گسل تبریز؛ خفته‌ ناآرام در قلب آذربایجان

خبرگزاری ایسنا: دانشیار تکتونیک دانشگاه تبریز گفت: از نظر استانداردهای بین‌المللی، گسل تبریز یک گسل بسیار فعال بوده و تحلیل دوره بازگشت زلزله‌ها از نظر آماری بیانگر رویداد زمین‌لرزه در آینده این گسل است؛ اگرچه در مقدار این دوره بازگشت اختلاف‌نظر وجود دارد، اما محققان در مورد این‌که در آینده زلزله‌بزرگی در شهر تبریز به وقوع خواهد پیوست، اتفاق‌نظر دارند.

بهزاد زمانی در گفت‌وگو با ایسنا، در این رابطه اظهار کرد: آذربایجان‌شرقی در شمال غرب ایران با قرارگیری در میان چهار کوهزاد البرز در شرق، قفقاز کوچک در شمال و زاگرس و آناتولی در جنوب و غرب، یکی از مناطق با لرزه‌خیزی بالا در ایران است.

وی ادامه داد: گسل‌های مهمی این استان را احاطه کرده‌اند که تقریبا در مرزهای استان قرار دارند؛ از جمله گسل تبریز در غرب، گسل ارس در شمال و گسل میانه - اردبیل در جنوب شرق از مهم‌ترین آن‌ها هستند.

این دانشیار تکتونیک دانشگاه تبریز اضافه کرد: همچنین در داخل استان نیز گسل‌های مهم دیگری وجود دارند که از جمله مهم‌ترین آن‌ها گسل شمال و جنوب میشو، گسل‌های شمال و جنوب بزقوش، گسل ارسباران و نیز گسل جنوب اهر هستند که گسل تبریز به حکایت تاریخ، لرزه‌خیزترین گسل در استان است.

زمانی اظهار کرد: بر اساس مطالعاتی که در مدت هفت سال گذشته انجام داده‌ایم، یک طرح پژوهشی و بیش از هفت مقاله علمی در ارتباط با گسل تبریز منتشر کرده‌ام که از جمله آن مقاله‌ای با عنوان «پاره‌بندی گسل تبریز و برآورد توان حرکتی آن» است.

وی در خصوص یافته‌های خود در ارتباط با گسل تبریز، گفت: این گسل از جنوب شهر زنجان تا نزدیکی خوی و به عقیده برخی تا کشور ترکیه امتداد دارد و شواهد حاکی از تقسیم گسل تبریز به سه پاره یا "segment" در استان آذربایجان‌شرقی و استان‌های مجاور آن به خصوص آذربایجان‌غربی است.

دانشیار تکتونیک دانشگاه تبریز افزود: امتداد پاره‌ جنوبی گسل تبریز از محدوده‌ شرق شهر بستان‌آباد تا سه راهی اهر است و ادامه آن پاره‌ میانی گسل تبریز بوده و از سه‌راهی اهر تا صوفیان ادامه داشته که «گسل شمال تبریز» نام دارد. سپس پاره‌ شمالی گسل تبریز یا پاره‌مرند است که از شهر صوفیان تا خوی و حتی قسمت‌های شمالی‌تر آن امتداد یافته است.

وی ادامه داد: گسل شمال تبریز در قسمت شرقی شهر تبریز به طور تقریبی از نواحی شهرک مرزداران تا شهرک باغمیشه امتداد دارد و سپس در امتداد کوه‌های عینالی ادامه یافته و رود آجی چای را قطع می‌کند.

زمانی، همچنین با اشاره به اینکه مکانیسم حرکتی گسل تبریز امتداد لغز راست گرد با مؤلفه راندگی است، عنوان کرد: به عقیده برخی از محققان، گسل تبریز در عمق دو شاخه می‌شود که شاخه اصلی آن امتداد لغز و شاخه دوم آن راندگی است.

گسل‌های فرعی پنهان گسل تبریز باید شناسایی شوند

دانشیار تکتونیک دانشگاه تبریز تصریح کرد: شاخه‌های فرعی گسل شمال تبریز به طور مورب در زیر بستر بخش‌های مختلف شهر گسترده شده است که هر از چند گاهی حرکات محدود این گسل‌های فرعی باعث ایجاد زلزله‌هایی با بزرگای کم‌تر از پنج ریشتر می‌شود.

