آینده اقتصادی، دغدغه خانواده های ایرانی

هفته نامه جامعه پویا - مریم طالبی: این روزها هر فرزندی که به دنیا می آید، دنیایی از شادی و دغدغه برای والدینش به همراه می آورد. دغدغه از این جهت که در جامعه ایران معلوم نیست نوزادان و کودکان ما در سنین جوانی، چه آینده اقتصادی در انتظارشان خواهدبود. احساس ناامنی نسبت به آینده اقتصادی، خیلی از پدر و مادرها را به مسیر سرمایه گذاری و پس انداز برای کودکان شان می کشاند. حالا در این میان این سوال مهم پیش می آید که برای این خانواده های نگران که تعدادشان هم اصلا کم نیست، چه راه مطمئن و علمی وجود دارد که بتوانند آینده اقتصادی بهتری را برای فرزندانشان رقم بزنند؟

خانواده ها می خواهند از هر طریقی مطمئن شوند که فرزندشان در سنین بزرگسالی، دچار فقر و بی پولی نمی شود. آنها می خواهند به این آرامش و اطمینان برسند که فرزندشان در سنین جوانی از حداقل های امکانات زندگی بهره مند شود و سرمایه های هر چند اندک برای خودش دست و پا کرده باشد. برای رسیدن به این هدف هم به نهادهای مالی مختلفی چنگ می زنند تا از آنها مشاوره و کمک بگیرند.

دکتر جمشید پژویان، اقتصاددان ایرانی، از زوایای مختلفی به این دغدغه جمعی در بین خانواده ها پاسخ داده است و اعتقاد دارد «اینکه خانواده ها برای آتیه فرزندان خود، مبلغی را پس انداز کنند، کار بدی نیست. اما کار ارزشمندتر این است که مهارت های فرزندان شان را افزایش دهند.»

پژویان در سال ۱۳۲۴ در سنندج به دنیا آمده و دکترای اقتصادش را از آمریکا گرفته است. دبیر اقتصاد کلان مجمع تشخیص مصلحت نظام، استاد اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی و رییس شورای رقابت و مرکز ملی رقابت، گوشه ای از کارنامه کاری و علمی این اقتصاددان نام آشناست که گفت و گو با او را در ادامه می خوانید.

با توجه به ساختار اقتصادی لرزان کشور ما، اغلب خانواده ها به دنبال مسیری هستند تا بتواند آینده مطمئن اقتصادی را برای فرزندان خود رقم بزنند، اما آیا با توجه به شرایط فعلی اقتصاد کشور، واقعا راه تضمین شده ای وجود دارد که آینده اقتصادی بچه ها را تضمین کند؟

شما هیچ وقت نمی توانید بیشتر از ظرفیت یک ظرف، در آن چیزی بریزید. ما درحال حاضر در ظرف شرایط اقتصادی کنونی ایران قرار داریم. خانواده ها اعم از فقیر و غنی متاثر از این شرایط اقتصادی زندگی می کنند. در کشوری که اقتصاد به شکوفایی رسیده، رفاه مردم بالاست و امکان اشتغال برای همه اعضای جامعه فراهم است، چنین کشوری با کشوری با ساختار اقتصادی معیوب، وضعیت بسیار متفاوتی دارد. رشد اقتصادی در کشور ما هم اکنون در وضعیت مطلوبی قرار ندارد.

شما اگر در کشوری زندگی کنید که ساختار اقتصادی مناسبی دارد، به راحتی می توانید برای فرزندان خود، آینده ای روشن متصور شوید و آنها را به کسب مهارت ها و تحصیلات مبتنی بر نیاز جامعه تشویق کنید. اما در کشوری که اکثر جوانان فارغ التحصیل، بیکار هستند، شما نمی توانید درباره آینده فرزندان در ۲۰ سال دیگر، برنامه دقیقی داشته باشید.

پیشنهاد مشخص شما برای کاهش این قبیل نگرانی های خانواده ها چیست؟

بدیهی است اگر خانواده ای امکان پس انداز برای فرزندش را داشته باشد، قدم مثبتی برداشته است. در آن صورت، این مسئله مطرح می شود که چه نوع دارایی برای پس انداز مناسب تر است؛ ما در علم اقتصاد، سه مشخصه را برای انتخاب نوع دارایی مدنظر قرار می دهیم که عبارت اند از: بازده بالا، ریسک کم و نقدینگی بالا. چون ما درباره آینده صحبت می کنیم، نقدینگی اهمیت کمتری پیدا می کند. در نتیجه دو راه پیش روی ما می ماند؛ یکی سپرده گذاری بلندمدت در بانک ها و موسسات مالی مطمئن که پس از دوره ای، مبلغی را به نام ثروت در اختیار فرزند می گذارد و دیگری سرمایه گذاری روی طلا و بورس است.

