بررسی رشد علمی در دانشگاه های ایران

مجله چشم انداز ایران:

توسعه علمی وجهی از توسعه پایدار و موزون است. اخیرا توسعه علمی را با جنجال های سیاسی همراه کرده اند، می خواهیم ببینیم معیارهای واقعی توسعه علمی چیست؟ آیا توسعه علمی داشته ایم یا خیر؟ چه کنیم که توسعه علمی خوبی داشته باشیم؟ آیا بخش علمی و دانشگاهی ما با صنعتگران و دولت همراه هستند تا مقالات در صنعت وارد شوند و دولت از آنها حمایت کند؟ نقش علوم پایه در توسعه چقدر است؟

- ما توسعه علمی را جزئی از توسعه می دانیم. مستقل از مطلبی که درباره رابطه با صنعت گفتید من توسعه علمی و فرهنگی را بخشی از توسعه کشور می دانم. ما که این قدر ادعای معنویت و وجود ارزش های معنوی را در نظام کشور داریم جا دارد در تعریف توسعه مؤلفه هایی ورای پیشرفت صنعتی و اقتصادی را هم منظور کنیم.

ممکن است مؤلفه های توسعه علمی را بیان کنید. حوزه ها و کشورهایی که این راه را پیموده اند، آنهایی که در حال پیمودن این راه هستند و آنهایی که این راه را نپیموده اند.

- شاخص نهایی توسعه علمی می تواند این باشد که ما چه سهمی در تولید علم و نوآوری داریم؛ البته اندازه گیری این سهم خود مسئله بزرگی است. وضع کردن تعدادی شاخص عددی و استناد به آنها فقط برای دریافت یک تصویر خیلی تقریبی مناسب است. این خطر وجود دارد، همچنان که در کشور خودمان شاهد آن هستیم که این عددها منفردا معنی دار و مطلق فرض می شوند. آن وقت به جای کوشش در پیشبرد علم به دنبال عوامل متورم کردن این اعداد می رویم.

مسئولان مملکتی هم که احساس وظیفه می کنند سامانه ای برای پایش مستمر تحول امور در اختیار داشته باشند، با اتکا به این ضوابط عددی دچار گمراهی می شوند. از این رو گاهی ضابطه عملی تری به کار گرفته می شود که میزان موثر بودن علم کشور و مدعیان علم داری در حل مسائل مبتلا به است. فریاد «کاربردی کردن» علم و آموزش عالی ناشی از این احساس نسبتا شایع در میان مسئولان کشور است که آموزش عالی پایه گذار توسعه علمی محسوب می شود و به تناسب حمایتی که در طول ده ها سال دریافت کرده در حل مسائل کشور اثرگذار نبوده است.

راه علاج این انتقاد نه چندان بی مورد، توسل به شعار و راه های میان بر ساده اندیشانه نیست. در باب توسعه علمی، به اعتقاد من، سه موضوع را باید مد نظر داشت: اول این که برای توسعه علمی پایدار و منعطف نسبت به تحولات باید برنامه پایه ای و طویل مدت داشت.

مقصودم این نیست که دولت برنامه ریزی مدیریتی طویل مدت داشته باشد، بلکه تاکید بر کارهای پایه ای باشد که اثرشان ممکن است فوری ظاهر نشود؛ دوم این که توسعه علمی پایدار باید متوازن باشد و در واقع ورای آنچه امروز «ساینس» (science) و «تکنولوژی (فناوری)» خوانده می شود، علوم اجتماعی و انسانی را نیز فرا گیرد؛ و بالاخره جایگاه و نقش آموزش عالی به عنوان تامین کننده و سازنده زیرساخت انسانی رشد علمی مشخص شود.

ممکن است درباره این سه موضوع بیشتر توضیح دهید.

