روش های نوین پرداخت بانكي در ایران

روزنامه هفت صبح: سامانه‌های مختلفي برای پرداخت‌های بانکی وجود دارد؛ بسیاری از آنها نتوانسته‌اند در میان مشتریان بانک‌ها محبوبیتی کسب کنند

حتی متولدین دهه ۷۰ هم می‌توانند به یاد بیاورند برای واریز مبلغی پول به حساب‌شان چند روز باید منتظر می‌شدند. مدام باید به بانک سر می‌زدند و دفترچه‌شان را به متصدی باجه بانک می‌دادند تا با گفتن جمله «به حساب‌تان واریز شده» آنها را خوشحال کند. آن زمان اگر کسی حرف از واریز آنی پول از طریق کارت به کارت آن هم بدون مراجعه به بانک می‌زد احتمالا همه به این نتیجه می‌رسیدند که بر اثر فشار زندگی مشاعرش را از دست داده است.

صف‌های طولانی برای واریز کردن مبالغ اندک پول به حساب ادارات و اشخاص و پرداخت قبض و باز کردن حساب یکی از نوستالژی‌های اعصاب خرد کن همین چند سال پیش است. فکرش را بکنید مجبور باشید فقط برای گرفتن یک صورت حساب یا اطلاع پیدا کردن از اینکه پولی به حساب‌تان واریز شده یا نه کلی در صف بمانید و دفترچه حساب‌تان را به متصدی باجه بدهید. او هم از شما بخواهد یک کارت شناسایی معتبر ارائه کنید تا موجودی حساب را اعلام کند.

این عصر در نظر اول خیلی وقت است که پایان یافته اما باور کنید تنها ۱۱ سال از نصب اولین دستگاه عابر بانک در نظام بانکی می‌گذرد. در این مدت کم تحولات بسیاری در شیوه‌های پرداخت به وجود آمده و باعث شده حتی کسانی که خودشان بارها و بارها برای پرداخت قبض‌شان در صف‌های طولانی ایستاده‌اند این موضوع را متعلق به «یک قرن قبل» بدانند. در گزارش امروز چندین روش پرداخت نوین را بررسی می‌کنیم و به نوعی مروری خواهیم داشت بر تاریخ تحول شیوه‌های پرداخت در نظام بانکی.

شبکه شتاب؛ محبوب قدیمی

سال ۱۳۸۱ برای اولین بار پای ATMبه نظام بانکی کشور باز شد. مانند همه پدیده‌های جدید مردم خیلی با خدمات این دستگاه‌ها آشنا نبودند. کم کم حرف از کارت به کارت کردن به میان آمد و مشتریان بانک‌ها می‌توانستند بروند و از بانکی که در آن حساب داشتند یک کارت الکترونیکی بگیرند. تنها کاری که با این کارت‌ها می‌شد انجام داد کارت به کارت کردن بود.

شبکه شتاب راه‌اندازی شد و همه بانک‌ها به این شبکه متصل شدند. در حال حاضر واریز پول از طریق کارت بانکی به کارت دیگران تنها یکی از خدمات این سامانه است. دریافت صورت حساب، خرید کارت شارژ تلفن‌های اعتباری، خرید کارت اعتباری شرکت در آزمون‌های مختلف و... برای همه مشتریان بانک‌ها آشنا است. این شبکه به سرعت محبوب شد هر چند از همان روز اول تا به حال مردم مجبورند در ساعت‌های شلوغ و به بهانه‌های مختلف قطع شدن شبکه شتاب را تحمل کنند.

وضعیت فعلی: در حال حاضر شبکه شتاب به عنوان یکی از شیوه‌های نوین پرداخت یکی از محبوب‌ترین‌ها است. خیلی‌ها وقتی حرف از بانکداری الکترونیک به میان می‌آید ناخودآگاه به شتاب فکر می‌کنند. تلاش‌های زیادی هم از طرف بانک مرکزی در حال انجام است که مردم را به استفاده از خدمات این شبکه تشویق کند. مردم هم در صورتی که «دستگاه‌ها قادر به انجام تراکنش باشند» ترجیح می‌دهند کارهای‌شان را از این طریق انجام دهند. به ازای هر ایرانی هم به طور متوسط دو کارت بانکی صادر شده است.