ما باید نگاه جامع تری داشته باشیم. فرض کنید کودک هشت ساله ای داریم و می خواهیم برای ۱۰ سال آینده او، پس انداز کنیم. باید به این فکر کنیم که در ۱۸ سالگی این فرد می خواهد با این مبلغ چه کاری انجام دهد؟ آیا قصد ادامه تحصیل دارد یا ایجاد شغل؟ حال اگر در ۱۰ سال آینده، امکان اشتغال برای افراد تحصیلکرده بالا بود، فرد را به تحصیل تشویق خواهیم کرد، اما اگر اقتصاد رونق داشت، باید روش دیگری را اتخاذ کنیم. حال اگر در ۱۰ سال آینده هم رکود اقتصادی وجود داشت، این مبلغ پس اندازه شده تنها می تواند کمک هزینه ای برای ادامه زندگی معمولی او باشد.

امروزه موسسات مالی و اعتباری و همین طور بیمه های عمر با تبلیغات وسیع، نوید پرداخت مبلغ های آنچنانی در ۲۰ تا ۳۰ سال آینده را می دهند. به نظر شما خانواده ها می توانند به این تبلیغات اعتماد کرده و پس انداز کودک خود را به این موسسات بسپارند؟

مراجعی مثل بانک مرکزی و بیمه مرکزی ضمانت کننده این موسسات و بیمه ها هستند. به خانواده ها توصیه می کنم قبل از انتخاب یکی از این مراکز، مطمئن شوند که آنها مجوزی از این دو نهاد نظارتی داشته باشند، اما در صورتی که مجوز از بانک مرکزی یا بیمه مرکزی نداشتند، سرمایه گذاری در آنها برای تامین آتیه فرزندان، اشتباهی بزرگ خواهدبود، زیرا معلوم نیست که این موسسات در سال های آینده، چه سرنوشتی در انتظارشان خواهدبود.

وقتی سراغ بیمه های عمر می رویم، دستیابی به رقم های چند میلیاردی در 30 سال آینده را برای مان به تصویر می کشند. برخی موسسات مالی هم که با سودهای زیاد و غیرمعمول، افراد را برای سرمایه گذاری ترغیب می کنند. آیا با توجه به وضعیت اقتصادی کشور، این ارقام وعده داده شده، بعدها برای کودکان مان نقد می شوند؟

کاملا بستگی به وضعیت آن موسسه مالی دارد. بسیار اتفاق می افتد که برخی موسسات مالی به خاطر پرداخت سودهایی با درصد بالا، بدهی زیادی بالا می آورند و در نتیجه مردم هم نمی توانند به پول شان برسند.

چه زمانی باید به امنیت سرمایه گذاری خود در بانک ها شک کنیم؟ یعنی با دیدن چه علائم و نشانه هایی در رابطه با نقد نشدن احتمالی سرمایه گذاری های مان برای تامین آتیه فرزندان نگران باشیم؟

برای اینکه بفهمیم پرداخت این درصدهای سود بالا در برخی موسسات مالی، ریسک بالایی دارند. یا نه، تنها کافی است درصد سود پرداختی آن موسسه را با نرخ تورم مقایسه کنیم. در صورتی که تفاوت فاحشی بین نرخ تورم و میزان سود پرداختی این موسسات وجود داشته باشد، باید نسبت به این سرمایه گذاری ها شک کرد.

درباره بیمه ها و رقم های میلیاردی وعده داده شده در 30 سال آینده هم همین قضیه حکمفرماست. باید تورم احتمالی در سال های آینده را تخمین زد و آن را با میزان پرداختی بیمه های عمر و سرمایه گذاری مقایسه کرد. در اینجا هم اگر اختلاف رقم ها خیلی زیاد باشد، باید به ناتوانی احتمالی آن سازمان بیمه گر برای پرداخت رقم های میلیاردی برای تامین آتیه فرزندان شک کرد.

برای سرمایه گذاری در زمینه تامین آتیه فرزندان، ریسک سرمایه گذاری در موسسات مالی بیشتر است یا بیمه های عمر؟

ریسک سرمایه گذاری در این بیمه ها بیشتر است، چون مشمول گذر زمان می شود و وضعیت اقتصادی ما هم چندان باثبات نیست که بتوانیم رشد اقتصادی در چند دهه آینده را تخمین بزنیم. در صورتی که بیمه های عمر نتوانند این مبالغ وعده داده شده را پرداخت کنند، ورشکست می شوند و در این صورت، تنها بیمه مرکزی است که می تواند پاسخگوی مردم باشد. به همین علت است که تاکید داریم برای سرمایه گذاری در حوزه تامین آتیه فرزندان، از خدمات بیمه هایی بهره ببرید که زیر نظر بیمه مرکزی باشند تا در صورت بروز مشکل احتمالی بتوان به احیای پول از دست رفته امیدوار بود.

