یافته های علمی درباره «سندروم شرارت انسان»

هفته نامه صدا - بینا منتظر: چه دلیلی می تواند عامل تبدیل یک دانشجوی معمولی به یک تروریست خونسرد باشد؟ این معمایی است که از زمان به وجود آمدن گروه تروریستی داعش، بسیاری را به مطالعه و تفکر در خصوص آن مجبور و مشغول کرده است اما ۷۰ سال پیش هم سوالاتی مشابه در رابطه با کمپ های نازی ها پرسیده می شد. سوال این است که: چرا یک آدم معمولی به یک آدمکش تبدیل می شود؟

ایده انسان شهرنشینی که هر لحظه ممکن است رفتارهایی وحشیانه از او سر بزند چیزی است که آن را در اغلب اوقات به غریزه حیوانی مان ربط می دهیم. در گذشته تصور می شد بخش بدوی مغز از بروز رفتارهای منطقی جلوگیری می کند اما بعدها تحقیقات بیشتر، این تعریف را تغییر داد و در واقع مشخص شد که بخش های دیگری که تکامل یافته تر هستند می توانند عامل بروز این رفتارها باشند.

در مجموع، می توان نتیجه گرفت که برخی رفتارهای بی رحمانه که از افراد سر می زند در واقع ریشه در مغز دارند. به این معنی که برخی تغییرات مغزی باعث بروز این تغییر رفتارها می شوند. این مسئله با عنوان سندروم E شناخته می شود که حرف E در آن از واژه Evil به معنی شیطانی، گرفته شده است.

در دنیایی که مملو از کشتارهای ایدئولوژیک شده، انجام مطالعات بیشتر در خصوص این مسئله به شدت ضرورت دارد اما ربط دادن شرارت با بیماری مسئله ای بحث برانگیز است. برخی معتقدند این اعمال فجیع در دستورالعمل هایی سازماندهی شده برای به افراط کشاندن جوانان قابل توجیه است اما برخی دیگر این نظریه را رد کرده و معتقدند همه ما به صورت بالقوه امکان تبدیل شدن به موجودی شیطانی را در وجودمان داریم.

طرفداران این نظریه می گویند در صورتی که بتوانیم آسیب شناسی صحیحی از مفهوم شرارت داشته باشیم، این امکان وجود دارد که از سرایت آن به افراد آسیب پذیر جامعه جلوگیری کنیم و اگر در این زمینه موفق باشیم، احتمالا می توانیم روند شیوع افراط گرایی را هم معکوس کنیم.

تحقیقات شرارت

در طول جنگ دوم جهانی رفتار سربازها در کمپ های نازی ها موضوع یک تحقیق شد. محققان تمایل سربازان جلادانی که به واسطه تفکرات ایدئولوژیک کار خود را انجام می دادند و افرادی که بدون فکر به اطاعت از دستورات دیگران می پرداختند را مطالعه کردند. این بحث در میانه دهه ۹۰ میلادی در نسل کشی رواندا و قتل عام مردم بوسنی توسط صرب ها در ۱۹۹۶ هم ادامه داشت و تقریبا هیچ کس در آن دوره این اعمال شنیع را از زاویه بیولوژیک در نظر نگرفت اما ایتزاک فراید - جراح مغز و اعصاب در دانشگاه کالیفرنیا - تلاش کرد که این جنبه را در نظر گیرد و تحقیقات خود را بر این مسئله متمرکز کرد.

در نتایجی که در سال ۱۹۹۷ منتشر شد او بحثی را در خصوص علایمی که اشخاص آرام و عادی را به قاتل هایی بی رحم تبدیل می کند، آغاز کرده و دلایل بروز این علایم را به مسائل عادی ارتباط می دهد. او نام این پدیده را - که در بالا به آن اشاره شد - «سندرم E» می گذارد که به هفت نشانه شرارت اشاره دارد.

