تلگرام نمی تواند جای احزاب را بگیرد

هفته نامه صدا - ناهید مولوی: یکی از پایداری های دولت روحانی، ایستادگی در برابر محدود شدن تلگرام بود. در ایران عاقبت خوبی در انتظار شبکه های اجتماعی و پیام رسان ها نیست و با کوچک ترین بهانه ای اسیر زنجیر فیلتر می شوند. اگرچه محدودیت ها هم مانع استفاده شهروندان ایرانی از شبکه های اجتماعی نمی شود اما رفع فیلتر از آنها یکی از مطالبات همیشگی آنان نیز هست.

در این میان اما تلگرام از بند فیلتر گریخت و روز به روز جای بیشتری در زندگی جامعه ایرانی باز کرد. تلگرام حتی در پیچ های سیاسی این چند سال اخیر هم نقش عمده ای را عهده دار بود و در محدودیت رسانه های مستقل و بدون سانسور تبدیل به یکی از مهم ترین تریبون های جریان های سیاسی و مرجع جامعه ایران شد که برای پیگیری اخبار به آن رجوع می کردند.

در دو انتخابات اخیر که با پیروزی چشمگیر اصلاح طلبان و اعتدال گرایان همراه بود، تلگرام تبدیل به عرصه مهمی شده بود که به دور از بسیاری هر جناحی که این صفحه را واگذارد چندان شانس پیروزی نخواهد داشت. آیا تلگرام در پیروزی های اخیر اصلاح طلبان نقش داشت؟ و این که آفت های زندگی تلگرامی چه می تواند باشد؟

حمیدرضا جلایی پور، خود جزو چهره هایی است که در روز، زمان زیادی را در تلگرام می گذراند و از این موضوع خرسند است. حتی همین گفتگو از طریق تلگرام با او انجام شد. به اعتقاد او آفت ها و نقاط ضعف های تلگرام قابل پیشگیری هستند و در یک هزینه فایده ساده می توان نتیجه گرفت فوایدش از زیان هایش بیشتر است.

جلایی پور بر این باور است که تندروهایی که به دنبال محدود کردن تلگرام هستند، هنوز نتوانسته اند هسته سخت حاکمیت را به این امر مجاب کنند. در ادامه مشروح گفتگوی تلگرامی ما با حمیدرضا جلایی پور را بخوانید.

نقش تلگرام را در سیاست ورزی و بازی های سیاسی چگونه ارزیابی می کنید؟

- شما می گویید بازی های سیاسی اما بهتر است بگویم در فعالیت های سیاسی. فعالیت های سیاسی هم مانند فعالیت های اقتصادی و اجتماعی یک فعالیت است و بازی نیست اما در مورد اصل سوال، به باور من دو نقش در این میان از اهمیت بالایی برخوردار است. نقش اول تلگرام، تسهیل گری در اطلاع رسانی و نقش دوم تسهیل گری در سازمانیابی است. در شرایط جامعه ما، تلگرام یک رسانه یکطرفه و از بالا به پایین نیست و چند طرفه است مثل صد خیابان که به یک میدان ختم می شوند. به بیان دیگر رسانه ای نیست که مطالبی را تولید می کند و مخاطبان فقط خواننده و مصرف کننده آن باشند بلکه خود خواننده هم می تواند مشارکت داشته باشد، به ویژه در تولید تحلیل.

بنابراین می توان گفت تلگرام رسانه ای به مراتب پیچیده تر از سایر رسانه های معمولی و متعارف است. از آنجایی که جامعه ما با محدودیت های رسانه ای روبروست، این محدودیت ها در تلگرام کمتر است و بیش از آن که با مشارکت تولیدکنندگان کار کند با مشارکت مخاطبین است که به فعالیت ادامه می دهد. به نظر من این نکته بسیار مهمی است و نوع خاصی از تسهیل گری در اطلاع رسانی را انجام میدهد.

