«تاریکه بازار»؛ تاریخ زنده کرمانشاه

مجله الی گشت: تاریکه بازار یکی از بازارها بسیار قدیمی نه تنها در استان کرمانشاه بلکه در سراسر ایران است که حکم یک کتاب تاریخ زنده و گویا در مرکز کرمانشاه را دارد.

بازار کرمانشاه یا همان تاریکه بازاری که از آن نام بردیم، نه تنها ارزش تاریخی بسیار زیادی دارد بلکه به عنوان قلب تپنده ی اقتصادی و تجاری این شهر نیز شنا خته می شود.

این بازار در سده ی گوناگون به عناوین مختلفی مشهور و مورد توجه بوده است و به همین خاطر می توان آن را به عنوان یکی از میراث های کهن معماری دلپذیر و در خور توجه و تامل کرمانشاه به حساب آورد.

در ادامه با ما همراه باشید تا به اتفاق یکدیگر، تاریکه بازار کرمانشاه را مورد بررسی قرار دهیم.

تاریکه بازار یا همانطور که در مقدمه اشاره کردیم بازار بزرگ کرمانشاه از جمله قدیمی ترین بازارهای ایران و کرمانشاه است که اگر روزی بند بند خشت هایش بتوانند سخن بگویند، پیش آمدهای تاریخی بسیاری را از دوره ی قاجار به بعد برای گفتن دارند.

این بازار را می توان به عنوان یکی از قلب های تپنده ی این شهر نامید زیرا از سالیان سال پیش هر چه را که برایش بازار عرض و تقاضایی وجود داشته باشد و در سبد استفاده ی مردم باشد، مردم می توانند تا از این بازار طلب نمایند.

تاریکه بازار یا بازار کرمانشاه به‌ عنوان یکی از اصلی ‌ترین و مهم ترین بخش ‌های شهر کرمانشاه، توانسته است تا طیف بسیاری از فعالیت‌ های تولیدی، بازرگانی، اجتماعی، فرهنگی، مذهبی و بسیاری از شاخه های دیگر را در خود جای بدهد.

این بازار قدیمی اسامی مختلفی دارد که تاریکه بازار و بازار کرمانشاه یکی از آنان هستند. از این اسامی می توان به نام بازار زرگرها اشاره نمود.

این بازار بخشی از میراث کهن کرمانشاه است که گذشته از معماری دلپذیر و درخور توجه آن بازگوکننده ی تاریخ و خاطرات و اندیشه‌ های شهر کرمانشاه است.

بازار کرمانشاه، تا قبل از دوران قاجار هرگز نتوانست به ‌عنوان قطب تجاری و اقتصادی غرب کشور مطرح شود و همواره تحت نفوذ شهر همدان بود.

اما دیری نپایید که در دوره ی سلطنت قاجار با قرارگیری گمرک غرب در کرمانشاه امتیاز ویژه ‌ای از لحاظ مالی و اقتصادی این شهر دارای اعتبار بیشتری شد و شرایطی برعکس گذشته را پیدا نمود و توانست تا به بازار اول این شهر تبدیل شود و پای تجار و بازرگانان بسیاری را به این شهر باز کند.

البته درباره ی تاریکه بازار نکته ای وجود دارد که آن را تبدیل به بازار مهمی نموده است؛ این مکان به عنوان بزرگ ترین بازار سرپوشیده ی کرمانشاه که از ۱۰۰ سال قبل به عنوان مهم ترین بازار غرب ایران نیز شناخته می شود، با ایفای نقشی بسیار مهم در تاریخ این شهر، مورد توجه بسیاری از مورخین و تاریخ نگاران قرار گرفت.

این بازار قدیمی با نوع معماری کهن و زیربنای وسیع خود که حتی هنوز هم آثار آن برجای مانده است، فعالیت ‌های تجاری وسیعی را حتی تا به الان تحت پوشش قرار می دهد و به همین خاطر؛ با دیگر بازارهای معروف ایران در زمان قدیم، از جمله بازار بزرگ ری، بازار بزرگ همدان، بازار بزرگ شوش، بازار بزرگ اصفهان، بازار بزرگ شیراز، بازار بزرگ کرمان و بازار بزرگ تبریز، همواره مقایسه می شود.