بورس چطور: آیا بورس را به عنوان راهی مطمئن برای سرمایه گذاری و پس انداز بلندمدت برای تامین آینده بچه ها پیشنهاد می کنید؟

بورس ریسک بالایی دارد و از طرف دیگر توانایی و علم خاص خود را می طلبد. کسی که سراغ بوس می رود، باید مرتبا وضعیت اقتصادی کشور را مانیتور کند. تا از بالا و پایین شدن سهام ها باخبر شود. باید بداند کدام سهام را بفروشد و کدام را بخرد؛ بنابراین سرمایه گذاری در بورس در بلندمدت نتیجه می دهد، اما به شرطی که توانایی اش را داشته باشد. به همین علت توصیه می کنیم افرادی که در زمینه بورس، آگاهی و سررشته ای ندارند، بی گدار به آب نزنند و برای تامین آینده مالی فرزندان شان، اقدام به خرید هر سهامی نکنند.

آیا در کشورهای توسعه یافته هم دغدغه های مالی مشابه ما را برای بچه های شان دارند؟ اصلا در این کشورها، خانواده ها برای آینده فرزندان خود چه برنامه مالی را اجرا می کنند؟

در اکثر کشورهای توسعه یافته، والدین وظیفه خود می دانند که تا 18 سالگی، امکانات زندگی را برای فرزند خود فراهم کنند، اما خانواده ایرانی بیش از این زمان ها به آینده فرزند خود اهمیت می دهد.

در بسیاری از کشورها به محض اینکه فرزند به 18 سالگی می رسد، مستقل می شود و در این شرایط خانواده معتقد است که فرزند خودش باید هرآنچه نیاز دارد، برای خود فراهم کند. البته در این کشورها، دولت از طریق تامین اجتماعی وظیفه خود را برای تضمین آینده مالی فرزندان انجام می دهد، اما در بین کشورهای مختلف نیز این رویه حمایتی متفاوت است. مثال خانواده هایی که در اروپای شمالی زندگی می کنند، هرگز دغدغه ای برای آینده مالی فرزندان خود ندارند و فرزندان آنها از پیش از تولد تا دوران تحصیل و اشتعال، تامین مالی می شوند.

دامنه این گونه حمایت های مالی دولت از کودکان و نوجوانان، بسیار فرق دارد و از سرزمینی به سرزمین دیگر متفاوت است، اما به طور کلی می توان گفت که دغدغه رقم زدن یک آینده اقتصادی مطلوب برای کودکان در کشورهای توسعه یافته، بسیار کمرنگ تر از دغدغه های پررنگ والدین در کشورهای در حال توسعه است.

همان طور که اشاره کردید سرمایه گذاری بلندمدت در موسسات مالی، پرداخت حق بیمه عمر و حضور در بازار بورس، هرکدام مخاطرات خاص خود را دارند که خانواده ها باید برای تامین آتیه اقتصادی فرزندانشان، بخشی از این ریسک ها را به جان بخرند. به نظرتان چه راهی وجود دارد که بدون هیچگونه ریسکی بتوانیم آینده مالی فرزندان مان را تضمین بکنیم؟

ما اقتصاددانان معتقدیم که سرمایه گذاری روی ثروت انسانی بهترین راه برای سرمایه گذاری است. این روش، نه تنها بازده بیشتری دارد؛ بلکه ریسک کمتری را هم به دنبال خواهدداشت. اینکه خانواده ها برای آتیه فرزندان خود، مبلغی را پس انداز کنند، کار بدی نیست، اما کار ارزشمندتر این است که مهارت های فرزندان شان را افزایش دهند.

با توجه به پستی و بلندی های اقتصاد حاکم بر کشور، بهترین راه برای تامین مالی فرزندان، تمرکز روی توان نیروی انسانی و ارتقای مهارت های فرزندان است. اگر به جای پس انداز کردن پول در قلک ها به امید تامین آتیه مالی فرزندان مان، همین پول ها را در راه آموزش و مهارت آموزی کودکان مان صرف کنیم، قطعا سرمایه گذاری بهتر و پرسودتری را انجام داده ایم.

بهترین راه برای تضمین آینده اقتصادی فرزندان، توانمندکردن آنها در حوزه های مختلفی همچون اشتغال، مهارت، دانش و تولید است، به گونه ای که در بزرگسالی بتواند به راحتی گلیم خود را از آب بیرون بکشند و آینده اقتصادی شان را خودشان رقم بزنند. قطعا این کار، پس انداز بزرگ تر و ارزشمندتری را برای فرزندمان به ارمغان می آورد.