نمی توان چشم بر این واقعیت بست که یکی از مولفه های سیاست و جامعه سیاسی، رسانه ها هستند. هدف از فعالیت های سیاسی و اصلاح طلبانه در جامعه ما حرکت به سوی دموکراسی و تثبیت آن در جامعه است و یکی از ارکان دموکراسی همین رسانه ها هستند. حالا این نوع رسانه های چند جانبه می توانند در این امر یاری رسان باشند اما فراموش نکنیم می توان از آن در مخالفت با دموکراسی هم استفاده کرد.

نکته و نقش دوم تلگرام این است که حاکمیت ما هنوز مروج نظام رقابتی حزبی نیست و اگر همین مقدار ناچیز (تشکل سیاسی) را هم داریم به دلیل این است که این مسئله به نوعی تبدیل به مطالبه جامعه شده و نمی توانند مقابل آن بایستند. بهترین شاخص این بی توجهی به تحزب یابی، صدا و سیما به عنوان مهم ترین دستگاه تبلیغاتی حاکمیت است. این رسانه تلاشی برای ترویج تحزب انجام نمی دهد، مگر زمانی که نزدیک انتخابات می شویم و از آنجایی که دوست دارند مردم به افراد مد نظر آنها رأی دهند کمی در این زمینه فعال می شوند.

این محدودیت در زمینه فعالیت های مدنی هم وجود دارد و حاکمیت معتقد است فعالیت های مدنی می تواند ابزار سوء استفاده دشمن باشد و از همین جهت تلاش می کند فعالیت های مدنی را در قالب چیزهایی که مورد تایید خودش است تعریف کند. برای مثال بسیج و هیات های مذهبی را به عنوان شاخصی برای فعالیت های مدنی به رسمیت می شناسد و چندان رسمیتی و اهمیتی به ان جی اوها و تشکل های مستقل نمی دهد.

بنابراین شاهد هستیم که فعالیت های سیاسی و مدنی در کشور ما با محدودیت هایی روبرو هستند و در چنین شرایطی، تلگرام در واقع نقش مکان را پیدا می کند و تسهیل گر سازمانیابی می شود و به نوعی محدودیت ها را دور می زند و افراد در گروه های تلگرامی با یکدیگر مرتبط می شوند و تحلیل ها و اخبار را رد و بدل می کنند، همان کاری که در احزاب انجام می شود و یا این که در مورد مسائل اجتماعی و رخدادهای اجتماعی روز اظهارنظر می کنند؛ همان کاری که در نهادهای مدنی انجام می شود.

به نظر من به دلیل همین دو نقش، تلگرام در ایران از اهمیت ویژه ای برخوردار شده است. ما شاهد بودیم که شبکه های اجتماعی دیگر با محدودیت روبرو شدند اما این پیام رسان شاید به این دلیل که در اختیار بلوک شرق و روسیه بوده است از گزند محدودیت ها در امان ماند و گسترش پیدا کرد و اکنون شاهد هستیم که چگونه وارد معیشت مردم هم شده و بخشی از جامعه به وسیله تلگرام امرار معاش می کنند.

با توجه به ضریب نفوذ اینترنت در ایران و این که ۱۵ میلیون کاربر ایرانی در تلگرام فعال هستند، مواهب و معایب آن در زندگی سیاسی جامعه را چه چیزهایی می دانید؟

- این پدیده جدید رسانه ای چندان عمر طولانی نداشته و باید این را پذیرفت که ما در تطبیق با این تکنولوژی جدید هنوز جا نیفتاده ایم و انگار یک دوره انتقال را از سر می گذرانیم تا بتوانیم به طور کارآمدتری با آن تطبیق پیدا کنیم. کمی زمان می طلبد و پس از این دوره انتقال می توانیم از معایب و مواهب آن سخن بگوییم اما در همین دوران هم می توان به برخی از جوانب آن اشاره کرد.

در مورد کارکردهای مثبتش دو مورد را پیش تر اشاره کردم که تسهیل گر در امر اطلاع رسانی و سازمانیابی بود.