شاپرک؛ تازه وارد پر دردسر

یکی از سامانه‌هایی که اخیرا به سیستم بانکی کشور وارد شده شبکه پرداختی کارتی (شاپرک ) است. دستگاه‌های کارتخوان فروشگاهی هم پس از گسترش صدور کارت‌های بانکی در فروشگاه‌ها نمایان شدند. زمان زیادی لازم نبود که هر بانکی دستگاه مخصوص خود را در فروشگاه‌ها نصب کند.

استفاده از این دستگاه‌ها باعث افزایش بار ترافیکی شبکه شتاب که این تراکنش‌ها را هم ساپورت می‌کرد، شد. شاپرک راه‌اندازی شد که این بار ترافیکی را کاهش دهد. در فاز دوم هم قرار است دستگاه‌های کارتخوان ساماندهی شود و هر بانکی برای خودش یک دستگاه نصب نکند اما این سامانه شروع خوبی نداشت. از همان روز اول با حذف تسویه آنی فروشنده‌ها را نگران کرد.

بحث نظارت اداره مالیات از این طریق و دریافت کارمزد و... هم باعث شده دردسر بیشتری برای طراحان این شبکه به وجود بیاید. در کمال ناباوری مشخص شد که شاپرک حداقل برای مدت زمانی نامشخص تراکنش‌ها را از طریق همان شبکه شتاب مدیریت می‌کند و همه اینها باعث شده که نسبت به کارآیی این شیوه از پرداخت در نظام بانکی شک و شبهه به وجود بیاید.

وضعیت فعلی: در حال حاضر فروشنده‌هایی که می‌خواهند همچنان از دستگاه کارتخوان استفاده کنند ناچار هستند تن به مقررات این سامانه بدهند. هنوز هم دستگاه‌های مختلف کارتخوان میز فروشنده‌ها را اشغال کرده و خبری هم از اجرای فاز‌های بعدی شاپرک نیست.


ساتنا؛ قدیمی ‌ناشناخته

سامانه تسويه ناخالص آني (ساتنا) یکی از شیوه‌های نوین پرداخت است که از سال ۱۳۸۵ راه‌اندازي شده اما برای مشتریان بانک‌ها همچنان ناشناخته باقی مانده است.

تسويه مبادلات بين بانك‌ها و انتقال وجه فوري بين حساب‌هاي مشتريان در دو بانك مختلف دو هدف اصلی راه‌اندازی این سامانه است. دو سال طول کشید که بالاخره بانک مرکزی اعلام کرد خدمات ساتنا براي حواله بين حساب‌هاي مشتريان در دو بانك مختلف قابل استفاده است. مشتريان بانك‌ها مي‌توانند با مراجعه به شعب بانكی که در آن حساب دارند، از متصديان مربوط درخواست حواله ساتنا به حسابي در بانك ديگر کنند. استفاده از این خدمت مستلزم داشتن شماره ساتنای حساب و مراجعه حضوری به بانک است شاید همین شرط باعث شده که به جز قشر‌های خاصی مانند بازاری‌ها و تجار یا ادارات دولتی مشتریان عادی بانک‌ها خیلی مایل به استفاده از آن نباشند.

وضعیت فعلی: خدمات ساتنا در حال حاضر بدون كارمزد در شعب همه بانك‌ها و براي انواع حساب‌های سنتي و متمركز ارائه مي‌شود. بانک‌ها به همان مشتریان خاص استفاده‌کننده از این خدمات هم راضی‌اند و با وجود فشار‌های بانک مرکزی تلاش چندانی برای معرفی آن در تبلیغات خود ندارند. شاید مهم‌ترین دلیلش هم ممنوعیت دریافت کارمزد باشد. به هر صورت بانک مرکزی همچنان اصرار دارد این سامانه برای استفاده مشتریان عادی هم گسترش دهد.


