قلعه رودخان؛ یکی از عجایب هفتگانه گیلان

مجله دیجی کالا - ابراهیم دبیری: قلعه رودخان قلعه‌ای است تاریخی که در دل جنگل‌های هیرکانی شمال مخفی شده. دژی که به قول دکتر منوچهر ستوده یکی از عجایب هفتگانه گیلان است. قلعه‌ای که حتی از زلزله سال ۶۹ گیلان جان سالم به در برد. در کشور ما تا به حال قلعه‌های زیادی شناسایی شده‌اند. بیشتر آن‌ها در نواحی خشک کشور واقع شده‌اند. اما از میان آن‌ها قلعه رودخان با قرار گرفتن در دل جنگل موقعیت ویژه‌ای دارد. با ما همراه باشید تا قبل از سفر به قلعه رودخان شما را با این مکان تاریخی آشنا کنیم.

تذکر: قبل از همه چیز، دقت کنید که این قلعه و طبیعت اطرافش جزئی از ثروت ملی ماست، ثروتمان را بر باد ندهیم.

مشخصات کلی قلعه رودخان

موقعیت جغرافیایی: استان گیلان، ۲۳ کیلومتری شهر فومن، دهستان گوراب

فاصله قلعه رودخان تا تهران: ۳۶۰ کیلومتر (۴ ساعت و ۴۰ دقیقه)

ارتفاع از سطح دریا: بین ۶۸۰ تا ۷۸۰ متر

مختصات: ۴۹ درجه و ۱۴ دقیقه و ۱۹ ثانیه طول شرقی و ۳۷ درجه و ۰۳ دقیقه و ۵۱ ثانیه عرض شمالی

مساحت: ۲۲ هزار متر مربع

طول دیواره‌ها: ۱۲۶۰ متر

جنس دیواره‌ها: آجر، لاشه سنگ، ملات ساروج و چوب

تاریخ بنا: بدون نتیجه‌گیری قطعی

هزینه بازدید: ۲۵۰۰ تومان برای هر نفر، برای هر ماشین ۸ هزار تومان

چرا قلعه رودخان؟

قلعه رودخان در کنار رودخانه‌ای با همین نام قرار دارد. نام تالشی این قلعه، قله رخون است که فارسی آن می‌شود قلعه رودخان. در بین محلی‌ها این قلعه به قلعه رودخان یا قلعه هزار پله معروف است. نام قلعه رودخان از مکان جغرافیایی قلعه گرفته شده و نام هزار پله هم احتمالا به دلیل وجود ۹۳۵ پله‌ای باشد که کاوش‌های باستان شناسی در اطراف قلعه از زیر خاک بیرون کشیده. به قلعه رودخان قلعه سگسال نیز گفته می‌شود. احتمال می‌رود که نام سگسال اشاره داشته باشد به سال ساخت قلعه. یعنی ساخته شده در سال سگ. البته این نظریه حدسی بیشتر نیست.

قلعه رودخان نام دیگری هم دارد که در متون تاریخی به آن اشاره شده: قلعه حسامی. این نام به خاطر حسام الدین دباج اسحقی، یکی از حاکمان اسحاقوند بر روی آن گذاشته شده. کسی که بر اساس کتیبه‌ای که دکتر ستوده آن را دیده سال ۹۱۸ هجری آن را مجددا تجدید بنا کرده است.

تاریخ قلعه رودخان

قلعه رودخان اولین بار در سال ۱۸۳۰ توسط یک محقق روسی دیده شده. این دژ سنگی آجری در ۲۳ کیلومتر شهر فومن استان گیلان بنا شده، به قول دکتر منوچهر ستوده یکی از عجایب هفتگانه گیلان است. کاوش‌های باستان شناسی می‌گویند که قلعه رودخان تاریخ پر فراز و نشیبی داشته و بارها مورد بازسازی قرار گرفته. دلیل اینکه می‌گویند این قلعه بارها بازسازی شده این است که آزمایش‌ها نشان داده که قدمت سر در اصلی به ۵۸۰ قبل می‌رسد. اما مثلا قدمت یکی از قسمت‌های شرقی قلعه قدمتی ۳۸۰ ساله دارد.

با اینکه نام قلعه تا قبل از قرن دهم هجری نام قلعه در نیامده اما برخی معتقدند که ممکن است زمان ساخت آن به زمان ساسانیان برسد. برخی دیگر هم گفته‌اند که ممکن است سازندگان این قلعه اسماعیلیان باشند. اما به این دلیل که این بنا شباهتی با دیگر قلعه‌های اسماعیلی ندارد، می‌شود امکان ساخت آن توسط اسماعیلیان رد کرد.