از مواهب دیگرش این است که یک رسانه 24 ساعته است و تابع زمان و مکان نیست و کاربران از هر فرصت مرده ای می توانند به نفع اطلاع رسانی استفاده کنند. برای مثال شما در تاکسی نمی توانید روزنامه بخوانید اما به راحتی از طریق تلفن همراه خود از این فرصت استفاده کرده و در تلگرام فعال می شوید، مطلبی را می خوانید یا تحلیل خود را با دیگران به اشتراک می گذارید.یا زمانی شما یک فرصت مرده دارید که نمی توان در آن فعالیت خاصی انجام داد اما از طریق تلگرام این فرصت برای شما قابل استفاده می شود و می توانید از آن در جهت اطلاع رسانی استفاده کنید و یا حتی پیامی را گوش دهید که می تواند حاوی تحلیل و یا خبری باشد.

اما مهم تر از همه اینها امروز تلگرام مانند تلفن وارد سازوکارهای معیشتی جامعه ما شده است. برای شما یک مثال ساده می زنم. چند وقت پیش پمپ شوفاژ خانه ما خراب شده بود و من با فردی که همیشه این کارها را برای ما انجام می داد تماس گرفتم و او گفت عکس پمپ را از طریق تلگرام برای من بفرست تا ببینم چه نوع پمپ همراه خودم بیاورم. یک بار هم می خواستم اتومبیلم را به صافکاری ببرم که صافکار از من خواست ابتدا عکس خوردگی ماشین را برایش بفرستم تا ببیند چقدر زمان می برد تا درست شود.

اینها مثال های دم دستی است که نشان می دهد تلگرام وارد معیشت مردم شده است و از این نظر این شبکه های ارتباطی به نوعی به رشد اقتصادی کشور هم ربط دارد. اینها ابعاد مثبت و یا به قول شما مواهب آن است، اما ابعاد منفی هم دارد. تلگرام یک رسانه بدون مرکز و بدون کنترل است. وقتی یک روزنامه تولید و منتشر می شود یک تحریریه روی آن نظارت دارد و اخبار دروغ و راست و یا تحلیل قوی و ضعیف را جداسازی می کند ولی در تلگرام کاربران با داده های درهم روبرو هستند.

در چنین شرایطی ما یک شهروند توانا نیاز داریم تا خودش تشخیص دهد چه خبری صحت دارد و چه خبری دروغ است و یا حتی چه تحلیل هایی قوی و چه تحلیل هایی ضعیف و بی پایه هستند. لذا از این نظر تلگرام می تواند وسیله ای برای رواج و انتشار دروغ و اتهام باشد و یا حتی رواج تحلیل های سطحی و بی پایه.

به نظر شما در چنین شرایطی چطور می توان از چنین معایبی عبور کرد و آنها را از سر گذراند؟ به هر حال امروز بیشتر مردم ایران اخبار و تحلیل های خود را از طریق تلگرام دریافت می کنند و همه شهروندان هم آنقدر توانمند نشده اند که بتوانند بین اخبار دروغ و یا راست وجه تمایز برقرار کنند.

- به نظر من در این شرایط گروه ها و به ویژه کانال های تعادل بخش مهم هستند. یعنی کانال هایی که دروغ نمی نویسند و تا خبری مورد تایید نباشد آن را منتشر نمی کنند یا این که در تحلیل ها کانال هایی ایجاد شوند که هم عمیق و هم فخیم نویس باشند. من از طریق همین تلگرام با کانالی به نام یادداشت ها آشنا شدم که متعلق به فردی به نام رضا بابایی است. متن هایی که در این کانال گذاشته می شود از نظر ادبی فخیم و در عین حال ساده و عمیق است. در واقع این کار مخاطب را روبروی یک متن درست و وزن دار قرار می دهد و به نوعی سطح سلیقه او را ارتقا می بخشد تا او به هر متنی که در تلگرام می خواند اعتنا نکند و بداند کدام متن دارای بار و ارزش است و کدام متن نه.