- می توانیم موضوع های اول و دوم را توأمان بررسی کنیم. از همان دوره قاجار که ضعف کشورمان در زمینه سخت افزار نظامی مشخص شد در پی آن بر آمدیم که «علم کاربردی» را در کشور توسعه دهیم. تصور ظاهرا این بود (و به نظر می آید که هنوز هم هست!) که خودمان صاحب علم کافی هستیم، فقط یکسری فوت و فن کاربردی هست که غربی ها به آن دست یافته اند که باید بر آن مسلط شویم یا از خارج وارد کنیم. توجه کنید «دارالفنون» تاسیس می شود، نه «دارالعلوم»، هر چند که معلمان اروپایی آن ناچار بودند از معرفی علم جدید شروع کنند.

همین حالا هم اگر نگاه کنید بودجه پژوهشی دولتی که نهادهای مختلف در اختیار دارند کم نیست، ولی تقریبا همه آن صرف برنامه هایی می شود که قرار است نتایج فوری کاربردی داشته باشند. مثلا می شنویم که نانو یا بیوتکنولوژی در جهان مطرح هستند و پول زیادی می ریزیم در این حوزه ها بدون این که بررسی کنیم بضاعت علمی جذب مفید این بودجه را داریم یا نه؛ البته جاذبه ای که ایجاد می شود تعدادی آدم لایق را هم به آن سو می کشاند، ولی فقط آنها نیستند، غالب هم نیستند و استفاده بهینه از امکانات نشده است.

اگر در کشور نیروی انسانی علمی مستعد و با فهم و دانش اساسی به حد وفور موجود بود می توانستیم این نیرو را در شرایط ضروری به هر سو جهت دهیم، ولی نمی توان یکروزه چنین نیرویی آفرید. مثالی می زنم که شاید مناسب باشد. پروژه منهتن آمریکا برای ساخت بمب اتمی در سال 1942 شروع شد و در سال 1945؛ یعنی پس از سه سال نتیجه داد. این در حالی بود که رایانه های ابتدایی آن زمان در حد ماشین حساب های امروزی بودند و هنوز دانش جا افتاده ای در انرژی هسته ای وجود نداشت.

آنچه این امر را ممکن ساخت حضور و امکان استفاده از قوی ترین دانشمندان و مهندسان زمانه بود. غرض این که صرف هزینه کردن مستقیم و تشویق و جایزه، بنیه و سطح پژوهش در کشور افزایش نمی یابد. هنوز اولویت ما باید تربیت نیروی انسانی با کیفیت باشد. این کار زمانبر است و راه میانبر ندارد. یکی از ابعاد این کار آموزش بنیادی گسترده و اجتناب از تخصصی شدن زودرس است. به همین سیاق، شما جایی پیدا نمی کنید که در آن رشد علمی و فناوری پایدار باشد، ولی از سایر فعالیت هایی که در چارچوب فرهنگ و معارف بشری قرار می گیرند خبری نباشد.

نیوتن و گاوئس از همان جاهایی برخاسته اند که شکسپیر و کانت. همان زمانی که آموزش های علمی و فنی مدرن در کشور آغاز شد، این هشیاری وجود داشت که مملکت نیاز به دیپلمات، حقوقدان و ادیب هم دارد. در دوره پهلوی دوم، حساسیت ها و کوته بینی های سیاسی از عواملی بودند که باعث شدند علوم اجتماعی و انسانی مورد بی مهری و حتی تحقیر قرار بگیرد.

ما که مرحوم دکتر مجتهدی را به پاس خدمات خالصانه اش در مدرسه البرز و چند دانشگاه بزرگ می داریم، جا دارد رویکردشان به این رشته ها را نقد کنیم. تعطیل کردن رشته ادبی در دبیرستان البرز که پرچمدار آموزش متوسطه در کشور بود، ضربه ای به فرهنگ کشور ما بود که هنوز شاهد اثرات آن هستیم.

