ریگ جن؛ کویری افسانه‌ای و رازآلود

برترین ها - ریحانه خادمیان: کویر افسانه‌ای ریگ جن از غرب تا جنوب غربی دشت کویر قرار گرفته است. ریگ جن دارای وسعتی حدود ۳۸۰۰ کیلومتر مربع است و از ویژگی‌های شگفت انگیز این کویر می‌توانیم به باتلاق‌های نمکی، شنزار‌های روان و تلماسه‌های فراوان اشاره کنیم.

متاسفانه وجود باتلاق‌های نمکی موجب شده تا علاوه بر سخت‌تر شدن سفر به این ناحیه جانداران زیادی هم از بین بروند که همین موضوع سبب شده تا اکثر مردم این ناحیه افسانه‌هایی در رابطه با این کویر دست به دست کنند. به اعتقاد اکثر بومیان این ناحیه ارواح شیطانی در این کویر زندگی می‌کنند و هرکسی که به این منطقه بیاید توسط ارواح تسخیر می‌شود! همین داستان‌ها و روایات کویر ریگ جن را به مثلث برمودای ایران مشهور کرده است.

یکی دیگر از دلایل عدم محبوبیت کویر ریگ جن در میان اکثر گردشگران، نبود چشمه یا چاه آب در این ناحیه است که همین به خودی خود تا حدی ترسناک ترش می‌کند؛ چرا که موارد عجیب و جالبی در طبیعت این کویر نهفته است.

همان طور که گفتیم این کویر از از غرب تا جنوب غربی دشت کویر قرار گرفته و از راه‌های مختلفی می‌توان به امتداد آن رسید که برخی از این راه‌ها عبارت اند از: حاشیه شمالی به کوه گوگردی، حاشیه شرقی به جاده دامغان و جندق، شمال به جنوب سمنان، جنوب شرق به گرمسار، سمت غربی به پارک ملی کویر، از جنوب به شمال انارک و چوپانان و در نهایت از قسمت شمالی به رودخانه ورگی که از کوه‌های گوگردی سرچشمه می‌گیرد و از سمت شمال غربی به ریگ جن وارد می‌شود.

امروزه با وجود این که اکثر نقاط گردشگری ایران شناخته شده هستند، متاسفانه کویر ریگ جن از توجه کمی برخوردار است. اما با این تفاسیر جزو یکی از مناطق بکر و یک سوژه جالب برای عکاسان طبیعت گرد می‌باشد.

یک کویر نورد سوئدی به نام «سون هودین» در یکی از سفرهایش به ایران در سال ۱۹۰۰ میلادی تلاش کرد تا از این کویر عبور کند، اما متاسفانه وجود باتلاق‌های نمکی مانعی بزرگ بر سراهش بودند که در نهایت او مجبور شد از حاشیه جنوب غربی رد شود. چند مدت بعد هودین تمام تجربه‌های خود را در رابطه با کویر ریگ جن در کتابی با عنوان «کویر‌های ایران» نوشت.

همان طور که گفتیم افسانه‌ها و داستان‌های خیالی و عجیبی در رابطه با ریگ جن وجود دارد که شاید جالب باشد تا یکی دیگر از این روایت‌های خیالی را برایتان تعریف کنیم.

در نقطه مرکزی کویر ریگ جن جایی به نام بهشت گمشده وجود دارد که در آن یک جنگل انبوه به همراه دریاچه‌ای نسبتا بزرگ قرار گرفته است. به اعتقاد مردم شیطان‌ها پشم‌های شتر را در این جنگل‌ می‌ریزند و هرکس بتواند پایش را در این منطقه بگذارد به ثروتی بزرگ دست می‌یابد. پس از فراگیر شدن این داستان در دنیا بسیاری از جغرافی دانان و کویر نوردان و همچنین سفرنامه نویس مشهوری به نام «آلفونس گابریل» سعی کردند که به این منطقه دست یابند، ولی موفق نشدند.

آلفونس گابریل در یکی از نقل قول هایش درباره کویر ایران این گونه نوشت: «کویر کسی را که یکبار افسونش شود هرگز رها نخواهد کرد».