وقتی تعداد این کانال ها زیاد شود، طبیعی است کانال هایی که به قول معروف مطالب سطحی منتشر می کنند از چشم و تاثیرگذاری می افتند. پیش تر گفتم ما در زمینه تلگرام یک دوره گذار را پشت سر می گذاریم و هر چه زمان بگذرد این مسائل هم اصلاح خواهد شد. در واقع راهش این است که ما کانال ها و گروه های وزین را راه اندازی کنیم. امروز برخی رسانه های کتبی هم در تلگرام کانال های خود را هم راه اندازی کرده اند که به باور من این کار می تواند در این زمینه موثر و مثبت باشد و کمک کند تا این فضا تغییر کند و دروغ و شایعه را به نوعی خنثی کند و زمینه ساز تحلیل های عمیق تری باشد.

با توجه به محدودیت هایی که در ارتباط با فعالیت های سیاسی احزاب اصلاح طلب بیان کردید و البته محدودیت های رسانه ای اصلاح طلبان، نقش تلگرام را در پیروزی های اخیر اصلاح طلبان در انتخابات گذشته چگونه ارزیابی می کنید؟

- بگذاری کمی به عقب بازگردیم یعنی به دوره اصلاحات. حرکت اصلاحی که در ایران آغاز شد و منجر به تشکیل دولت اصلاحات شد مبتنی بر رسانه های غیر حکومتی و رسانه های جامعه مدنی بود. در واقع رسانه هایی بودند که نیروی جامعه مدنی مطالبش را تولید می کردند و به همین دلیل تندروهایی که در دولت موازی بودند با تمام قوا تلاش می کردند با رسانه ها برخورد کنند و یکی از افتخارات آقای مرتضوی این بود که صد روزنامه را تعطیل کرده بود. یادتان هست که چگونه مرتضوی را به همین دلیل به عرش بردند!

در دوره فعلی و در دوره عبور از بحران های دوره دولت احمدی نژاد شبکه های اجتماعی و به ویژه تلگرام نقش مطبوعات دوره اصلاحات را به شکل وسیع تر، تمیزتر و کم هزینه تر بازی کردند. اتفاق خوبی که در این دوره روحانی افتاد این بود که گروه های تندرو به جای مقابله، شبکه های اجتماعی خودشان را درست کردند و تلاش کردند از آن بهره برداری کنند. در انتخابات ۹۶، هفتاد درصد مطالب شبکه های آنلاین را اصولگرایان تولید کردند و امکانات دولت موازی و بودجه هایی که در اختیار داشتند این امکان را به آنها بیشتر می داد و بسیاری از سازمان های عمومی هم وارد این موضوع شدند و به عنوان وظیفه به تولید محتوا پرداختند.

در آن سو اما اصلاح طلبان تنها ۳۰ درصد مطالب انتخاباتی را در فضای آنلاین تولید کردند اما ۷۰ درصد مردم از ۳۰ درصد مطالبی که از سوی اصلاح طلبان تولید شده بود استفاده کردند و رأی ۲۴ میلیون در مقابل ۱۶ میلیون هم نتیجه اش بود. در واقع وسیله اطلاع رسانی اصلاح طلبان همین مطالبی بود که در فضای آنلاین تولید می کردند. به نظر من باید ممنون دولت آقای روحانی باشیم که زیرساخت های اینترنت را فراهم کرد با ۳G و ۴G، چهل میلیون کاربر به تلگرام پیوستند و فعال شدند.

ترس جناح مقابل دولت از تلگرام چیست که برای فیلتر کردن آن تلاش خود را به کار بسته است؟ این در حالی است که آنها هم از این فضا استفاده لازم را می کنند. خاستگاه جریان مخالف تلگرام کجاست؟

- خوشبختانه آن بخش از مخالفین تندرو هنوز نتوانسته اند رضایت هسته سخت قدرت را در این زمینه جلب کنند. این مخالفین معتقدند باید از ریشه مقابل این وسایل ارتباطی جدید ایستاد، همان رفتاری که در دوران اصلاحات داشتند و مثلا معتقد بودند باید از ریشه مطبوعات را خشکاند. اما هسته سخت قدرت معتقد به فیلتر کردن و یا بستن تلگرام نیست، زیرا متوجه شده اند که اقتصاد دانش پایه و مبتنی بر این تکنولوژی ها است و نمی توان با آن مبارزه کرد.