لطفا بیشتر به نقش آموزش عالی در امر توسعه علمی بپردازید؟

- البته نقش آموزش عالی به توسعه علمی محدود نمی شود ولی موضوع از جهات مختلف بسیار مهم است. تا آنجا که من می دانم هیچ وقت در کشور ما بحث باز و فراگیری درباره نقش و انتظارات از آموزش عالی صورت نگرفته است. در هر دوره وظیفه هایی به کمیته ها و گروه های خاصی که مورد وثوق نظام وقت بوده اند محول شده، ولی گمان نمی کنم تصمیم ها هیچ گاه در معرض نقدت و بررسی عمومی تری قرار گرفته باشند.

دانشگاه تهران و چند دانشگاه شهرستانی پس از آن، بر اساس مدل اروپایی ایجاد شدند که می شد گفت نخبه گرا بودند با آموزش تخصصی، و پایه گذار بالقوه توسعه علمی در همه رشته ها محسوب می شدند. مهندسان عملی را هنرسرای عالی (که بعدها به دانشگاه علم و صنعت تبدیل شد) تربیت می کرد و دبیران را دانشسرای عالی.

در دوره پهلوی دوم می بینیم که آثار و ظواهر سیستم آموزش عالی آمریکا مستقر می شود بدون این که بحثی بنیادی درباره اتخاذ یکی از دو نظام آموزشی اروپایی و آمریکایی، یا تلفیق آگاهانه ای از آنها صورت گیرد. آموزش دوره کارشناسی در آمریکا کمتر از اروپا تخصصی است، در اکثر رشته ها بیشتر دروس اختیاری و انتخابی هستند و از این رو نظام واحدی ابداع شده است که بتوان حد نصاب قابل مقایسه ای را برای فارغ التحصیل شدن در شرایط تنوع برنامه ها اعمال کرد.

در سال ۴۲ به بعد در دانشکده فنی از ساعت ۸ صبح تا ۶ عصر کلاس درس دایر بود و وقت تنفس نبود. بعد از سال ۴۲ واحدی شد.

- بله این واحدی شدن یک جنبه از آمریکایی شدن آموزش عالی بود. دانشگاه های ما ویژگی تخصصی و حرفه ای بودن را مانند سیستم اروپا حفظ کرده اند ولی واحدی شدن تقریبا بی ربط هم افزوده شده است. هدف ایده آل دوره کارشناسی در آمریکا از آغاز تربیت شهروند آگاه و چند جنبه ای عنوان شده است و از این رو دروس علوم انسانی و علوم اجتماعی ستون فقرات دوره کارشناسی محسوب می شوند.

به هر حال به دوره پس از انقلاب که می رسیم، در زمان انقلاب فرهنگی، بعضی می خواستند به باز تعریفی برسند که اساسا آموزش عالی در ایران چه نقشی باید ایفا کند و تمایل غالب این بود که هر مدرک کارشناسی در تناظر با مشاغل معینی تعریف شود. منتها به دلایل گوناگون، از جمله سیاسی بودن شرایط، تعریفی معنی دار حاصل نشد.

در آغاز دکتر سروش اصرار داشت که در دوره کارشناسی رشته های علوم پایه، تنها دو شاخه دبیری و کاربردی داشته باشیم. بعد این بحث پیش آمد که توسعه علمی کشور نیاز به تربیت محقق دارد و چگونه باید این نیاز را تامین کرد.

از آنجا که میل و رغبت چندانی در کشور نسبت به تحصیل در علوم پایه وجود نداشت، دو پیشنهاد مطرح شد: یک پیشنهاد، ایجاد جاذبه برای این رشته ها از طریق امکان ورود مستقیم به برنامه فوق لیسانس (کارشناسی ارشد) پس از دیپلم بود؛ و پیشنهاد دیگر این بود که دانشجویان متمایل به رشته های ریاضی، فیزیک و شیمی به رشته های مهندسی وارد شوند و پس از سال دوم بتوانند وارد رشته های علوم پایه شوند.