از جمله نشانه هایی که رونق و بزرگی این بازار را تایید می کند این است که در سفرنامه ی ناصرالدین شاه آمده است وجود کاروانسراهای فراوان در این شهر که در واقع ۴۰ کاروانسرا بوده است، نشان می ‌دهد که تجارت عمده ی اهالی کرمانشاه با وسایل و مواد مورد نیاز کاروانیانی که از این شهر عبور می کنند؛ عجین شده است.

تاریکه بازار در حدود ۲ قرن پیش و در زمان حاکم قاجاری کرمانشاه یعنی محمدعلی میرزای دولتشاه، ساخته شد.

از جمله مشخصات این بازار قدیمی این است که دارای ۱۸ راسته است و در زمان خود به عنوان بزرگ ‌ترین بازار سرپوشیده ی خاورمیانه به حساب می آمده است.

محمد علی میرزا با ساخت این بازار بزرگ، مراکز بزرگ دیگری نیز در کنار آن ساخت. مکان هایی همچون سربازخانه ی شهری، کارخانه ی چوب‌ سازی، بناهای مذهبی، میادین شهری، حمام‌ ها و سایر مکان های عمومی را در این شهر ساخت. این حاکم قاجاری همچنین ساخت بازار اولیه را در کنار رودخانه ی آبشوران آغاز نمود. این بازار از دروازه ی پل سید جمعه آغاز شده بود و به دروازه ی چقاسرخ ختم می گردد.

پس از محمدعلی میرزا، فرزندش امام قلی میرزا عمادالدوله، به‌عنوان حاکم کرمانشاه؛ ساخت بناهای فرهنگی، مذهبی همچون مسجد و سرای عمادالدوله و قیصریه و همچنین ساخت چندین عمارت با ارزش از جمله کاخ عمادیه، کاخ مسعودیه و همچنین توسعه ی بازار با ایجاد چندین سرا و احداث چهارسوق از جمله ی فعالیت ‌های امام قلی میرزا است.

از تاریخچه و تار و پود تاریخی این بازار که بگذریم به بحث شکل ساختاری آن می رسیم. بازار کرمانشاه از ۴ قسمت مختلف تشکیل شده است.

شکل و رشد این بازار به صورت طولی است و فضاهای عمومی مختلف بسیاری در ۲ طرف آن جای گرفته اند.

درباره ی فضاهای داخلی و حجره های داخل بازار باید این نکته را بدانید که تمامی فضاهای مختلف بازار با یکدیگر مرتبط هستند و در دو طرف راهروهای خطی داخلی بازار، معماری خاصی را به وجود آورده ‌اند که جزئی از جاذبه های این بازار محسوب می گردد.

از جمله شاخصه های این بازار این است که نظم موجود در آن با توجه به نقش هر صنف در ارتباط با اصناف دیگر، احتیاج مشتری بازار و بافت شهری اطراف آن در طول زمان بسیار خوب پاسخ گفته است و همچنین با گذشت زمان میان بخش ‌های مختلف آن هماهنگی معقولی را برقرار نموده است.

راسته ی اصلی بازار کرمانشاه از دروازه ی چقا سرخ تا دروازه ی پل سید جمعه ادامه پیدا می کند.

راسته‌ های بازار کرمانشاه بر اساس حرفه ی بازرگانی و صنعتگری، شهر، و بسیاری از عوامل و اِلمان های دیگر به اسامی مختلفی نام گذاری شده اند.

به طور مثال: بازار بزازها، بازار صندوق سازها، بازار بنکدارها، بازار آهنگرها، بازار زرگرها، بازار حوری آباد، بازار کلوچه ‌پزها، بازار حلبی ‌سازها، بازار صحاف ‌ها، بازار مسگرها، بازار سراج‌ ها، بازار علافخانه، بازار ک ‌ها، بازار چال حسن خان و بازار توپخانه و دیگر بازارها که ما برای شما چندی از آنان را مثال می زنیم.