در این فرایند این سندروم ناشی از «شکاف شناختی» است؛ شکاف شناختی در زمانی رخ می دهد که کورتکس جلویی مغز PFC - که رفتارهای منطقی و تصمیم گیری های ما را کنترل می کند - به سینگنال های بخش بدوی مغز بی توجهی کرده و در نتیجه آن وضعیت در موقعیت های مختلف از کنترل خارج می شود. به گفته فراید این ایده، تصورات پیشین مردم را تغییر داد، چرا که تعریف و توضیحی تازه در خود داشت و از یک نقص در ساختار تکامل ما خبر می داد.

او معتقد بود که وقتی علایمی مانند تب و سرفه خبر از احتمال بروز سرماخوردگی می دهند، این علایم شرارت هم از نشانه های اولیه یک ایراد شناختی در مغز خبر می دهند. اما این نظریه ای بود که بر پایه برخی سرنخ ها شکل گرفته بود. علم عصب شناسی تا به حال پیشرفت های زیادی داشته و فراید برای درک بهتر ابعاد این نظریه، در ماه های گذشته کنفرانسی را به همین منظور در پاریس سازماندهی و برپا کرد. نظریه فراید بیشتر بر این پایه است که افراد به صورت طبیعی علاقه ای به صدمه زدن به دیگران ندارند. اگر نظر او صحیح باشد، می توان سندرم E را عامل شرارت های بشری دانست اما این اتفاق دقیقا چگونه می افتد؟

مغز قاتل

اتین کچلین از دانشگاه اکول نرمال سوپریور در پاریس - در تحقیقی به این مسئله پرداخته است. او داوطلبان را داخل یک اسکنر مغزی قرار داده و به آنها گفته که می توانند بین دو وظیفه ساده یک انتخاب داشته باشند. آنها طوری راهنمایی می شدند که بتوانند انتخاب هایی که پاداش های بهتر (۶ یورو در برابر ۴ یورو) داشته را بیشتر و بهتر انجام دهند.

پس از مدتی که پاداش هایی را بر اساس الگویی خاص از دستورات به شرکت کنندگان می داد، نورهای رنگی را جایگزین پاداش ها کرد. سپس به داوطلبان گفته شد در صورت عدم اطاعت از دستورات سابق، هیچ پولی دریافت نمی کنند. احتمالا پیش بینی شما هم این است که آنها از قوانین پیروی کردند حتی زمانی که انتخاب گزینه می توانست پاداش کمتری برای آنها به ارمغان داشته باشد و همینطور هم شد اما چیزی غیرمنتظره هم پیش آمد.

در طول اطاعت از دستورات که برای آنها تصمیم گیری را ساده می کرد، طولانی شدن این روند، ناسازگاری مغزی را پدیدار می کرد. اسکن های مغزی نشان دادند که فعالیت بخش های جانبی و میانی PFC افزایش پیدا کرد. بخش اول نسبت به قوانین فعال شده و بخش دوم با دریافت اطلاعات از بخش لیمبیک مغز که پردازش های حسی و غریزی ما را کنترل می کند. به زبان دیگر، زمانی که از قوانین پیروی می شد، افراد هنوز به احساسات و اولویت های خود، توجه نشان می دادند اما فعالیت بخش جانبی کورتکس مغز، به آن احساسات و اولویت ها، فایق می آمده است.

البته تلاش برای به دست آوردن چند یورو بیشتر، شاید دلیل قانع کننده ای برای کشتار به نظر نرسد اما او معتقد است که نتایج به دست آمده از آزمایش کچلین، نشان می دهد که ارزش های ذاتی حتی در موقعیت هایی که شرایط و قوانین بازی تغییر می کند، سر جای خود هستند.

او می گوید که قوانین این ارزش ها را تغییر نمی دهد و فقط در رفتارها بروز پیدا می کند. تفسیر او از نتایج این آزمایش این است که این وضعیت عادی است و نمی توان سیگنال هایی که در تغییر رفتار افراد موثر هستند را با بخشی از مغز که فعالیت بدوی و غریزی ما را کنترل می کند وابسته و مرتبط دانست. اگر نظریه فراید درست باشد، این مسئله می تواند تعریفی بهتر از این که چرا یک شخص - تحت تاثیر بروز سندرم E - به سختگیری های خود در مقابله با کشتار بی توجهی می کند را توضیح دهد.