ایده دانشگاه صنعتی اصفهان هم در آغاز تاسیس همین بود. این که این ایده ها اجرایی نشد تقصیر کسی نبود جز خودمان. ترکیب افرادی که در علوم پایه تصمیم گیری می کردند طوری بود که جز زنده کردن برنامه های گذشته کاری بلد نبودند. البته ایجاد برنامه های دوره دکترا در رشته های علوم پایه دو سال بعد راه را برای تربیت محقق باز کرد.

به نظر می رسد هنوز فلسفه هدایت کننده آموزش عالی در کشور خیلی مشخص نیست. بالاخره در حال حاضر نظام آموزش عالی ما بیشتر اروپایی است یا آمریکایی یا مستقل از اینهاست؟

- واقعا معلوم نیست. بستگی دارد به این که به چه جنبه ای نگاه کنید. از بعضی جهات آماری شبیه آمریکا هستیم. آنها ۲۰ میلیون دانشجو در یک جمعیت ۳۲۰ میلیونی دارند و ما نزدیک به ۵ میلیون در یک جمعیت ۸۰ میلیونی. به این ترتیب در هر دو کشور آموزش عالی بسیار گسترده است و محدود به خواص نیست. شباهت دیگر این است که در آمریکا ۲ درصد بودجه دولت فدرال و رقم دلاری مشابه توسط ایالت ها صرف آموزش عالی می شود و در ایران هم ۳ درصد بودجه دولت به علاوه کمک های دستگاه های دیگر دولتی درصد مشابهی از منابع دولتی را در اختیار آموزش عالی قرار می دهد.

آقای رضا منصوری گفته بودند زیر ۱ درصد از بودجه ما صرف آموزش عالی می شود.

- خیر، شاید منظورشان صرفا بخش تحقیقات در ردیف بودجه آموزش عالی مصوب مجلس بوده است. ارقام ما و آمریکا از نظر درصد مشابه است، اما سرانه متوسطی که به ازای هر دانشجو هزینه می شود به دو دلیل بسیار متفاوت است. یکی این که تفاوت بودجه کل دو دولت طوری است که برای دانشجویان در آمریکا به طور متوسط ۵.۵ برابر همتایان ایرانی از بودجه دولتی هزینه می شود. دوم این که در آمریکا بودجه دولتی فقط جزئی از بودجه دانشگاه هاست. هشتاد درصد دانشجویان آمریکا در دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی ایالتی تحصیل می کنند ولی حداکثر ۴۵ درصد منابع مالی این موسسات از ایالت مربوط و دولت فدرال تامین می شود.

به هدف این بحث بازگردیم: علی رغم بعضی شباهات آماری، دو تفاوت عمده بین دوره های کارشناسی در ایران و آمریکا وجود دارد: یکی این که محتوای نظام آموزش کارشناسی ایران کاملا تخصصی و حرفه ای است و نظام آمریکا متمایل به شهروندسازی؛ و دوم این که علی رغم تخصیص مناسب درصد بودجه کشور به آموزش عالی توسط دولت جمهوری اسلامی، هزینه کرد سرانه برای هر دانشجو در ایران در مقایسه با آمریکا بسیار ناچیز است. یک نتیجه گیری بدیهی از این بحث این است که چنانچه بخواهیم دانشگاه های مان با این هزینه کرد به نسبت معقول، توان مالی حداقلی را برای توسعه علمی در اختیار داشته باشند راهی جز کوچک سازی شدید کمّی آموزش عالی دولتی در کشور نداریم.

مقایسه آماری با کشورهای اروپایی که اهداف آموزشی مشابه تری با ما دارند چگونه است؟

- ایران از ابتدا اروپا را سرمشق قرار داد. در اروپا دانشگاه ها تخصصی و حرفه ای هستند و تعداد دانشجویان هم کمتر است. آلمان با ۸۰ میلیون جمعیت، یعنی مشابه ایران تنها ۳ میلیون دانشجو دارد که بالاترین نسبت دانشجو به جمعیت در ۳۲ کشور جامعه اروپاست. اکثر این دانشجویان هم در دانشگاه های کاربردی مشغول به تحصیل اند. تورم آموزش عالی در ایران دو ریشه دارد.

