چرا انسان عاشق شایعه سازی است؟

روزنامه خراسان - یاسمین مشرف: این روزها اگر با دوستان یا فامیل های تان همکلام شوید یا سری به شبکه های اجتماعی بزنید، امکان ندارد خبرهای عجیب و غریب نشنوید. بگذارید چند مثال برای تان بزنم. «میگن قیمت دلار به زودی از ۳۰ هزار تومان هم عبور خواهد کرد»، «پسر فلان مسئول رو با یک کشتی طلا در حال خروج از مرزهای دریایی گرفتن ولی اجازه ندادن رسانه ای بشه»، «دقایقی قبل صدای تیراندازی ممتد در اطراف کاخ ریاست جمهوری در تهران شنیده شد»، «از اول مهر دیگه پوشک تو بازار پیدا نمی شه» و ... .

این ها شایعات و اخبار نادرستی است که بیشتر مردم بدون هیچ پشتوانه علمی و منطقی به یکدیگر می گویند یا در شبکه های اجتماعی برای یکدیگر ارسال می کنند. در ادامه می خواهیم، نگاهی روان شناسانه به این رفتار و نتایج پژوهش هایی در این باره داشته باشیم.

شباهت اخبار دروغ و آتش

اگر تصور شما این است که اخبار جعلی بسیار زود انتشار می یابند، اشتباه نمی کنید. تحقیقات نشان می دهد اخبار دروغ مانند آتش گسترش می یابند و نسبت به اخبار درست ماندگاری بیشتر و طولانی تری نیز دارند. محققان با بررسی دقیق توئیتر نتیجه گیری کردند که شایعات و اخبار جعلی، 70 درصد بیشتر از اخبار درست بازنشر و دست به دست می شوند.

یک تیم تحقیقاتی با هدایت «سینان آرال» از موسسه فناوری ماساچوست (MIT) در این باره در مجله «ساینس» نوشت: «شایعات در همه زمینه ها به طور قابل ملاحظه ای بیشتر، سریع تر، عمیق تر و گسترده تر از حقایق پخش و منتشر می شوند و شایعات و اخبار جعلی در زمینه های سیاسی نسبت به اخبار دروغ در زمینه های علمی، بلایای طبیعی، اخبار شهری یا اطلاعات مالی تاثیرات چشمگیرتری دارند». این تیم تحقیقاتی می افزاید: «رسیدن اخبار درست به هزار و 500 نفر، پنج برابر بیشتر از رسیدن اخبار نادرست به این تعداد طول می کشد.»

افراد معمولی، عامل انتشار بخش عمده شایعات

متاسفانه نمی توانیم کانال ها، صفحات و روبات ها در شبکه های اجتماعی را عامل انتشار بخش عمده ای از اخبار نادرست بدانیم بلکه به گفته محققان، کاربرهای انسانی در انتشار این نوع اخبار موفقیت زیادی دارند. جالب این که براساس تحقیقات، کاربرهای به اصطلاح «تایید شده» یا کسانی که فالوئرهای زیادی دارند، معمولا منبع پست های نادرست نیستند بلکه اغلب، افراد معمولی عامل انتشار اخبار جعلی به شمار می آیند.

بیشتر این افراد، اطلاعات را از رسانه های اجتماعی دریافت می کنند، بدون این که فکر کنند کدام رسانه های خبری معتبر این اخبار را منتشر کرده اند. بنابراین محققان به جای بررسی اخبار جعلی که در قالب مقالات منتشر می شوند، توئیت های شامل اطلاعات نادرست (در قالب متن، عکس، لینک یا مقاله) را بررسی کردند. بررسی اطلاعاتی که از سال 2006 تا 2017 منتشر شد، حاکی از آن بود که حدود 126 هزار خبر جعلی توسط سه میلیون نفر بیش از 5/4 میلیون بار منتشر شده است.

نظر روان شناسان درباره این رفتارها

از یک دیدگاه روان شناسانه، این موضوع زیاد هم عجیب نیست. طرح شایعات و اخبار جعلی به گونه ای است که دست روی نقاط ضعف شناختی انسان ها می گذارد. محققان معتقدند دلیل پخش سریع تر و گسترده تر شایعات و اخبار دروغ این است که این نوع اخبار شگفت انگیزتر به نظر می رسند.

