آشنایی با قلعه های ایران (۲)

برترین ها: در ایران قلعه های بسیاری وجود دارد که هر کدام بازمانده از دوران خاصی هستند و در شهرها و روستاهای سراسر کشور پراکنده شده‌اند. هر کدام از آنها زیبایی خاص خود را دارند. برای آشنایی بیشتر از قلعه های دیدنی کشور خودمان، ایران در ادامه مطلب با ما همراه باشید.


قلعه ایرج (تهران - ورامین)


قلعه ایرج در نزدیکی دهکده جعفرآباد، در شمال شرقی ورامین قرا دارد. این قلعه به شکل مستطیل است و ساختمان آن با خشت و گل ساخته شده و یکی از بزرگ‌ترین قلعه‌های ایران به حساب می‌آید. قلعه ایرج یکی از بی‌نظیرترین قلعه‌های خشتی جهان است و با ارتفاع ۵۰ فوت با وسعت ۲۰۰ هکتار در دوران ساسانی ساخته شده اما به علت عدم حفاظت‌ از آن به شدت آسیب دیده است. ابعاد داخلی شمال - جنوب قلعه ایرج ورامین ۱۲۱۴ متر و ابعاد شرقی - غربی آن ۱۱۵۰ متر است که با هیچ یک از قلعه‌های خشتی و تاریخی جهان قابل مقایسه نیست. درون دیوارهای قطور قلعه ایرج راهروهایی تعبیه شده که برجک‌های دیده‌بانی را به هم وصل می‌کرده است. ملات دیوارها از خشت و آجر است. در بیرون محوطه قلعه نیز سنگرهایی قرار دارد.

قلعه پرتغالی‌ها (هرمزگان)

قلعه پرتغالی‌های هرمز که در ضلع شمالی این جزیره و در ساحل دریا قرار دارد، مهم‌ترین قلعه باقی مانده از روزگار تسلط پرتغالی‌ها بر سواحل و جزایر خلیج فارس است. این قلعه به فرمان آلفونسو آلبرکرک دریانورد پرتغالی در سال ۱۵۰۷ میلادی، در محلی موسوم به مورنا احداث شد. قلعه به شکل چند ظلعی نامنظم است. ساختمان آن بسیار محکم است و دیوارهایی به قطر ۳.۵ متر با چند برج به ارتفاع ۱۲ متر دارد.


قلعه پرتغالی‌های هرمز شامل انبارهای اسلحه، آب انبار بزرگ، اتاق‌های سرباز خانه، زندان، کلیسا، مقر فرماندهی و تالار است.

قلعه الموت (قزوین)

قلعه الموت یکی از منحصر به فردترین دژهای تاریخی ایران است که در منطقه رودبار الموت از توابع قزوین واقع شده است. این قلعه بر فراز کوهی از سنگ به ارتفاع ۲۱۰۰ متر از سطح دریا قرار دارد. حسن صباح به عنوان رهبر فرقه اسماعیلیه از این قلعه به عنوان پایگاه حکومت خود و ترویج عقاید اسماعیلیه بهره می‌برده است.


قلعه الموت را که مردم محلی «قلعه حسن» می‌نامند از دو قسمت تشکیل شده است. قسمت باختری که دارای ارتفاع بیش‌تری است به نام جورقلا یعنی قلعه بالا و پیلاقلا یعنی قلعه بزرگ خوانده می‌شود. قسمت خاوری آن را جیرقلا یعنی قلعه پایین و پیارقلا یعنی قلعه کوچک نامند. دیوار خاوری قلعه بالا با قلعه بزرگ کم‌تراز قسمت‌های دیگر صدمه دیده است. طول قلعه حدود ۱۲۰ متر و پهنای آن بین ۱۰ تا ۳۵ متر متغیر است. یکی از شگفتی‌های قلعه حسن یا الموت، سیستم پیچیده آب رسانی با تنبوشه‌هایی به قطر ۱۰سانتی متر است که از چشمه کلدر آب را به دژ رسانده و درحوض‌های سنگی ذخیره می‌کرده‌اند.

