از ممد ریش و اکبر مشدی تا بستنی آلاسکا!

همشهری سرنخ: در هوای گرم و طاقت فرسای تابستان، کنار انواع و اقسام آبمیوه و نوشیدنی های خنک، بستنی گزینه ای است که حسابی جواب می دهد و شما با خوردن بستنی هم گلویتان تازه می شود و هم سر حال می آیید اما شاید برایتان جالب باشد که بدانید این خوراکی یخی، طعم دار و خوشمزه که هواداران زیادی دارد از کجا و چطور پایش به ایران باز شده. امروزه بستنی در بسته بندی های رنگی در یخچال هر مغازه و اغذیه فروشی ای پیدا می شود اما در گذشته افراد کمی بودند که با روش های سنتی و دستی بستنی تهیه کرده و به مردم می فروختند.

بستنی هایی با قیمت یک قرانی و دو قرانی در بشکه هایی مخصوص که با موادی ابتدایی ساخته می شد. در این گزارش به سراغ اولین بستنی فروشی های طهران قدیم رفتیم، افرادی که فرمول بستنی را به زحمت به دست آوردند و از همین راه امرار معاش می کردند. از بستنی فروشی «ممد ریش» گرفته تا بستنی معروف «اکبر مشدی» که حالا سر از پاریس و فرانسه درآورده است.

همه چیز از زمانی شروع شد که ناصرالدین شاه در سومین سال سفرش به «پلمبیر» فرصتی پیدا کرد تا طعم واقعی بستنی را بچشد. «پلمبیر» محلی ییلاقی در فرانسه به حساب می آمد و بستنی های خوشمزه ای آنجا سرو می شد. بستنی هایی که مخلفات زیادی هم به همراه داشت و طعم آن را خوشمزه می کرد.

در واقع همین جا بود که ناصرالدین شاه بستنی پلمبیر را امتحان کرد و به همراهانش دستور داد که طرز تهیه این خوراکی خنک را یاد بگیرند تا با خودشان به ایران بیاورند. همین سفر، پای بستنی را به ایران باز کرد و تا مدتی بستنی به همین شکل در ایران سرو می شد اما زمان زیادی طول نکشید که مردم فرصت این را پیدا کردند که بستنی های بستنی فروشی را امتحان کنند که در نوع خود تازه و بی نظیر بود. مردم او را با نام «ممد ریش» می شناختند و کم کم بستنی های ممد ریش شهره شهر شد. کسی نبود که از بستنی های سنتی ممد ریش بخورد و از آن تعریف نکند.

اسکندر آزموده، عضو هیات مدیره اتحادیه بستنی فروش های تهران که خودش هم صاحب بستنی فروشی است، در این باره می گوید: «ممد ریش، بستنی ای را درست کرد که ساختارت اصلی آن را شیرف خامه، ثعلب و شکر تشکیل می داد. او با این موادی که در اختیار داشت بستنی سنتی خامه داری را تهیه می کرد که حسابی به مزاج مردم خوش آمد.»

اولین بستنی ساز ایران، بستنی را در ظرف های مخصوصی درست می کرد و فرمول تهیه آن را فقط خودش می دانست. او در ظرفی دو جداره که دیواره بیرونی آن از جنس چوب و دیواره داخلی آن از فلز بود، مواد خود مثل شیر، خامه، شکر، ثعلب و زعفران را می ریخت و در میان دو دیواره فلزی و چوبی تعبیه شده بود که ممد ریش در آنجا یخ و نمک می ریخت.

حالا نوبت آن بود که او با فوت و فن های کارش شروع کند به تکان دادن ظرف: «بستنی ساز ایرانی، ظرف را به شدت تکان می داد و به خاطر یخ و نمکی که بیرون دیواره بود، مواد بستنی کم کم سرد و سفت می شد، بعد از این مرحله و اتمام کار، او بستنی ها را در ظرف های مخصوصی که برای این کار در نظر گرفته بود می ریخت و به دست مردم می داد.»

قاتل ناصرالدین شاه در بستنی فروشی

بستنی فروشی ممد ریش در جنوب تهران واقع شده بود و کسانی که هوس بستنی می کردند از دور و نزدیک خودشان را به بستنی فروشی او می رساندند، به جایی که صاحبش سال ها بستنی کشدار خامه ای پر از گلاب، خامه، هل و ... را در نان حصیری می ریخت و طعم آن تا مدت ها زیر زبان مشتری ها می ماند و باز آنها را وسوسه می کرد تا بار دیگر برای خرید بستنی به سراغ ممد ریش بروند.