در زمستان سال ۱۳۸۴ کویر نوردی ایرانی به نام «دکتر علی پارسا» طلسم این کویر افسانه‌ای را شکست و توانست با همراهی چند تن از کویر نوردان دیگر تا کویر ریگ جن پیش برود. البته باید بگوییم بسیاری از افراد محلی این منطقه توانسته اند، این کویر را فتح کنند، اما ثبت این عمل توسط علی پارسا صورت گرفت.

خاطرات جالب علی پارسا در رابطه با سفرش به کویر ریگ جن

در زمانی که دانش آموز بودم سفری به کویر مرکزی داشتم و در هنگام مشاهده نقشه، نام جالب و اسرار آمیز کویر ریگ جن توجهم را به خود جلب کرد. پس از سال‌ها که در اوایل انقلاب بود تصمیم گرفتم تا به این منطقه سفر کنم، اما چند مدت بعد در سال ۱۳۷۵ به همراه دوستانم و آقای میران زاده و رئیس پارک ملی کویر با هلی کوپتر از فراز ریگ جن عبور کردیم، تا مطمئن شویم که در این مسیر چیز عجیبی وجود ندارد.

کویر سراسر پوشیده از نمک، ماسه و تپه‌های متعدد بود. اما اولین چیزی که بسیار توجه مان را جلب کرد گودالی تازه تشکیل شده بود و داخل گودال آب شور وجود داشت؛ اطراف آن نمک‌های کریستالی سفید رنگی برق می‌زدند و در کنارشان چیزی با رنگ قهوه‌ای بود که به خاطر فشار خاک و باد در همه جا پخش شده بود.

وجه تسمیه کویر ریگ جن

اگر تا اینجای مقاله را خوانده باشید حتما این سوال ذهن تان را مشغول کرده که چرا به این کویر ریگ جن می‌گویند؟

ریگ یعنی «ماسه زار» و جن به معنی «مخفی» می‌باشد و به خاطر تمامی افسانه‌ها و داستان‌های خیالی که بعضی از آن‌ها را برایتان شرح دادیم، نام این منطقه را ریگ جن گذاشته اند. برخی از ساکنین بومی این منطقه معتقدند که صدا‌های ترسناکی از این کویر به گوش می‌رسد که دلیل آن وزش باد بر روی تلماسه هاست و از دیگر دلایل نام گذاری این کویر، گرمای بیش از حد آن است که در قرآن روایت شده جنس جن از آتش و گرماست.

روایات عجیب و غریب از کویر ریگ جن

تنها چیزی که باعث شده ریگ جن با تمامی کویر‌های ایران فرق داشته باشد، راز‌هایی است که در دل این کویر نهفته و هر ذهنی را درگیر می‌کند. می‌خواهیم چند مورد دیگر از داستان‌های عجیب این کویر افسانه‌ای را برایتان بازگو کنیم:

کویر ریگ جن تا سال‌های زیادی ناشناخته بود و هیچ کس از آن خبر نداشت، اما کافیست تا سری به روستا‌ها و شهر‌های نزدیک این کویر زد و با روایات عجیب و باور نکردی شان روبرو شد.

شخصی از گم شدن یکی از فرزندانش در ریگ جن می‌گوید که هنوز هم موفق به پیدا کردن جسدش نشده است!

و برخی دیگر به جانورانی اشاره می‌کنند که مدت هاست ناپدید شده اند، البته باید گفت که با توجه به وجود پیشرفت در زمینه زیست شناسی و زمین شناسی، بسیاری از این شایعات و داستان‌های عجیب توجیهاتی باور کردنی و علمی یافته اند که با این تفاسیر باید بگوییم باز هم این داستان‌های افسانه‌ای در میان مردم یک کلاغ و چهل کلاغ شده و هرکسی یک چیزی درباره آن می‌گوید؛ بیشترشان هم با شواهد عینی و مدارک موجود اصرار به باور این موضوعات دارند.