به گفته وی، یکی از این شاخه‌های فرعی پنهان دارای محور شمالی - جنوبی بوده و از به هم پیوستن خطی تقریبی از پل "آجی چای" به استادیوم یادگار امام (ره) به وجود آمده و در واقع این گسل ادامه "کمور چای" است، این شاخه فرعی در طول سال گذشته دو بار حرکت داشته که مسبب رویداد دو زمین لرزه با بزرگای حدود چهار تا چهار و نیم ریشتر در عمق کمتر از ۱۰ کیلومتری زمین بوده است.

زمانی تأکید کرد: شناسایی گسل‌های فرعی گسل تبریز از این لحاظ اهمیت دارد که پهنه‌های گسلی مشخص می‌شوند و در نتیجه می‌توان از ساخت و ساز در حریم گسل‌ها جلوگیری کرد.

وی همچنین با بیان اینکه این گسل‌های فرعی خود منفرد بوده و در طول زمان امکان فعالیت آن‌ها و نیز ایجاد مخاطره وجود دارد، خاطرنشان کرد: در حین رخداد زمین لرزه‌های احتمالی در گسل تبریز، نه تنها امکان حرکت و گسیختگی آن‌ها وجود دارد، بلکه احتمال تخریب در سازه‌های ایجاد شده بر روی گسل‌ها نیز وجود خواهد داشت.

دانشیار تکتونیک دانشگاه تبریز با اشاره به اینکه در طول تاریخ زلزله‌های زیادی مرتبط با پاره‌ میانی گسل، یعنی گسل شمال تبریز و شاخه‌های فرعی آن اتفاق افتاده است، گفت: زمین شناسان در حدود 10 زمین‌لرزه شدید را که در سال‌های 858، 1042، 1273، 1304، 1440، 1641، 1717، 1721، 1780 و 1786 میلادی در شهر تبریز رخ داده‌ است، به فعالیت گسل شمال تبریز نسبت داده‌اند که بزرگای آن‌ها بیش از 6.5 تا 7 ریشتر تخمین زده شده است.

وی ادامه داد: بر این اساس، گسل شمال تبریز و شاخه‌های فرعی آن از اهمیت زیادی برخوردار بوده؛ به طوری که در تاریخ شهر تبریز تأثیر گذاشته است.

گسل تبریز در حال ذخیره و انباشت انرژی است

زمانی اظهار کرد: در تحقیقاتی که با همکاران در سال 1394 انجام داده‌ایم، با استفاده از داده‌های دستگاهی و تاریخی، دوره بازگشت زمین لرزه‌های سه پاره‌ عنوان شده در گسل تبریز و همچنین آهنگ رویداد سالیانه زلزله را مورد ارزیابی قرار دادیم.

وی افزود: بر این اساس، احتمال وقوع زمین‌لرزه‌هایی با بزرگای 6 ریشتر هر 300 سال یک بار و زلزله‌های بالای 7 ریشتر بیش از 700 سال برآورد شده است.

زمانی خاطرنشان کرد: این بدین معنی نیست که دوره طولانی آرامش خواهد بود، بلکه دلیل آن ذخیره و انباشت انرژی در گسل تبریز و همچنین مهاجرت زلزله‌ها به سمت شمال غربی یعنی کشور ترکیه است.

دانشیار تکتونیک دانشگاه تبریز همچنین تصریح کرد: «خالد حسامی» بر اساس مطالعات دیرینه لرزه‌خیزی، دوره بازگشت زلزله‌ها را 650 سال تخمین زده و برخی نیز آن را 270 سال تخمین زده‌اند که این نتایج با یکدیگر همخوانی ندارند.

وی با بیان اینکه چُنین نتایجی از دوره بازگشت زمین لرزه‌ها، پیش‌بینی بلندمدت و میان مدت زلزله برای گسل تبریز محسوب می‌شوند، گفت: به نظر می‌رسد که به احتمال، خطای بسیاری در داده‌های تاریخی زمین‌لرزه‌های شهر تبریز وجود دارد؛ به طوری که برخی از زلزله‌های بزرگ در فاصله دور از تبریز به وقوع پیوسته؛ اما به دلیل ضعف سازه‌های شهر در آن زمان تخریب زیادی را در شهر قدیمی و بزرگ تبریز موجب شده است.