جالب است بدانید میرزا رضا کرمانی، قاتل ناصرالدین شاه قبل از اینکه او را از پا دربیاورد، به مغازه ممد ریش می رود و یک بستنی می گیرد و می خورد. او در روز پنج شنبه ۱۱ اردیبهشت ۱۲۷۵ از ممد ریش بستنی می گیرد و می خورد و فردای آن روز ناصرالدین شاه را در حرم حضرت عبدالعظیم (ع) ترور می کند و جانش را می گیرد.

بعد از ترور، ماموران موفق می شوند قاتل ناصرالدین شاه را دستگیر کنند، آنها بعد از دستگیری میرزا رضا کرمانی شروع می کنند به تحقیق تا انگیزه او را از این کار بدانند و ببینند چه کسانی پشت این ماجرا بوده اند.

در واقع در این تحقیقات بود که کرمانی ادعا می کند روز قبل از ترور ناصرالدین شاه به مغازه ممد ریش رفته و از بستنی های او خورده است.

ماموران با شنیدن این حرف به سرعت به سراغ بستنی فروش بخت برگشته می روند و از او می پرسند در داخل بستنی اش چه ریخته بوده که میرزا رضا کرمانی جسارت این را پیدا کرده که دست به ترور شاه بزند.

اما هر چقدر آقای بستنی فروش به ماموران التماس می کند که او کاره ای نبوده و باید رهایش کنند آنها دست بردار نیستند و حسابی ممد ریش را شکنجه کرده و با ترکه به دست و پای او زدند. گرچه آقای بستنی فروش تا مدت ها شکنجه می شود اما در نهایت ماموران به این نتیجه رسیدند که او در این ترور نقشی نداشته است اما هیچ کدام از این اتفاقات باعث نشد که بستنی فروش محبوب شهر به کارش ادامه ندهد.

سال های زیادی مردم، بستنی را با ممد ریش می شناختند اما از آنجا که همیشه دست بالای دست بسیار است مدتی بعد یک نفر دیگر پیدا شد که پا جای پای ممد ریش گذاشت. او کسی نبود جز اکبر مشهدی ملایری معروف به «اکبر مشدی».



از بستنی کاغذی تا «آلاسکا»

بستنی های سنتی همیشه طرفداران خودش را دارد اما مردم با آمدن بستنی های جدید دوست داشتند آنها را هم امتحان کنند. شاید همین باعث شد که صنعت بستنی در ایران مثل کشورهای دیگر رشد پیدا کند.

اسکندر آزموده می گوید: «در گذشته، فرمول ساخت بستنی در دست چینی ها بود، آنها برگ خود را برای هیچ کسی رو نمی کردند. جالب است بدانید چینی ها شربت و میوه یخ زده را با هم سرو می کردند تا اینکه مارکوپولو به چین سفر کرد و آنها فرمول بستنی را به او دادند. این طوری شد که بستنی به اروپا رفت و به مرور زمان با سبک و سیاق متفاوتی درست شده و وارد بازار شد تا اینکه در زمان ناصرالدین شاه به ایران هم رسید.»

آقای آزموده خودش هم بستنی فروشی دارد و هم کارخانه تولید بستنی. او به خوبی به یاد دارد که در گذشته بستنی ها را در چرخ های زیادی که داشت توسط شاگردانش به محله های مختلف تهران می برد تا بفروشد. بستنی های یک قرانی و دوقرانی.

یک مدت او بستنی ها را در لیوان های کاغذی پارافین خورده می ریخت و به دست مردم می داد و یک مدت هم بستنی هایی معروف به آلاسکا درست می کرد: «البته یک مدت هم بستنی را در لیوان های بلوری می ریختیم و به دست مردم می دادیم.»

به گفته آزموده کم کم طعم ورنگ بستنی ها بیشتر و بیشتر شد و در این میان آمدن دستگاه های یخچال و بار سفت کن که برای سفت کردن بستنی از آن استفاده می شد صنعت بستنی را در ایران جان بخشید.

بستنی های طعم داری مثل بستنی شاتوت، قهوه، لیمو، آناناس، موز و ... کم کم ذائقه مردم را با بستنی های دیگری آشنا کرد: «همه اینها بهانه ای شد که در ایران اتحادیه بستنی هم در سال ۱۳۱۸ تاسیس شود. اتحادیه ای که تا به امروز به کار خودش ادامه داده و حالا در حدود ۱۲۰۰ عضو دارد که این بستنی فروش ها در سراسر تهران به مردم سرویس می دهند.»