خوشبختانه زندگی مردم با تلگرام همراه شده، از سوی دیگر جناح مقابل هم از آن استفاده می کند و در انتخابات اخیر هم به خوبی از آن بهره برداری کرد و همانطور که گفتم ۷۰ درصد مطالب تولیدی در فضای آنلاین متعلق به آنها بود. منتها مشکل آنها اینجاست که فکرشان تناسبی با فضای امروز جامعه ما ندارد. آنها فکر می کنند تصور آنهاست که حق مطلق است و می خواهند همان را هم بی کم و کاست پیاده کنند.

خب طبیعی است که جامعه آن را پس می زند. من معتقدم هسته اصلی قدرت نمی خواهد به مبارزه با تلگرام برخیزد و کار درست هم همین است. شما تاریخ نوسازی کشور را مطالعه کنید و ببینید مثلا وقتی می خواستند صنعت چاپ را توسعه بدهند، یا مدرسه خصوصا مدرسه دخترانه راه اندازی کنند و یا آب لوله کشی و یا رادیو یا تلویزیون یا ماهواره با مقاومت هایی روبرو بوده و هست. الان هم در مورد پدیده های جدید رسانه ای شبکه های اجتماعی مقاومت هایی وجود دارد اما هسته سخت قدرت این مقاومت در برابر تلگرام فعلا شکسته است، شاید به این دلیل که می داند مقاومت نمی تواند موثر بیفتد، همانطور که در برابر دیگر پدیده ها موثر نبود.

آیا تلگرام می تواند به مثابه یک حزب مجازی برای جریان های سیاسی به ویژه اصلاح طلبان و اعتدال گرایان عمل کند؟

- نه. تلگرام نمی تواند جای حزب را بگیرد. فقط برخی از کاربردهایش می تواند با حزب مشترک باشد. پیش تر هم گفتم می تواند تسهیل گری در اطلاع رسانی و سازمانیابی را انجام دهد. تلگرام می تواند در خدمت حرکت های سیاسی جامعه اصلاحات و یا فعالیت های جامعه مدنی باشد و یا حتی در خدمت حرکت های سیاسی اصولگرایان باشد.

تلگرام یک تکنولوژی است، درست مثل اتومبیل که همه می توانند از آن استفاده کنند و ممکن است حتی دود کند و مضراتی هم داشته باشد ولی به طور کلی تلگرام نمی تواند جای حزب را بگیرد و تنها می تواند در خدمت احزاب باشد. از آنجایی که در کشور ما هم محدودیت هایی وجود دارد، بیشتر می توان از این ابزار در خدمت احزاب و تشکل های سیاسی استفاده کرد. شما کشورهای اروپایی را نگاه کنید، تلگرام و دیگر شبکه های اجتماعی چنین کارکردی ندارند زیرا جامعه مدنی آنها به قدری متنوع است که تلگرام به این شکل برجسته نمی شود.

تلگرام در آگاه سازی چگونه نقش ایفا کرده و شما آن را چگونه ارزیابی می کنید؟ این در حالی است که تشخیص صحت اخبار در این پیام رسان برای جامعه هم سخت است.

- تلگرام در آگاه سازی نقش دارد اما من می خواهم بگویم که حتی ما نمی دانیم دقیقا در سطح کلان چه اتفاقی در جامعه ایران در حال رخ دادن است. امروز جامعه ما با انفجار اطلاعات بیش از گذشته روبرو شده است. به هر حال همه افراد می توانند در تلگرام حضور داشته باشند و برخی هم اخبار و اطلاعات دروغ را منتشر کنند. ممکن است فردی از موضوعی سرخورده باشد و دست به انتشار مطالب دروغ بزند که گاه به صورت گسترده هم منتشر می شود.