وی همچنین با اشاره به اینکه در طول تاریخ زمین‌لرزه‌های مناطق دیگر به گسل تبریز نسبت داده شده‌اند، یادآور شد: شاهد آن زلزله اهر و ورزقان در سال ۱۳۹۱ است که گسل مسبب آن «گسل جنوب اهر» با وجود فاصله ۶۰ کیلومتری از گسل تبریز، موجب تخریب کامل خانه‌های ضعیف و قدیمی روستاهای نزدیک شهر تبریز از جمله روستای "اسپران" نیز شد.

زمانی با بیان اینکه شاید منصوب کردن برخی از این زمین لرزه‌ها به گسل تبریز چندان صحیح نباشد، افزود: با این وجود در تاریخ تبریز به چندین زلزله نیز اشاره شده است که موجب شکستگی در کوه سرخاب یا "عینالی" تا "شیبلی" شده است و باید انتظار رویداد زلزله‌های بزرگی را در شهر تبریز داشته باشیم.

پرتگاه گسلی جوان در شرق تبریز حاکی از فعالیت‌های اخیر گسل است

این دانشیار تکتونیک دانشگاه تبریز عنوان کرد: مطالعاتی که در سال 1393 در زمینه پتانسیل حرکتی پاره‌های مختلف گسل تبریز انجام دادیم، نشان می‌دهد که توان حرکتی پاره‌ میانی گسل تبریز 70 درصد و پاره‌ جنوبی آن 67 درصد بوده؛ در حالی که توان حرکتی پاره‌ شمالی گسل تبریز حدود 37 درصد است.

وی ادامه داد: بر اساس این نتایج، احتمال حرکت و به تبع آن رویداد زلزله در پاره‌ میانی و جنوبی گسل تبریز بیشتر بوده و بخش شرقی شهر تبریز می‌تواند خطرپذیری بیشتری را در برابر زلزله‌های آتی داشته باشد.

دانشیار تکتونیک دانشگاه تبریز افزود: از آثار مورفوتکتونیکی گسل تبریز در بخش شرقی شهر تبریز یعنی شرق شهرک باغمیشه، می‌توان به پرتگاه گسلی جوان اشاره کرد که حاکی از فعالیت‌های اخیر این گسل بوده، اما به سمت غرب تبریز، این آثار فرسایش بیشتری دارند که نشان‌دهنده حرکات کمتر گسل تبریز در این مناطق است.

استفاده از پیش‌نشانگرهای زلزله در تبریز امری حیاتی است

زمانی با تأکید بر اینکه روش‌هایی برای پیش‌بینی کوتاه‌مدت زلزله‌ها وجود دارد که مستلزم سرمایه‌گذاری است، گفت: از جمله این روش‌ها، استفاده از پیش‌نشانگرهای زلزله مانند گاز رادون و روش "VAN" است که در این راستا از سال ۱۳۹۱ تاکنون با تلاش بسیار، ۳ ایستگاه با هزینه شخصی و پشتیبانی دانشگاه تبریز راه‌اندازی کرده‌ام.

وی ادامه داد: اما صحت و دقت نتیجه در این روش، نیازمند راه‌اندازی بیش از ۱۳ ایستگاه "VAN" است تا بتوان زمان وقوع زمین‌لرزه را با دقت ۷۰ درصد و در فاصله زمانی یک ساعت تا ۴۰ روز پیش از رویداد زلزله تشخیص داد.

وی همچنین اظهار کرد: طرح را با شورای شهر تبریز نیز مطرح کرده‌ام و مورد تصویب قرار گرفته است؛ اما تاکنون شهرداری تبریز پس از گذشت یک سال با دانشگاه تبریز قرارداد نبسته است.