کاوش‌های باستان شناسی

تا قبل از سال ۷۵ این مکان به حال خود رها شده و بارها مورد دستبرد قاچاقچیان قرار گرفته بود. این عامل باعث تخریب بسیاری از بخش‌های آن شده بود. اما از سال ۷۵ بازسازی قلعه شروع شد. کاوش‌های باستان شناسی در قلعه رودخان از سال ۷۹ تا ۸۳ در چهار مرحله انجام شده و تنها چند سفال و کاشی شکسته در آن پیدا شده. در این کاوش‌ها هیچگونه اشیا فلزی پیدا نشده است.

سفال‌ها و کاشی‌های پیدا شده شباهت زیادی به هم دارند و احتمالا به این دلیل بوده که قلعه کاربرد دفاعی داشته و ساکنان آن از جای دیگری ظرف وارد نمی‌کرده‌اند. بررسی نشان داده که به احتمال خیلی زیاد این سفال‌ها در اطراف قلعه و در دامنه شمالی آن ساخته می‌شده‌اند.

در قلعه رودخان کاشی هم پیدا شده که تعدادشان زیاد نیست. فقط چند کاشی از انواع زیر به دست آمده است.

کاشی های ساده شامل:

• کاشی های شش گوش با لعاب یک دست فیروزه ای
• کاشی های مثلثی با لعاب یک دست قهوه ای
• کاشی های سه پر با لعاب یک دست سبز روشن

کاشی های منقوش که دارای لعاب آبی تیره و نقوش ختایی و نقش های معروف به گل های شاه عباسی بوده که مربوط به دوران صفویه هستند.

قلعه رودخان حقیقتا قلعه بزرگی است. یک قلعه با مساحت بیش از ۲ هکتار که ۴۴ برج و بارو و ۱۲۶۰ متر دیوار آن را احاطه کرده است. ساختار قلعه به گونه‌ای است که از پستی و بلندی‌های کوه تبعیت می‌کند. یعنی برای ساختش کوه را صاف نکرده‌اند. بلکه هر جا کوه سربالایی یا سرازیری داشته دیوارها و برج‌ها را هم بر اساس موقعیت کوه ساخته‌اند.

آب مورد نیاز قلعه از آب انباری که در قلعه وجود داشته تامین می‌شده. این آب به وسیله ظروف سفالی از ییلاق زردخونی در ارتفاعات غربی قلعه به آب انبار منتقل می‌شده. امروزه آب انباری جدید تاسیس شده و آب به وسیله لوله و پمپ از همان مکان به داخل آن منتقل می‌شود.

مصالح به کار رفته در قلعه رودخان

در ساخت قلعه رودخان از مصالح مختلفی استفاده شده. مصالحی که از هر کدام در ساخت قسمت خاصی از قلعه به کار برده شده است.

آجر: از آجر در بنای اتاق روی برج ها، قسمت های فوقانی دیوار قلعه، آب انبار و برخی پله ها استفاده شده. احتمال می‌رود این آجر در جایی در نزدیکی قلعه رودخان ساخته شده باشد.

لاشه سنگ: از لاشه سنگ ها جهت زیر ساخت بیش تر سازه ها از جمله دیوار قلعه،برج ها و هم چنین پله ها استفاده شده.

ساروج: ساروج ملات اصلی در ساخت قلعه است. احتمال می‌رود آهک مورد نیاز برای ساخت ساروج را هم از دره‌های جنوبی قلعه استخراج و به کوره آجر پزی در قسمت شرقی منتقل می‌کرده‌اند.

چوب: به خاطر پوشش جنگلی اطراف قلعه، از چوب در ساختمان بنا و همچنین سوخت استفاده می‌شده است.

بخش‌های قلعه

بخش میانی: این قسمت شامل دروازه ورودی اصلی و چند برج است. در بخش میانی قلعه یک گودی می‌بینید. این گودی به خاطر این است که سنگ‌های مورد استفاده در بنا را از این قسمت استخراج می‌کرده‌اند.

بخش غربی: این بخش در ارتفاعی بالاتر از دیگر بخش‌های قلعه بنا شده. در این قسمت و در ارتفاع پایین‌تر آب انبار و در منتهی الیه غربی شاه نشین قرار دارد.

بخش شرقی: این قسمت کوچکتر از بخش غربی قلعه است. با این حال احتمالا از دو قسمت دیگر مهم‌تر باشد. چرا که دارای دربی جدا گانه بوده که آن را از سایر بخش‌ها جدا می‌کند. به غیر از این درب اضطراری برای فرار ساکنین نیز در این قسمت قرار دارد.

بخش شاه نشین: دکتر ستوده بخش شاه‌نشین که معمولا مهم‌ترین بخش قلعه است را در قسمت غربی و در انتهای آن معرفی می‌کند. به این دلیل که این ناحیه از دیگر نواحی قلعه ارتفاع بیشتری دارد.