پایا؛ راهی برای پردازش حواله‌های انبوه

پاياپاي الكترونيك (پايا) زيرساخت اصلي مبادلات پولي بين بانكي حسابي انبوه به شمار می‌آید که در تيرماه سال 1388 راه‌اندازی شد.این سامانه طوری طراحي شده كه مي‌تواند دستور پرداخت‌هاي متعدد را از طرف بانك‌ها دريافت، پردازش و براي انجام به بانك‌هاي مقصد ارسال کند. بانك‌ها نيز مي‌توانند دستور پرداخت‌هاي مشتريان خود را به صورت انفرادي يا انبوه دريافت و براي پاياپاي و انجام در بانك‌هاي مقصد ارسال كنند. سامانه پاياپاي الكترونيك در درون خود داراي دو هسته جداگانه «انتقال اعتبار» و «برداشت مستقيم» است.پرداخت الكترونيكي اقساط تسهيلات یکی از کارکرد‌های پایا است.

بسياري از تسهيلا‌ت گيرندگان، دريافتي‌هاي مستمر خود را در بانكي غير از بانك تسهيلات دهنده دريافت مي‌كنند. بر اين مبنا استفاده از خدمات «پايا» امكان واريز وجه اقساط تسهيلات را بدون نياز به مراجعه به شعب دو بانك و انتقال فيزيكي ميسر کرده است.پرداخت حقوق و مستمري هم کارکردی است که پایا برای ادارات و شرکت‌های تجاری دارد. استفاده از امكانات «پايا» به سازمان‌ها و كاركنان و بازنشستگان آنها امكان مي‌دهد تا بدون نياز به افتتاح حساب‌هاي متعدد در بانك‌هاي مختلف بتوانند حقوق يا مستمري خود را از طريق واريز به حسابي كه مد نظر كاركنان است دريافت كنند. اين ويژگي به صورت ضمني از تعدد حساب‌ها در شبكه بانكي كشور کاسته است.

استفاده از هسته برداشت مستقيم (انتقال معكوس) «پايا»، براي اولين بار در كشور امكان ارائه خدمات بانكي مبتني بر دستور پرداخت‌هاي پيش‌تاييد شده را به صورت بين بانكي ميسر کرد. هسته پردازشي برداشت مستقيم، طيف وسيعي از خدمات پرداخت بانكي انفرادي و انبوه، نظير پرداخت قبوض، پرداخت اجاره‌بها، اقساط تسهيلات و نظاير آن را به صورت بين بانكي امكانپذير کرده است.

وضعیت فعلی: در حال حاضر اکثر ادارات و شرکت‌های تجاری از این سامانه استفاده می‌کنند. بانک مرکزی به تازگی امکان برداشت مستقیم از حساب مشتریان برای پرداخت قبض‌هاو اقساط و.. فراهم کرده که بر بستر همین سامانه قابل طراحی است. به نظر می‌آید مشتریان عادی بانک‌ها در آینده‌ای نزدیک بیشتر از خدمات این سامانه استفاده خواهند کرد.


پرداخت‌های اینترنتی؛پایت روی سیم است

اینترنت بانک در کنار موبایل بانک هم در حال حاضر به شیوه‌های پرداخت نوین در نظام بانکی افزوده شده است. بانک‌ها به طور خاص روی این خدمات کار می‌کنند و همه بانک‌ها سایت‌های مخصوص برای کاربران اینترنتی‌شان راه‌اندازی کرده‌اند. خرید‌های اینترنتی در حال حاضر بیشترین سهم را در استفاده از خدمات اینترنت بانک دارد. هر چند می‌شود از این روش حساب افتتاح کرد، قبوض یا قسط‌ها را در هر ساعت از شبانه روز پرداخت و چند کار هیجان انگیز دیگر.

وضعیت فعلی: در حال حاضر استفاده از اینترنت بانک روبه گسترش است. البته دو دلیل مهم مانع از پیشرفت آن شده اولی به نبود زیر ساخت‌های مهم در بخش اینترنت مربوط می‌شود و کاربران از سرعت انجام کارهای بانکی در سایت بانک‌ها راضی نیستند. قطع شدن پی در پی وسط انجام عملیات مهم‌ترین گلایه کاربران است. دلیل دوم ضریب نفوذ پایین اینترنت خصوصا در شهرستان‌هاست.