گفتم تلگرام یک رسانه بی مرکز و بی فیلتر است و این موضوع از یک زاویه می تواند مثبت باشد و آزادی بیان را تقویت کند اما از یک زاویه دیگر هم می تواند به وضعیت های آنارشیک دامن بزند. در چنین شرایطی نقش آگاهی شهروندان است که فضا را تغییر می دهد و کانال های تعادل بخش می توانند نقش آفرین باشند. اینها می توانند جلوی نقطه ضعف تلگرام را بگیرند و البته باید بگویم کار راحتی نیست.

ما در انتخابات هم دیدیم که چگونه لیست های جعلی به نام اصلاح طلبان و با عکس خاتمی منتشر شده بود اما جالب بود که مردم و جامعه این مسئله را تشخیص داد و به نظر من این یک اتفاق مهم بود. من برعکس برخی که بیشتر ضعف های جامعه را می بینند انسان خوشبینی هستم و تلاش می کنم نقاط قوت برایم برجسته تر باشد. ما در انتخابات اخیر دیدیم که تعداد بالایی شهروند آگاه در کشورمان داریم. شاهد بودیم که صدها هزار نفر به یک لیست واحد شورا رأی دادند و این نشانه آگاهی است و یا این که آن پوپولیست وقیح اقتصادی در جریان انتخابات ۱۳۹۶ چگونه شکست خورد و اینها همه نشانه آگاهی است و به همین دلیل من نام کتابم را که درباره جامعه ایران است گذاشتم جامعه مدرن ایران.

آیا می توان گفت تلگرام و شبکه های اجتماعی ضریب نفوذ رسانه های مکتوب را کم کرده اند و همین امر سبب شده جامعه ایران به نوعی سطحی نگر شود؟

- این سوال، سوال ظریفی است. در مورد این که آیا تلگرام جامعه را سطحی نگر کرده یا نه، نمی توان به این راحتی پاسخ داد و باید در این زمینه تحقیق کرد اما دست کم در انتخابات اخیر ثابت شد که اینگونه نبوده است و اگر پوپولیست ها ۲۵ میلیون رأی آورده بودند، آن وقت می توانستیم بگوییم که این حرف درست است و جامعه سطحی نگر شده است اما چیزی که من استنباط می کنم این است که رسانه های مکتوب و آنلاین یکدیگر را تقویت می کنند و این اتفاق در جهان هم رخ داده است. برای مثال روزنامه گاردین ۶۰۰ هزار فروش کاغذی دارد و در عین حال چند میلیون نفر هم در فضای آنلاین از این روزنامه استفاده مین کنند.

از آنجایی که رسانه های مکتوب هیات های تحریریه دارند و تحلیل های عمیق از محققین و کارشناسان می گیرند می تواند کمک کند به فضای آنلاین و مجازی و از انتشار اخبار غلط جلوگیری کند. در ایان هم همین گونه است. یک روزنامه منتشر می شود و مثلا چهل هزار تیراژ دارد اما از طریق کانال آن روزنامه در تلگرام صدها هزار نفر می توانند مطالب آن روزنامه را بخوانند. به نظر من رسانه های مکتوب و مجازی می توانند یکدیگر را تکمیل کنند.

اخیرا چهره های همچون عبدالله نوری و علی اکبر موسوی خوینی ها هم در تلگرام فعال شده اند و کانال راه اندازی کرده اند. ارزیابی شما از فعال شدن چنین چهره هایی که معمولا کمتر رسانه ای بودند چیست؟

- امروز همه اصلاح طلبان و نو اندیشان دینی و هر کسی که احساس می کند حرفی برای گفتن دارد به تلگرام پیوسته است و به نظر من این مسئله بسیار ارزشمند است و حرف ها و نظرشان به راحتی در دسترس عموم جامعه قرار می گیرد و به نوعی یک تریبون است. شما نگاه کنید مثلا آقای تاجزاده که شش سال در زندان انفرادی بوده است امروز یکی از کانال های تلگرامی موفق را دارد و با مردم ارتباط برقرار کرده است. به همین دلیل من معتقدم حضور این گونه چهره های سیاسی و همچنین چهره های مدنی در تلگرام کمک بزرگی به حرکت اصلاحی خواهد کرد.