ریشه مقطعی آن رشد انفجاری نرخ تولد در اوایل دهه ۶۰ است که متولدان آن در دهه ۸۰ به سن ورود به دانشگاه رسیدند و سپس فقدان کار برای فارغ التحصیلان، که دوره های کارشناسی ارشد و دکترا را به پناهگاه موقت بیکاران تبدیل کرده است، اما مشکل مزمن و پایدار و آفت بزرگ آموزش عالی مدرک گرایی است. تا زمانی که دولت بزرگ ترین استخدام کننده کشور است و نظام حقوق و ترفیع شغلی وابسته به مدرک تحصیلی، این مشکل اصلاح شدنی نیست.

همین کم نبود، آمدند به شرایط نامزد شدن به نمایندگی مجلس اضافه کردند که کاندیدا باید حداقل مدرک کارشناسی ارشد داشته باشد. این از مضحک ترین بدعت ها است. همه این عوامل میل کاذب برای ورود به دانشگاه را تقویت می کند و نهایتا موجب تضعیف دانشگاه در پیگیری اهداف توسعه علمی می شود.

شما کدام یک از دو نظام اروپایی و آمریکایی را ترجیح می دهید؟

- هر دوی اینها دارد کار می کند و مهم تر این است که درست به آن عمل شود و یک نظام منسجم داشته باشیم. تا زمانی که نسبت به علوم انسانی و اجتماعی حساسیت وجود داشته باشد، بهتر است خودمان را درباره شهروندسازی گول نزنیم. در مملکت ما مد شده است که همه برنامه ریز و ساختارساز شده اند و کسی نمانده که برنامه ها را اجرا کند. همه دارند کارهای راهبردی می کنند و گزارش های قطور می نویسند.

مثلا به نظام مدرسه پیش از دانشگاه نگاه کنید. مگر مشکل ما وجود دوره راهنمایی بود که آمدند به جای تقویت کیفی آموزش، نظام را به هم ریختند و نظام قدیم را احیا کردند؟ کلی هزینه کردند و در آخر هم معلم ها همان چیزها را خواهند گفت و فقط کلی سردرگمی و بی ثباتی ایجاد کرده اند. به طور کلی، به نظر من بهتر است ما حتی المقدور به جای بازسازی مکرر ساختارها بیشتر به اجرا و محتوا بپردازیم.

اینکه از یک سمت به اروپا و از سمت دیگر به آمریکا نگاه کنیم تبعاتی داشته و دارد که با اجرای اشتباه این دو، باعث ایجاد ملغمه ای شد. آیا امیدی به روند فعلی آموزش عالی وجود دارد؟ اینکه کیفیت ها در حال کاهش است، دانشجویان تحصیلات تکمیلی نگاه شان به بیرون است، جذب هیئت علمی به سمت کمیت مقالات است و ... این روندها نه در اروپاست و نه در آمریکا. اینها را چطور پیش بینی می کنید؟

- صرفا نمی توان با نگاه به آموزش عالی به این پرسش ها پاسخ داد. آموزش عالی الان در آنتن دولت نیست، یعنی اولویت ندارد. تا بعضی مسائل سیاسی و اقتصادی حل نشود نوبت به آموزش عالی نمی رسد. دولت دارد واقع بینانه سعی می کند ابتدا مسائل اقتصادی و سیاسی را سر و سامان دهد. در این مقطع باید سعی کنیم نگذاریم بیش از این آموزش عالی به قهقرا برود.