قلعه رودخان (گیلان)

رودخان نام قلعه‌ای است متعلق به دوره سلجوقیه که بر فراز ارتفاعات جنگلی شهرستان فومن در روستای رودخان بنا شده و ۶.۲ هکتار مساحت و ۶۵ برج و بارو و دیواری به طول ۱۵۰۰ متر دارد. ارتفاع قلعه بین ۶۶۵ تا ۷۱۵ متر از سطح دریا می‌باشد. در سمت راست قلعه، رودخانه‌‏ای به همین نام قرار دارد که از ارتفاعات، سرچشمه گرفته و آب آن از جنوب به شمال در جریان است.


ارتفاع دیوارها متفاوت و از ۳ تا ۱۰ متر متغیر است و در ‏نقاط نفوذپذیر قلعه، دیوارها و باروها قطور و ارتفاع بیشتری دارند. فرم کلی قلعه نامنظم است ‏و از دو بخش شرقی و غربی تشکیل شده است.‏ بخش غربی، شامل دروازه ورودی، چشمه، حوض، آب انبار و سردخانه، حمام، آب ریزگاه، شاه نشین ‏و تعدادی واحد مسکونی که به وسیله برج و باروهایی محصور شده اند. قلعه کلا دارای ‏دو ارگ و ۱۶ قراول خانه است. ارگ یا شاه قلعه در دو طبقه و از آجر ساخته شده؛ ‏قراول خانه‌ها به صورت دو طبقه با نورگیرها و روزنه‌های متعدد مسلط بر محیط اطراف ‏است. در ورودی یا دروازه قلعه، شمالی است و در دو طرف آن دو برج توپر بسیار عظیم ‏ساخته شده است.

قیزقلعه (مرکزی - ساوه)

قلعه دختر ساوه روی صخره بلندی مشرف به دشت ساوه بنا شده است و عبادتگاه و دژ دفاعی به شمار می رفته است. قلعه از دو بخش اصلی دژدفاعی و قصر تشکیل شده که در مجموع حدود ۳ هزار متر مربع مساحت دارد.

دروازه ورودی در ضلع‌شرقی صخره قرار دارد که بعد از عبور از رودخانه کوچک، بقایای دیواره دروازه که از سنگ و ساروج ساخته شده است، دیده می‌شود. با عبور از این دروازه باید حدود یکصد متر دامنه شیب‌دار ضلع جنوب شرقی صخره برای رسیدن به نوک قلعه که ساختمان اصلی قصر(نیایشگاه) قرار دارد را طی کرد.


تمامی دیواره صخره به صورت پرتگاه است. ورود به قلعه از طریق چند راه پله سرپوشیده صورت می‌گرفته که با مهارت ویژه‌ای استتار شده‌اند و استتار راه پله‌ها با ساختن دیورای از لاشه سنگ و ساروج درست در امتداد دیواره‌های صخره صورت گرفته است. پنج راه‌پله پشتی بنا و دو راه‌پله در غرب بنا که درکنار پرتگاه در ارتفاع چندمتری از سطح رودخانه ساخته شده به اتاق های تعبیه شده در دل صخره منتهی می‌شوند.

قلعه سلاسل (خوزستان)

قدمت این قلعه که در استان خوزستان و در شمال‌غربی شهرستان شوشتر قرار دارد، بر طبق برخی روایات به دوره ساسانی مربوط می‌شود. قلعه سلاسل بارها و بارها بازسازی شده و ویرانی‌هایی که در حال حاضر به چشم می‌خورد مربوط به قلعه دوران قاجار است.


این قلعه ۲ در بزرگ دارد و در سمت شمال و شمال شرقی آن خندقی وجود دارد که در جنوب به نهر داریون منتهی می‌شود. سلاسل جزو قلعه‌های چند وجهی است و به شکل بیضی بنا شده است. برج‌های این قلعه مدور هستند. این قلعه بجز نقش دفاعی که از شهر شوشتر داشته ‌است، مرکز کنترل نهر داریون و همچنین محل استقرار والی خوزستان بوده است. با وجود تخریب قسمت عمده این قلعه، بخش‌های باقیمانده، دیدنی هستند. قلعه سلاسل در سال ۱۳۵۴ توسط سازمان میراث فرهنگی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

قلعه بسطام (آذربایجان غربی - خوی)

قدمت قلعه بسطام که در منطقه‌ای به وسعت ۳۲ هکتار واقع شده است، بر اساس کتیبه‌ای که از رؤسا دوم یکی از پادشاهان اورارتویی کشف شده، به سال‌های ۶۴۵ و ۶۸۵ قبل از میلاد می‌رسد. این قلعه با سلطه قوم ماد بر این منطقه به صورت متروک ماند و فقط در دوران قرون وسطی توسط گروهی از مسیحیان مورد سکونت قرار گرفت که از آنها نقش صلیب‌هایی روی صخره‌‌ها نمایان است.