مناطق اسرار آمیز در ریگ جن

همان طور که پیش‌تر گفتیم راز‌های فراوانی در مورد کویر ریگ جن وجود دارد که مهم‌ترین آن‌ها وجود تپه‌ای ماسه‌ای است که به آن «دم ریگ» می‌گویند. این تپه در قسمت جنوبی کویر قرار گرفته و در ضلع شمال و شمال غربی دم ریگ ۵ دیوار ماسه‌ای با فاصله ۱۰ تا ۲۰ کیلومتر از یکدیگر قرار دارند و هر کدام در حدود ۷۰ الی ۹۰ کیلومتر به سمت شمال امتداد پیدا کرده اند.

و، اما رازی که می‌خواهیم از آن پرده برداریم، در ۳۰ کیلومتری جنوب مرکزی کویر ریگ جن و نقطه تلاقی دیواره پنجم و دم ریگ پنهان شده است. در این ناحیه سنگ‌های سیاه وجود دارد که مربوط به سرباره‌های ذوب فلزات معدنی هستند.

اگر برایتان سوال پیش آمده که سرباره چیست؟ در پاسخ باید بگوییم سرباره در واقع یک نوع مواد مصنوعی است که از ناخالصی‌های موجود در سنگ فلزات در هنگام جداسازی فلز در کوره‌ها یافت می‌شود و کاربرد‌های فروانی در زمینه‌های مختلف دارد. با توجه به نتایج تحقیقات در این باره مشخص شده است که این سرباره‌ها حاصل استخراج مس از کوه‌های ملاهادی و معادن مس می‌باشد که سال هاست در این کویر رها شده اند.

اما باید بگوییم که ماجرا به اینجا ختم نمی‌شود؛ چرا که در گذشته‌ای دور در ایران برای ذوب فلزات از روش درختچه‌ای استفاده می‌کردند، به این صورت که درخت‌هایی با نام سیاه تاغ را برای درست کردن آتش و ذوب فلزات می‌سوزاندند؛ زیرا این درخت دارای آتشی پر حرارت و با دوام بوده و در کوره‌های ذوب فلز بسیار عملکرد موثری داشته است.

اما موضوع عجیب‌تر اینجاست که در کویر ریگ جن هیچ گونه گیاهی رشد نمی‌کند و پوشش گیاهی تاغی در این منطقه امری غیر ممکن بوده است. همین ماجرا به ما ثابت می‌کند که در سال‌های بسیار دور کسانی به این منطقه دسترسی داشته اند که حتی نامی از آن‌ها در جایی ثبت نشده است. همین موضوع موجب شده تا سوالات بیشتری در ذهن مان به وجود بیاید.

وضعیت آب و هوایی کویر ریگ جن

کویر ریگ جن هم مانند همه‌ی مناطق فلات مرکزی در ایران از تابش بسیار زیاد خورشید بهره‌مند است و دارای تابستان‌هایی بسیار گرم و خشک می‌باشد. وجود کوه‌های بلند موجب شده تا این منطقه از نفوذ رطوبت بی بهره بماند. متاسفانه در ریگ جن ایستگاه هواشناسی وجود ندارد و برای بررسی آب و هوا می‌توان از شهر گرمسار که نزدیک‌ترین منطقه به این کویر است، کمک گرفت.
تقریبا می‌توان گفت که ریگ جن ۸ ماه در سال آب و هوایی خشک و به شدت گرم دارد و چهار ماه از سال که مصادف با فصل زمستان است تا حد کمی مرطوب می‌شود.

فصل‌های مناسب برای سفر به کویر ریگ جن

معمولا برای سفر به کویر، مهر ماه و شروع فصل پاییز بهترین گزینه است. باید گفت که ریگ جن هم مانند همه کویر‌ها در فصل زمستان دارای آب و هوای نامناسب است؛ اما اگر می‌خواهید بهترین تجربه‌ها را در سفر به کویر داشته باشید، به شما توصیه می‌کنیم که حتما در پایییز و زمستان اقدام به سفر کنید و پیش از همه این‌ها حتما از وضعیت آب و هوایی مطلع شوید.