اتفاقا به همین دلیل معتقدم جامعه مدنی ایران تقویت شده است. در همین انتخابات اخیر دلیل پیروزی تنها انسجام اصلاح طلبان نبود بلکه جامعه مدنی هم به کمک آمد و آن رأی شگفت آور را رقم زد و امیدواریم آقای روحانی قدر این رأی را داشته و پاسخ مطالبات را بدهد.

خودتان در روز چند ساعت برای استفاده از تلگرام صرف می کنید و معمولا چه استفاده هایی از این پیام رسان دارید؟

- به دلیل گسترش تلگرام، ارتباط من با دانشجویانم از طریق تلگرام است و دیگر تحقیقات شان را کاغذی چاپ نمی کنند و سرعت کار من بالا رفته و منزل مان هم تمیز شده و دیگر پر از کاغذ و جزوه نیست. نکته بعدی در مورد فعالیت های مدنی من است. بیش از ۲۰ سال است که من وارد فعالیت های مدنی شده ام و در این مورد هم تلگرام کمک کرده است. معمولا انجمن های اسلامی در دانشگاه ها از من دعوت می کنند تا در برنامه های شان شرکت داشته باشم اما به دلیل کمبود وقت موفق به شرکت در همه آنها نمی شوم اما امروز به کمک گروه های تلگرامی ارتباطم با آنها به طور آسان تر برقرار است و با آنها وارد بحث می شوم.

بنابراین اگر بخواهم معدل بگیرم تلگرام زمان زیادی از من می گیرد زیرا هم به لحاظ حرفه ای و هم له لحاظ مدنی با زندگی من مرتبط شده است. اما تغییراتی را هم به همراه داشته است. معمولا من همه روزنامه ها را می گرفتم و مطالعه می کردم اما حالا از طریق آنلاین پیگیر آنها هستم اما به طور کلی روزی یک ساعت برای خواندن خبرها و تحلیل ها در تلگرام وقت می گذارم اما برای کار تخصصیم به عنوان یک دانشگاهی و همچنین فعالیت های مدنی که دارم دست کم روزی سه یا چهار ساعت برای تلگرام وقت می گذارم و از این نظر من خشنود هستم که کارهایم با سرعت انجام می شود.

این موضوع باعث نمی شود کمی از فضای واقعی دور شوید؟

- من خیلی تلگرام زده نیستم و به فضای واقعی هم بها می دهم.به نظر من رابطه فضای مجازی و فضای واقعی مانند ارتباط فضای مجازی و رسانه های مکتوب است و به نوعی فضای مجازی به کمک فضای واقعی می آید. نکته دیگری که وجود دارد این است که با وجود این که سن و سالم بالا رفته اما هنوز دانشجو بودن را دوست دارم. به یاد دارم چند سال پیش علاقه مند بودم در کلاس های آقای شبستری شرکت کنم اما به دلیل کمبود وقت و ترافیک اطراف حسینیه ارشاد معمولا موفق به شرکت در این کلاس ها نمی شدم.

اکنون همه این سخنرانی ها را در کانال ها و گروه های تلگرامی منتشر می کنند و من در حین رانندگی هم می توانم از آنها استفاده کنم. امروز همه نو اندیشان دینی کانال های تلگرامی راه اندازی کرده اند و دنبال کننده های زیادی هم دارند. از این لحاظ من وقت زیادی را صرف تلگرام می کنم و استفاده های مفیدی در زندگی من داشته است ولی باید ورزش کنیم تا آرتروز گردن نگیریم!