آثار دوره اورارتویی شامل ساختمان شرقی: محله مسکونی، قلعه، آثار پشت دژ و کانال آبرسانی است. کاوش‌های باستانی نشان می‌‌دهد که این قلعه طی ۵۰ سال و در ۳ مرحله ساخته شده و دارای معبد، بازار و مقر حکومتی، برج، بارو، دروازه و راه‌های مخفی ویژه‌ای است.

قلعه دارای دیوارهای مستحکم سنگی است که روی صخره‌‌ای بلند مشرف به دره‌‌ای بزرگ قرار دارد. سه اشکوب با کارکردهای مختلف این قلعه عبارتند از: اشکوب تحتانی مشتمل بر دروازه، مهمانسرا، اصطبل و قرارگاه سربازان، اشکوب میانی که معبدی است با اتاق‌های متعدد و اشکوب فوقانی که اوج هنر معماری اورارتویی است و دارای سکونتگاه، مقر فرماندهی و راه‌های خروجی به بیرون از قلعه می‌‌باشد.

قلعه اربابی (همدان)


قلعه اربابی یا مهری خانم در نزدیکی روستای ورکانه در حدود ۲۰ کیلومتری جنوب شرقی شهر همدان قرار دارد. ساختمان این قلعه با پلان چلیپایی طراحی شده و متعلق به مهری خانم، ارباب روستا بوده است. این بنا در ابعاد ۱۲×۲۰ متر و با زیربنای ۳۳۰ مترمربع در ۲ طبقه ساخته شده و طبقه دوم در قسمت مرکزی بنا ایجاد شده است. ورودی بنا در طبقه همکف و طبقه اول و از ضلع شرقی بنا قرار داشته و دو پله از دو طرف ورودی طبقه همکف به طبقه اول منتهی می‌شود.

قلعه ایزدخواست (فارس - شهرستان آباده)

قلعه و پل ایزدخواست، کاروانسرا و خانه‌های قدیمی روستایی از جمله آثار تاریخی شهر ایزدخواست هستند. این قلعه به دوران ساسانیان تعلق معماری خاصی دارد. گفته می شود این قلعه بیش از ۲ هزار سال قدمت دارد.


در داخل قلعه خانه ها حیاط نداشته اند و پشت بام طبقه اول، حیاط طبقه دوم بوده است و همه در یک همزیستی قوی در قلعه سکونت داشته‌اند و با استفاده از اضافی چوب سقف ها برای خانه‌های اطراف حصار قلعه، بالکن ایجاد کرده‌اند. دیوارها در پایین به صورت سنگ چین هستند که مانع از پوسیدگی خشت ها می‌شده است و در بالا از خشت خام استفاده شده است.

قلعه هزار درب (ایلام - شهرستان آبدانان)


قدمت قلعه هزار درب به دوره ساسانی می‌رسد. نمای اصلی این اثر، طاق‌های هلالی شکل دارد و با توجه به ساختار معماری، احتمالا قلعه یا پادگان نظامی بوده است. مصالح به کار رفته در ساخت این قلعه شامل سنگ‌های تراشیده و قلوه سنگ‌هایی است که از گچ پخته به عنوان ملات استفاده شده است. پلان اصلی این قلعه مستطیل شکل و راهروهایی طولانی در چهار جهت قرار گرفته و به وسیله درگاه‌هایی به اتاق‌های داخل مرتبط می‌شود. قلعه هزار درب دارای زیر‌زمین، طبقه همکف و طبقه بالا می‌باشد و نور و تهویه آن از طریق دریچه‌هایی به قطر یک متر در سقف و دالان و اتاق‌ها تامین می‌شده است.