دستورات خشونت را بیدار می کند

در همین زمینه می توان به آزمایش مشهور استنلی میلگرم در سال ۱۹۶۰ هم اشاره کرد که نشان داد چگونه افراد از اطاعت بی قید و شرط از بالادست ها به عنوان علت لازم و کافی برای بی تفاوتی نسبت به شکنجه کردن افراد با شوک الکتریکی یاد می کنند. به گفته فراید، تجارب افراد در زمانی که اولین بار دست به کشتن می زنند، احشایی و جسمی است اما آنها به سرعت نسبت به این مسئله بی حس می شوند. به علاوه غریزه ما که علاقه ای به آزار و اذیت کردن دیگران ندارد، در زمان هایی که تنها از دستورات اطاعت می کنیم، کاملا خاموش می شود.

پاتریک هاگارد از کالج لندن - با کمک اسکن های مغزی نشان داد که اطاعت از دستور می تواند احساس مسئولیت پذیری ما نسبت به رفتارهای مان را کاهش دهد. به گفته هاگارد در اینجا اجبار به انجام کاری ناخوشایند تجربه ای متفاوت در ما ایجاد می کند که اگر بتوانیم به صورت ذهنی از آنچه در حال انجامش هستیم فاصله بگیریم، در عمل - بدون این که به غریزه خود مراجعه کنیم - انجامش می دهیم.

با این حال آنچه در بسیاری از کشتارهای جمعی معاصر و تاریخی شاهد آن بوده ایم این است که اغلب عاملان جنایت، کشتار را - حتی زمانی که تحت تاثیر یک دستور از سمت کسی نبوده اند - انتخاب کرده اند. کریستوفر براونینگ تاریخ نگار و نویسنده کتاب Ordinary Men در کتابش به یک گردان نازی ها که ۱۰۱ عضو داشت اشاره می کند که دستور کشتار گرفتند. گروه کوچکی از آنها به واسطه گرایش های خشن روانی یا سادیستی شان از همان ابتدا شروع به کشتار کردند؛ با این حال اغلب آنها میل چندانی نسبت به کشتار نداشتند؛ تا این که این رویه تغییر کرد و آنها هم شرور و بی رحم شدند.

براونینگ در کتابش از آنها با عنوان قاتل های روتین یاد کرده و اشاره می کند: با یک بار کشتن، این مسئله به سرعت [برای آنها] تبدیل به یک عادت شد. عادت ها برای مدت طولانی برای ما به عنوان رفتارهایی بدون فکر و نیمه خودکار تصور می شدند که مغز ما در سطوح بالا دخالت چندانی در آنها ندارد.

تفسیری متفاوت

اما این تفسیر با تحقیقی که اخیرا توسط گِری بیل عصب شناس در دانشگاه MIT - انجام شده تعارض دارد. او افرادی را با اختلال هایی روانی مثل افسردگی و اعتیاد که به نوعی عاداتی برای تصمیم گیری های نامناسب به حساب می آیند را مورد مطالعه قرار داده است. در موقعیت های با ریسک بالا، این افراد به هزینه بالایی که باید پرداخت می کردند بی توجه بوده و ریسک های بزرگ تری را انتخاب کرده اند.

به نظر دکتر گری بیل، در اینجا عملکرد مغز نسبت به رفتار در برابر عادت های ریسکی،قابل تامل است. در یک مجموعه از آزمایشات دیگر، گروه او موش ها را برای کسب عاداتی خاص آموزش دادند که از مسیرهای مشخص در دالان ها گذر کنند.