در محل تقاطع راسته‌ های بازار مسگرها در تاریکه بازار؛ سراج ‌ها، صحاف‌ ها و زرگرها در بازار کرمانشاه چهارسوقی ایجاد شده است که گنبد آن دارای ظرافت و تزئینات داخلی زیادی می باشد.

دالان وکیل ‌الدوله در تاریکه بازار یا همان بازار کرمانشاه از یک جهت به راسته ی بازار سراج‌ ها و از سوی دیگری به سرای وکیل ‌الدوله وصل می گردد. از جمله ی راسته های معروفی که در این بازار وجود دارد، قیصریه است.

قیصریه دارای قسمت های بسیار مختلفی است. در راسته ی بازار صندوق‌ سازها در تاریکه بازار، قیصریه به دستور شخص عمادالدوله ساخته شد تا در آن صنعتگران و پیشه ‌وران و ظریف ‌کارانی که کارهایی مانند بزازی، علاقه ‌بندی، سوزن ‌دوزی، گوهر سازی و همچنین مشاغلی از این دست بوند قرار گرفتند و از آن زمان این بازار محل کار این کسبه است اما؛ از آن جایی که هر بازاری تیمچه ای هم دارد باید به شما بگوییم که تیمچه ی تاریکه بازار در واقع تیمچه ی کاروانسرایی است که در نزدیکی آن قرار گرفته است.

این تیمچه، سرای کوچک سرپوشیده‌ ای است که فضای بسیار مناسبی برای عرضه کالاهای گرانبها مانند فرش در آن وجود دارد.

تیمچه ی سید اسماعیل واقع در راسته ی بازار علافخانه است که از آن امروزه به عنوان نمونه‌ ای از تیمچه‌ های بازار کرمانشاه نیز نام می برند.

باید این نکته را درباره ی این بازار بدانید که با تغییراتی که در تاریکه بازار کرمانشاه در طی مرور زمان به وجود آمد؛ بسیاری از اصناف از جمله مسگری، سفیدگری، سراجی، صندوق ‌سازی، گیو‌ه ‌کشی، نعل‌ سازی، رنگرزی، صرافی و دیگر مشتغل سنتی که در این بازار وجود داشت، از رده های شغلی این بازار کاملا خارج شد و تقریبا هم به دست فرامشوی سپرده شده اند.

با رکود حوزه و بخشی به نام بازار، فعالیت ‌ها به خاطر رشد و ساخت مراکز خرید مختلف به راسته‌ های اصلی محدود شد و در نتیجه ی عدم حضور بازاریان و شهروندان در نقاط مختلف بازار، بسیاری از سراهای مختلف این بازار با تغییر کاربری صرفا تحت عنوان انبار مورد استفاده قرار گرفتند و در ادامه ی این روند، تعدادی از سراها به دلیل رها شدن و متروکه ماندن پس از مدت کوتاهی به فضاهای مخروبه در بازار بزرگ تبدیل شدند.

البته امروزه با توجه به آسیب‌ هایی که در گذر زمان به این بازار وارد شده است در حال حاضر ؛ سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی و گردشگری کشور توجه ویژه ‌ای را نسبت به تاریکه بازار کرمانشاه مبذول نموده است.

بر اساس برنامه ریزی هایی که برای این بازار از طرف این سازمان صورت گرفته است، برای مرمت و بازسازی بخش های تخریب شده و یا در حال تخریب این بازار و همچنین زنده سازی بخش های از کار افتاده ی آن از سال ۱۳۷۴ روند اجرای عملیات مرمت را از راسته ی صندوق‌ سازها آغاز کرده و در حال حاضر مرمت و احیای راسته ‌های علافخانه، سراج ‌ها، مسگرها، صحاف ‌ها، آهنگرها، بزاز خانه ی نو، چال حسن خان و بازار ترک‌ ها را به اتمام رسانیده است.