با توجه به اینکه کاربرد قلعه نظامی بوده، نمی‌توان گفت که این قلعه دارای شاه‌نشین باشد. اما به دلیل کاربرد نظامی قلعه رودخان، می‌توان گفت که قسمت مهم قلعه و محل اسکان فرماندهان، قسمت شرقی آن است. آن هم به چند دلیل:

اول اینکه قسمت غربی به راحتی قابل دسترس است. در حالی که قسمت شرقی روی صخره‌‌ای مشرف بر پرتگاه‌های عمیق ساخته شده.

دلیل دوم بر اهمیت قسمت شرقی این است که این قسمت با دروازه‌ای شبیه به دروازه اصلی اما کوچکتر از بخش‌های دیگر جدا شده طوری که انگار قلعه دیگری در این قسمت ساخته شده است.

سومین دلیل این است که در این قسمت یک درب وجود دارد که امروزه به آن "دزد در" می‌گویند. این در در مواقع اضطراری و فرار مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

چهارمین دلیل این است که معماری قسمت شرقی از نظر زیبایی و پیچیدگی قابل مقایسه با قسمت غربی نیست.

دلیل پنجم هم این است که اگر دقت کنید در قسمت شمال شرقی و در کنار دیوار ناحیه‌ای فرش شده از آجر می‌بینید که در قسمت غربی دیده نمی‌شود.

دلیل ششم این است که تقریبا تمام کاشی‌های منقوش از قسمت شرقی به دست آمده که نشان از اهمیت این قسمت دارد.

باروی قلعه: دیوار قلعه رودخان از پستی و بلندی‌های خط الراس کوه تبعیت می‌کند. این دیوار ۱۲۶۰ متر طول داشته و ارتفاعش در جاهای مختلف بین ۵ تا ۱۲ متر است. در جاهایی که نفوذپذیری بیشتر است ارتفاع دیوارها هم بیشتر است.

اگر دقت کنید قسمت‌های زیری دیوار از سنگ و قسمت‌های بالایی بیشتر از آجر ساخته شده. در بعضی قسمت‌ها هم راهروهایی به عرض ۱ تا ۵/۱ متر برای عبور و مرور وجود دارد.

ساخت دیوار به این صورت است که ابتدا دو ردیف آجر و سپس ملات ساروج و خرده آجر و دوباره دو ردیف آجر چیده‌اند. به این ترتیب ضخامت دیوار به طور متوسط ۷۰ سانتیمتر است.

پله‌های قلعه: دور تا دور قلعه پله‌هایی عمدتا ساخته شده از لاشه سنگ با روکش ساروج احداث شده است. ابعاد پله‌ها در جاهای مختلف متفاوت است.

پوشش گیاهی و جانوری اطراف قلعه رودخان

قلعه رودخان در ارتفاعات و در دل جنگل‌های شمال ساخته شده. جنگلی که به جنگل‌های هیرکانی نیز معروف هستند. در این جنگل‌ها درختانی می‌رویند که در اروپا جزء گیاهان منقرض شده به حساب می‌آیند. درختانی مثل "بلند مازو" و "انجیلی".

به یاد داشته باشید که این جنگل‌ها ذخیره‌گاه انواع گونه‌های گیاهی و جانوری هستند. پس هر کاری از دستتان بر می‌آید بکنید تا این جنگل‌ها آسیب نبینند و زیباییشان حفظ شود.

در جنگل‌های اطراف قلعه رودخان جانوران زیادی مثل شغال، روباه، گراز و خرس قهوه‌ای زندگی می‌کنند. در این بین خرس قهوه‌ای بزرگترین پستاندار استان گیلان است. طولش به ۲ متر و وزن آن به ۴۰۰ کیلوگرم می‌رسد. این جانور که در کلیه نقاط استان گیلان وجود دارد، غذای خود را از قسمت سبز گیاهان، میوه ها، حشرات و مهره داران کوچک تأمین می کند. با اینکه عموما برای انسان خطر ندارد، اما مورد تنفر جنگل نشینان است. آن هم به این خاطر که خرس قهوه‌ای شاخه‌های درختان را می‌شکند و محصولات کشاورزی را خراب می‌کند. تنها خطر این جانور برای انسان زمانی است که زخمی شوند یا به طور ناگهانی با انسان مواجه شوند.

عوامل تخریب قلعه

آخرین زمانی که این قلعه مورد استفاده بوده، زمان کریم خان زند و حکمرانی هدایت الله خان حاکم فومن است. بعد از آن به صورت متروک درآمده و به دلیل عدم آگاهی مردم نسبت به اهمیت تاریخی و فرهنگی قلعه، از آن محافظتی به عمل نیامده است. در طول زمان عوامل طبیعی کم کم آن را تخریب کرده است. از جمله این عوامل قرار گرفتن در آب و هوایی است که برای رشد انواع گیاهان و درختان مناسب است. همچنین بارش باران و فرسایش چند ساله نیز دیگر عامل تخریب قلعه است.