در این تحقیق ارتباط بخشی که سیگنال های بخش بدوی آمیگدال را به PFC منتقل می کرد قطع شد. با این تغییر، رفتار موش ها و عادت های شان ناپدید شد. به گفته گری بیل، این مسئله نشان می دهد ایده و تفکر قدیمی که دخالت ذهن ما در ایجاد و انجام عادات ما را نقض می کرد، اشتباه بوده است. در واقع نه تنها بخش شناختی و ناخودآگاه مغز ما با عادات ما ارتباط دارند بلکه این ارتباطی کنترلی و لحظه به لحظه است.

به گفته او، این خبری هیجان انگیز است که نشان می دهد می توان راهی برای درمان بیمارانی که دچار عادت های ناهنجار مثل وسواس فکری و عملی هستند، یافت و در همین راستا، ممکن است بتوان سندروم E را هم با همین یافته اشاره به نحوی درمان کرد اما چیزی که انجام این آزمایش را ممکن کرد، تکنولوژی اپتوژنیک بود که امکان تنظیم فعالیت های عصبی مغز موش در PFC را با کمک نور دارد.

استفاده از این تکنولوژی در انسان فعلا مجاز نیست اما در زمان های شناختی و رفتاری یا داروها می توانند تاثیری مشابه بر مغز داشته باشند. به عقیده گری بیل، این روش احتمالا می تواند از اقدام به کشتن توسط افراد پیشگیری کند. در آزمایشی متفاوت که در آن از موش هایی با ریسک پذیری بالا استفاده شد، تیم او متوجه شدند که تکنیک اپتوژنیک می تواند سطح فعالیت های بخش دیگری از مغز را که با PFC در ارتباط است کم کرده و به این ترتیب ریسک پذیری آنها را کاهش دهد. به گفته گری بیل، بدین ترتیب ما نوعی امکان ایجاد مستقیم تغییر در رفتار موش ها را پیدا کردیم.

تقسیم دنیا

اما این که جامعه بخواهد با کمک یافته های گری بیل اقدام به دخالت در رفتار افراد بکند یا خیر، بحثی متفاوت ایجاد می کند. بحثی که در آن باید تشخیص داد که اگر یک تروریست را در واقع مبارز در راه آزادی تصور کنیم، پس چه کسی باید در دسته افرادی با رفتارهای ناهنجار قرار گیرد؟ در واقع سوال این است که معیارها برای تشخیص یک شخص یا گروه به عنوان بیماری که باید تحت این نوع درمان یا دخالت مستقیم قرار گیرد چیست و این معیارها چگونه و توسط چه کسی باید تنظیم شود؟

اسکات آتران انسان شناس از دانشگاه میشیگان به این نکته توجه داشته و در تحقیقش بر روی تاثیر ایدئولوژی بر ترویج خشونت پرداخته است. آتران مخالف تاثیر آسیب شناسی شرارت است و معتقد است که این مسئله تردیدهای بیشتری ایجاد می کند.

به نظر استفن ریچر روانشناس اجتماعی از دانشگاه سنت اندروس بریتانیا مشکل بزرگ پرداختن به سندروم E به عنوان عامل اصلی بروز خشونت، تقسیم دنیا به دو دسته ما و آنها است. به گفته او، در نظریه سندرم E فقط افرادی با مغز و ذهن های ناقص امکان تبدیل شدن به افرادی شرور را دارند.

به گفته ریچر، اگر هدف ما ساختن دنیایی با خشونت کمتر است، باید این زمینه را در نظر بگیریم که هر کسی ممکن است در این چارچوب بگنجد و این مسئله به بازگشت به عقب و تغییر زاویه و تمرکز نگاه ها از اشخاص به گروه ها نیاز دارد. ریچر به آزمایش میلگرم اشاره می کند و معتقد است افراد در واقع بخشی از پاسخی بزرگ تر هستند که اشتیاق به مشارکت یا دودلی ناشی از بی مسئولیتی، می تواند عامل انتخاب شان شود.

آنچه مشخص است این است که عکس العمل هر فرد در واقع موجب شناخت بهتر او توسط آزمایش کننده، دولت ها و قربانی می شود. ریچر اعتقاد دارد که پرداختن به اینکه عاملان کشتارها چگونه خودشان را برای سایرین تعریف می کنند، کلید اصلی پاسخ به این سوال است که این رفتارها از جنبه شخصی و گروهی، چگونه و چرا شکل می گیرند.