روند تورم مقالات بی مایه و بعضا تقلبی، نتیجه مستقیم الزامات استخدام و ترفیع و نیز تشویق های مادی و معنوی به تولید آثار پژوهش است. در شرایطی که بضاعت کافی برای اجرای اصیل این هدف در جامعه علمی کشور موجود نیست، توجه کنید که می گویم «آثار پژوهش»، نه «آثار پژوهشی». مقاله قاعدتا باید اثر انجام گرفتن امر پژوهش باشد، ولی در اینجا تبدیل شده است به اصل موضوع. در حال حاضر رکن تعیین کننده ارتقای سمت دانشگاهی و تغییر وضعیت در دانشگاه ها همین امتیازاتی است که به آثار پژوهش داده می شود زیرا بخش آموزش به سادگی با چند ساعت تدریس در هفته پر می شود.

وقتی مقررات یکسان و یکپارچه ای برای استخدام و ترفیع از سوی وزارت علوم بر همه رشته ها و دانشگاه ها تحمیل می شود، مستقل از این که رشته ها و دانشگاه های مختلف در یک مملکت ۸۰ میلیونی باید اهداف متنوعی را دنبال کنند، نتیجه همین پژوهش های صوری است.

فساد در پژوهش طیف بسیار گسترده ای دارد که فقط موارد فجیع و ناشیانه آن در جامعه و مطبوعات منعکس می شود. نمونه آن اخیرا در مقالات جعلی علوم پزشکی هم بسیار سروصدا کرد. وزارت بهداشت می گوید قصد دارد موارد تخلف اثبات شدنی را مجازات کند. به نظرم این کار انحرافی است زیرا این قبیل موارد کپی/پیست را ناشی ترین و تازه کارترین افراد انجام می دهند. این مثل مجازات قاچاقچیان خرده پاست.

موارد ظریف تر نادرستی، خطرناک تر و اثرگذارترند. مثلا با یک جستجو در گوگل برای دانشمندان ایرانی که مقالات شان بیشترین ارجاع را دارد در می یابید که تعدادی از مقامات اجرایی کشوری و معاونان پژوهشی دستگاه های علمی جزو این گروه هستند. حالا چگونه این افراد فرصت دارند کار علمی بکنند؟ یا عملا کار اجرایی موظف شان را جدی نمی گیرند، یا موضوع چیز دیگری است. قطعا چیز دیگری است.

واقعیت امر این است که افرادی با تسلط بر بودجه های پژوهشی، منابع مالی را فقط در اختیار آن همکاران جوان قرار می دهند که حاضر باشند نام شان را به عنوان نویسنده مشترک در مقالات ذکر کنند. به این ترتیب می بینیم که یک رئیس موسسه یا معاون پژوهشی سالی پنجاه مقاله به چاپ می رساند! یا افرادی که به سختی به رتبه دانشیاری رسیده بودند، ناگهان در ۵۰ سالگی شکوفا می شوند و به انواع افتخارات پژوهشی نائل می آیند؛ مانند این است که در عالم سینما به دلالی که برای تهیه فیلمی سرمایه گذار پیدا می کند، جایزه هنری بدهند.

تا زمانی که دیالوگ وسیعی بین صاحب نظران به وجود نیاید نمی توانیم آموزش عالی خوبی داشته باشیم. این دیالوگ چه زمانی عملی خواهد شد؟

- درباره دیالوگ وسیع به نظرم شاید نقش مهمی را نشریات بتوانند به عهده بگیرند. نشریات وزین تر ما باید به طور مستمر بحث هایی را درباره آموزش عالی ایجاد کنند تا بر قشر تصمیم گیرنده تاثیر بگذارد. همان طور که در بالا اشاره کردم، شکی ندارم که تا سایه سنگین وزارت علوم (با هر اسم جدیدی که برایش اختراع کنند) و ریزمدیریت آن بر همه امور دانشگاه ها مستولی است و اهمیت استقلال و تنوع رسالت دانشگاه ها و مراکز آموزشی جدی گرفته نشود امکان جنبش کیفی در آموزش عالی وجود نخواهد داشت ولی این نیاز به یک بحث مفصل جداگانه دارد.