بستنی های اکبر مشدی

اکبر مشدی یکی دیگر از بستنی فروشی های معروف تهران بود که بستنی هایش خیلی از مشتریانش را سر حال می آورد. اکبر مشدی کسی بود که کارش انتقال شکر و چای به شهرهای شمالی کشور بود و در مسیر برگشت هیزم به تهران می آورد اما هیچ کس نمی دانست که اکبر مشدی یک روز حسابی برای خودش در صنف بستنی فروشی جا باز می کند و نامش سر زبان ها می افتد.

اکبرآقا زمانی که ۲۰ سال بیشتر نداشت با ممد ریش آشنا شد و در حقیقت از طریق او و بستگانش بود که توانست به دربار مظفرالدین شاه قاجار راه پیدا کند. در حقیقت بعد از کشته شدن ناصرالدین شاه، مظفرالدین پسرش روی کار آمد و در این میان اکبر مشدی هم توانست به دربار شاه قجری راه پیدا کند. او شغلش این بود که در دربار بستنی سرو می کرد.

اسکندر آزموده در این باره برایمان تعریف می کند: «اکبر مشهدی ملایری سال های زیادی در خدمت قاجاری ها بود تا اینکه بعد از انقراض سلسله قاجاریه، رضا شاه تمامی پرسنل و خدمه دربار را از محل اقامتش اخراج کرد تا افراد خودش را روی کار بیاورد. اکبر مشدی هم یکی از همین افراد بود.»

البته اکبرمشدی زیاد نگران امرار معاش خود نبود چرا که به خاطر سال ها تلاش و کارش پس اندازی برای خودش دست و پا کرده بود و حالا می توانست برای خودش کار کند.


اکبر مشدی در آمریکا

پس از فوت ممد ریش، مردم دیگر به بستنی های اکبر مشدی دل بسته بودند.

او یک مغازه بستنی فروشی در حوالی خیابان ری راه انداخت و نامش را هم گذاشت بستنی فروشی اکبر مشدی. دیگر از آن تاریخ به بعد هر کسی که دلش بستنی می خواست به سراغ اکبر مشدی می رفت.

آقای بستنی فروش دوست داشت بستنی هایش طعم و رنگ دیگری داشته باشد چرا که معتقد بود مردم بستنی های خامه دار که عطر و طعم زعفران و هل و گلاب از آن به مشام می آید را بیشتر می پسندند.
«کم کم شهرت اکبر مشدی سر زبان ها افتاد تا جایی که پای رجال مملکتی و سفیران خارجی که در تهران ساکن بودند هم به مغازه بستنی فروشی او باز شد. البته اکبر مشدی به این راحتی ها اکبر مشدی نشد. او برای ساختن بستنی و جلب مشتری زحمت زیادی کشید.

شاید برایتان جالب باشد بدانید که در زمان او یخچال به شکل امروزی وجود نداشت، بستنی فروش معروف تهرانی به کوه های اطراف تهران می رفت تا یخ مورد نیازش را به دست آورد.»

داستان های زیادی درباره بستنی فروشی اکبر مشدی و این شخص وجود دارد. جالب است بدانید بستنی های او در کشورهای دیگر هم طرفداران زیادی داشت و از او برای ساخت و سرو بستنی در کشوری مثل فرانسه دعوت شده بود اما این رفت و آمدها باعث نشد که از کیفیت بستنی های این مرد کم شود.

آقای بستنی فروش به خوبی می دانست که همه به طعم و مزه بستنی هایش عادت کرده اند و او بیشتر سعی داشت که طعم و کیفیت بستنی هایش بهتر از گذشته شود. در واقع همین دقت عمل اکبر مشدی در ساخت بستنی بود که باعث شهرتش در شهرهای لس آنجلس و پاریس هم شد: «باید بدانی در آمریکا بستنی اکبر مشدی شعبه دارد و کارکنان آن پیشبندهایی به تن دارند که روی آن اسم بستنی اکبر مشدی چاپ شده است.»

آقای بستنی فروش تا آخرین نفس بستنی های خوشمزه درست کرد. او بعد از سال ها فعالیت در صنف بستنی و شیرین کردن کام مردم در سن ۹۲ سالگی بر اثر بیماری کلیوی جان خود را از دست داد. جالب است بدانید خبر فوت این بستنی فروش معروف در روزنامه های عراق و پاکستان هم انتشار پیدا کرد و یکی از دیپلمات های پاکستانی مقاله ای را برای بزرگداشت اکبر مشدی در روزنامه نوشت. مردی که همیشه بستنی هایش را به عشق مردم درست می کرد تا شیرینی بستنی هایش تا همیشه زیر زبان آنها بماند.