در زمان مرمت این قلعه در زمان حاضر، مجوز قطع درختان داخل قلعه صادر شده است. تعداد درختان قطع شده ۱۳۲ اصله است که ارتفاع برخی به ۲۰ متر هم می‌رسیده.

آدرس دقیق قلعه رودخان

مسیر قلعه رودخانه به این صورت است: از اتوبان تهران - کرج خود را برسانید کرج. از آنجا بیندازید داخل آزادراه کرج - قزوین. آزادراه قزوین - رشت را در پیش بگیرید از منجیل و رودبار رد شوید تا برسید به تقاطع آزادراه رشت با جاده فومن. وارد رشت نشوید و بپچید به طرف فومن. نیازی نیست وارد فومن شوید.

قبل از فومن جاده شفت را در پیش بگیرید. از شفت مسیر نصیر محله را انتخاب کنید. از نصیر محله بروید سمت خسرو آباد. در خسرو آباد سراغ مسیر قلعه رودخان را بگیرید. مسیر را ادامه دهید تا بعد از طی ۵ کیلومتر برسید به قلعه رودخان. بعد از قلعه رودخان روستای حیدرآلات است. بعد از ۳ کیلومتر جاده خاکی می‌رسید به روستای قلعه دنه. بعد از آن از پارک جنگلی قلعه رودخان رد شوید و مسیر پلکانی صعود را طی کنید تا برسید به خود قلعه. مطابق نقشه:

اگر وارد فومن شدید (مثلا برای اقامت یا از جای دیگری به جز تهران به قلعه رودخان سفر می‌کنید) مسیر قلعه به صورت زیر است:

کافیست خود را به رشت و بعد شهر فومن برسانید. بقیه‌اش مسیر سرراست است. از روستاهای " گشت، کرد محله، گشت رودخان، سیاه کش، گوراب پس، ملسکام، سعیدآباد (سید آباد)" عبور کنید تا به روستای قلعه رودخان برسید.از روستای حیدرآلات که رد شوید سه کیلومتر جاده خاکی است. بعد از این جاده خاکی می‌رسید به روستای قلعه دنه (قلعه دهنه) رسیده. بعد از آن وارد اراضی پارک جنگلی قلعه رودخان شده و مسیر ۵/۱ کیلومتری صعود تا محل قلعه را طی کنید.

صعود به قلعه رودخان

• وقتی به نزدیکی قلعه رسیدید، زنان روستایی و دکه‌هایی می‌بینید که با انوع نان‌ها و غذای محلی از گردشگران پذیرایی می‌کنند.
• قبل از صعود از ۱۰۰۰ و اندی پله قلعه، حتما نی تهیه کنید. هر نی ۱۰۰۰ تومان بیشتر نیست. ضمنا آب معدنی هم فراموش نشود.
• صعود به قلعه شیرین یک ساعت و نیم زمان می‌برد! کفش مناسب را هم فراموش نکنید. اینجا قلعه نظامی بوده نه محل پلو خوری!!
• امکانات رفاهی مثل سرویس بهداشتی، نمازخانه و آب آشامیدنی در محوطه قلعه وجود دارد و از این لحاظ مشکلی نخواهید داشت.

تور ماسوله و قلعه رودخان

ماسوله و قلعه رودخان هر دو در نزدیکی هم و در استان گیلان قرار دارند. برای همین می‌توان در یک سفر دو روزه از این دو جای دیدنی استان گیلان بازدید کرد.

اقامت در قلعه رودخان

در اطراف قلعه رودخان ویلاها و اقامتگاه‌های محلی برای گذران شب وجود دارد. با این حال شما می‌توانید از هتل‌ها و مسافرخانه‌های فومن هم استفاده کنید. قیمت اجاره ویلا در قلعه رودخان و نواحی اطراف آن بین شبی ۲۰۰ هزار تومان تا ۱ میلیون تومان متغیر است.

بهترین زمان سفر به قلعه رودخان

قلعه به خاطر موقعیتش در جنگل‌های گیلان در بسیاری از فصول سال در معرض بارندگی قرار دارد. به همین خاطر به خاطر لیز بودن معابر توصیه می‌شود زمانی بروید که بارندگی نباشد. سفر در اواخر بهار و فصل تابستان بهتر از سفر در فصل زمستان است. در زمستان دکه‌های اطراف قلعه به دلیل سرمای هوای خدماتی ارائه نمی‌کنند.