تیم تحقیقاتی MIT در این باره نوشت: «ما به این واقعیت پی بردیم که اخبار نادرست جدیدتر از اخبار درست هستند و از آن جایی که تمایل افراد به پخش اخبار جدید بیشتر است، انتشار و پخش این خبرها سریع تر و بیشتر صورت می گیرد.» «ربکا ترامبل» استاد علوم سیاسی دانشگاه لیدن هلند در این باره می گوید: «اصلی ترین نتیجه گیری که می توانیم داشته باشیم این است که موضوعاتی که عواطف را برمی انگیزند، بیشتر و سریع تر در شبکه های اجتماعی منتشر می شوند.» یافته ها دراین زمینه با تحقیقات در زمینه های دیگری مانند روان شناسی و علوم ارتباطات منطبق است.

واقعیت ساده ای که باید بپذیریم این است که مغز ما دوست دارد فقط حقایقی را باور کند که با نظام موجود باورهایش مطابقت داشته باشد. ذهن ما دارای تعصبات شناختی خاصی است؛ پردازش اطلاعات بدون تفکر منطقی درباره آن ها منجر به تصمیمات آنی در بسیاری از زمینه ها می شود. ما گذشته را بهتر از آن چه بوده است تصور می کنیم؛ چیزهایی را که بیشتر تکرار شوند، بیشتر باور می کنیم و اجازه می دهیم اتفاقات جدید رنگ تازه ای به خاطرات گذشته ما بدهند.

اما بخش عمده ای از علاقه ما به اخبار دروغ از تعصب ما به عقاید قدیمی مان ناشی می شوند. بسیاری از افراد چیزی را که به درستی آن شک داشته باشند با دیگران به اشتراک نمی گذارند بنابراین می توان گفت یک شایعه در صورتی انتشار بیشتری خواهد یافت که باعث شود فرد با خودش بگوید: «بله، درست به نظر می رسد.» متاسفانه ما تمایل شدیدی داریم هر خبر جدیدی را با چیزهایی که از قبل آن ها را درست می دانیم مطابقت بدهیم. این کار می تواند باعث شود مثلا شواهد مبنی بر تغییرات آب و هوایی را مردود بدانیم یا به دنبال یافتن اطلاعاتی باشیم که ایده گرم شدن زمین به طور طبیعی و بدون دخالت انسان را تایید می کنند.

مغز تشنه شواهدی است که باورهای قبلی اش را تایید کنند و در نتیجه ما چیزهایی را که بر روایت های مد نظرمان منطبق باشند، بدیهی فرض می کنیم. قبول کنید که این اتفاق برای شما هم افتاده است.

حتی اگر خود را جزو کسانی که شایعات را منتشر می کنند نمی دانید به احتمال زیاد دست کم یک بار به طور تصادفی یک خبر نادرست را صرفا به این دلیل که چیزی در ذهن تان می گوید «درسته، می دونستم» به اشتراک گذاشته اید. ما همچنین دوستدار یافتن الگوهایی هستیم که به ما اجازه بدهند همه شایعاتی را که در توئیتر و جاهای دیگر مطرح می شوند، تایید کنیم.

محققان معتقدند صِرف تعجب و شگفتی هم می تواند یک عامل مهم باشد. یک چیز ساخته و پرداخته شده معمولا بسیار عجیب تر از یک واقعیت است بنابراین انتشار آن نیز برای ما هیجان انگیزتر خواهد بود.

با این میزان از شایعات چه کنیم؟

تنها راه پیش رو حداقل در شرایطی که مهندسان طراح پلتفرم های رسانه ای مورد علاقه ما همچنان در جلوگیری از انتشار اخبار نادرست خوب عمل نمی کنند، این است که ما مغز تنبل خود را به کار واداریم. شاید ما موجوداتی با تعصبات زیاد باشیم اما لحظه ای فکر کردن به میزان معقول بودن یک خبر یا بررسی منابع دیگر برای اطمینان از صحت خبر قبل از انتشار آن به تقویت قدرت استدلال ما کمک می کند.

مطالعه دیگری که به تازگی انجام شده نشان می دهد وقتی میزان اخبار دریافتی افزایش می یابد، عملکرد افراد در جدا کردن اخبار درست از نادرست ضعیف تر می شود. این نشان می دهد کمی فکر کردن می تواند تغییرات زیادی به دنبال داشته باشد.