نحوه اقامت در کویر ریگ جن

همان طور که می‌دانید سفر به کویر فراز و نشیب‌ها و سختی‌های خاص خودش را دارد؛ بنابراین اگر قصد سفر به کویر ریگ جن را دارید، باید از همین حالا بدانید که این سفر در یک روز به پایان نمی‌رسد، شما حتما باید مجهز به انواع و اقسام تجهیزات کمپینگی باشید و از همه مهمتر از افرادی که در زمینه کویر نوردی تجربه دارند، کمک بگیرید تا بتوانید روز‌هایی به یاد ماندنی و خاطره انگیزی برای خود رقم بزنید. برای شب قبل از رفتن به کویر و یا برای استراحت بعد از بازگشت می‌توانید در روستا‌های اطراف ریگ جن بمانید و از مهمان نوازی مردم روستای جندق و انارک لذت ببرید.

دلیل به وجود آمدن ریگ جن

مسلما اگر تا این قسمت از مقاله ما را همراهی کرده باشید، برایتان این سوال پیش آمده که کویر ریگ جن چگونه به وجود آمده است؟ برای این جواب این سوال باید تمامی موارد را از دیدگاه‌های علمی بررسی کنیم.

در قسمت جنوب شرقی دشت گرمسار یک رودخانه آب شور وجود دارد که جریان آب این رود به دشت گرمسار منتهی می‌شود و بعد از گذر از دامنه‌های شمالی و ارتفاعات سیاه کوه به شمال غربی کویر ریگ جن سرازیر می‌شود.

از طرفی دیگر خاک‌های این منطقه به خاطر تشکیلات سنگی شور و گنبد‌های نمکی، بالا بودن سطح آب زیر زمینی و تبخیر آب بسیار شور هستند. همین موضوع باعث شده تا قسمت وسیعی از ریگ جن حاوی املاح زیادی شوند.

ریان رودخانه‌ای که به ریگ جن امتداد داشته تمامی مواد آبرفتی و رسوبات را با خود به سمت کویر آورده و همه آن‌ها در کویر مانده و همین امر موجب شده تا بستر رودخانه کم عمق‌تر و سرعت آب آن کاهش یابد و تمامی رسوبات بر روی زمین پخش شوند. این آبرفت‌ها و رسوبات، خود عامل به وجود آمدن رسوبات و آبرفت‌های بزرگتری شده و در نهایت کویر ریگ جن به وجود آمده است.
از طرفی دیگر ارتفاعات ریگ جن‌ها بسیار متفاوت بوده و در نواحی مختلفی قرار داشته است؛ همین کاهش و افزایش ارتفاعات و همچنین بالا بودن سطح آب‌های زیر زمینی موجب کویری شدن منطقه شده است.

وجود آب‌های شیرین در ریگ جن

تمامی آب‌های موجود در ریگ جن آب شور و آب تلخ هستند که هر کدام در فاصله‌های نسبتا دوری از یکدیگر قرار دارند. در محدوده شمالی و در حاشیه ریگ جن، رودخانه‌ای به نام «حبله» وجود دارد که آب آن شیرین است. رودخانه‌های دیگری هم هستند، مانند ورگی که سرچشمه از ارتفاعات کوه گوگرد بوده و در ضلع شمالی ریگ جن واقع شده است.
رودخانه فصلی رامه یا تنگ چهار طالق هم یکی دیگر از رود‌های آب شیرین است که از ارتفاعات شمال شرقی گرمسار آغاز شده و از شمال جنوبی به روستای ده نمک رسیده و در نهایت به ریگ جن منتهی می‌شود.

موقعیت جغرافیایی و راه‌های دسترسی به ریگ جن

با پیشرفت بیشتر در زمینه گردشگری و تور‌های مخصوص می‌توان تا حد زیادی از سفر به مناطق دور افتاده‌ای همچون کویر هم لذت برد. اگر تا به حال به کویر نرفته اید، باید بگوییم که نصف زیبایی‌های جهان در آسمان کویری پنهان شده پس لذت زندگی چند روزه در این بهشت را از دست ندهید.

برای رفتن به کویر ریگ جن راه‌های زیادی وجود دارد، اما عمده‌ترین آن‌ها از قسمت شمال شرقی پارک ملی کویر است و همین طور جاده سنگ فرش ملک آباد که مستقیما زیر نظر سازمان حفاظت از محیط زیست می‌باشد و برای گذر از آن حتما باید مجوز داشته باشید.