نشانه های شرارت

همانطور که اشاره شد ایده نگاه به بروز شرارت به عنوان یک بیماری، نظریه سندروم E را شکل داده است. از مهم ترین نشانه های مشترک بین عاملان قتل عام و کشتارهای جمعی عبارتند از:

1. تکرار اجباری خشونت
۲. عقاید وسواس گونه
3. بی حسی نسبت به خشونت
۴. احساسات ثابت و کم تغییر
5. عدم نمایش خشونت در فعالیت های روزانه
۶. تمایل به اطلاعت و تمکین از جایگاه های بالادست
7. لحاظ افراد گروه به عنوان افرادی پرهیزکار و پاکدامن

ما انسان ها در قالب حیواناتی کاملا اجتماعی تکامل یافته و متکی به بقا از طریق زندگی گروهی بوده ایم. گرایش ما برای پیوستن به گروه ها ممکن است به عوامل لحظه ای مثل یک رنگ و برانگیخته شدن حس وابستگی به یک غریبه به واسطه یافتن تنها یک صفت مشترک باشد.

جولی گرِز عصب شناس از دانشگاه اکول نرمال سوپریور - می گوید که ایجاد حس تعلق خاطر به واسطه عوامل بیرونی، می تواند نسبت به یک گروه کوچک و ناپایدار هم شکل گیرد. در واقع ما احساس همدلی کمتری نسبت به افراد خارج از گروه پیدا کرده و ممکن است آنها را فاقد احساسات انسانی تصور کنیم. به واسطه تمایل ما به قبول اعتقادات و ارزش های هر گروه ممکن است هویت خود را وابسته به آنها پنداشته و گروه ما هم رفتارمان را در بیرون خط دهی کند. چیزی که به گفته ریچر به معنای واقعی کلمه خطرناک و سمی است و بالقوه می تواند ساختارهایی را برای صدور مجوز کشتار در داخل یا خارج از گروه تشکیل دهد.

البته گروه ها می توانند مثبت و متمدنانه هم رفتار کنند. در واقع مقاومت در برابر خشونت می تواند دلیلی برای نمایش اشتراک ها باشد و اجتماعاتی مثبت و موثر هم تشکیل دهد.

به گفته ریچر، ما باید عضویت در گروه ها را تشویق کنیم و البته افراد را نسبت به تمایزات تیره و روشن اخلاقی، آگاه کرده و آموزش دهیم. ریچر و آتران هر دو معتقدند که تحقیقات در آینده بیشتر از این که چرا افراد به رفتارهای افراطی دست می زنند به سمت کشف دلایل تمایل آنها به پیوستن به سازمان ها و گروه های افراطی خواهد رفت.

آتران معتقد است که جوان ترها به یک رویا احتیاج دارند. تشویق به میانه روی هرگز برای یک جوان که در سال های ماجراجویی برای کسب توجه و شهرت بیشتر است، پاسخگو نیست اما فراید عصب شناسان را به گسترش تحقیقان حول نظریه سندروم E تشویق می کند و هنوز معتقد است که ما می توانیم با تفکر بیشتر روی این عنوان به اتفاقاتی که در مغز یک آدمکش اتفاق می افتد، بیشتر واقف شویم.

فراید در خصوص تجویز دارو برای درمان سندرم E توضیحی نمی دهد؛ در عوض او فکر می کند ما باید با گسترش دانش عصب شناسی نسبت به تشخیص زودهنگام افراط گرایی اقدام کرده و عوامل موثر بر این مسئله را از افراد مستعد دور کنیم. به گفته فراید عوامل و نشانه ها باید به خوبی شناسایی شود و افراد هم امکان تشخیص آنها را داشته باشند. در اینجا آموزش احتمالا کلید اصلی برای پیشگیری است.

منبع: newscientist