زمانی ابراز امیدواری کرد که با همکاری شهرداری تبریز این مهم انجام گیرد؛ چرا که مطالعات دیرینه لرزه‌خیزی زمین‌لرزه‌های شهر تبریز نشان می‌دهد که در گذشته زلزله‌هایی بزرگ این شهر را بیش از ۱۰ بار ویران کرده است.

وی در این خصوص تأکید کرد: استفاده از پیش‌نشانگرها حتی اگر از دقت بسیار بالایی هم برخوردار نباشند، در کلانشهری با چنین پیشینه لرزه‌خیزی و دارای بافت فرسوده برای نجات جان شهروندان امری ضروری و حیاتی است.

زمانی خاطرنشان کرد: با توجه به بافت فرسوده شهر تبریز، مقاوم‌سازی ساختمان‌ها در بلندمدت گزینه خوبی برای کاهش مخاطرات ناشی از زلزله بوده؛ اما در فاصله رسیدن به شهری مقاوم، بهترین گزینه استفاده از پیش‌نشانگرهای زلزله است.

سیستم هشدار سریع برای جلوگیری از مخاطرات وابسته به زلزله بسیار مهم است

وی همچنین با تأکید بر اینکه سیستم هشدار سریع متفاوت از پیش‌نشانگرهای زلزله است، گفت: سیستم هشدار سریع با دریافت اولین امواج مخرب زمین‌لرزه پس از رویداد، باعث قطع سیستم‌های مهم در یک شهر می‌شود.

زمانی ادامه داد: هر چه فاصله گسل تا این سیستم‌ها بیشتر باشد، زمان کافی برای عملکرد سیستم هشدار سریع و حتی هشدار به مردم وجود خواهد داشت.

وی با بیان اینکه امروزه در کشور ژاپن با سیستم هشدار سریع به طور موفق حدود ۱۰ ثانیه پیش از وقوع زلزله هشدار داده می‌شود، یادآور شد: این سیستم اکنون در شهر تهران نیز نصب شده است.

دانشیار تکتونیک دانشگاه تبریز اظهار کرد: پیش‌نشانگرهای زلزله قبل از رویداد اطلاع‌رسانی می‌کنند؛ بنابراین کارایی پیش‌نشانگرها نسبت به سیستم هشدار سریع در شهر تبریز بیشتر است.

وی با اشاره به اینکه امروزه استفاده از پیش‌نشانگرهای زلزله در کشورهای آمریکا، یونان، چین، مکزیک و ژاپن متداول و مرسوم بوده و در کنار آن از سیستم‌های هشدار سریع نیز بهره می‌برند، تأکید کرد: اگرچه برای شهر تبریز فاصله صفر تا گسل کارایی سیستم‌های هشدار سریع را کاهش می‌دهد؛ اما استفاده از آن در جهت قطع شریان‌های مهم و حیاتی مانند گاز و برق برای جلوگیری از آتش‌سوزی و مخاطرات وابسته به بعد از تخریب زلزله بسیار مهم خواهد بود.

مقاوم‌سازی ساختمان‌ها ضروری است

زمانی با بیان اینکه باید مخاطرات گسل تبریز را برای شهروندان در دو بخش جداگانه بررسی کرد، گفت: نکته نخست در این خصوص، توجه به مناطقی است که بر روی و اطراف پهنه گسلی تبریز قرار گرفته‌اند.

وی با تأکید بر اینکه از نظر استاندارد جهانی مناطق مسکونی باید یک تا سه کیلومتر از پهنه گسلی فاصله داشته باشند، افزود: این فاصله و حریم گسلی برای جلوگیری از مخاطرات ناشی از گسل و گسیختگی مستقیم آن در حین زلزله است؛ اما متأسفانه در شهرسازی تبریز این استاندارد در 20 سال گذشته لحاظ نشده است. اگر چه پس از سال‌ها با تلاش‌های فرماندار و معاون عمرانی فرمانداری شهر تبریز، در سال گذشته حریم یک کیلومتری برای ساخت و سازهای آینده مورد تصویب قرار گرفته است.

دانشیار تکتونیک دانشگاه تبریز ادامه داد: مورد دوم که در خصوص بررسی مخاطرات گسل تبریز اهمیت دارد، امواج ناشی از زلزله‌های رخ داده گسل تبریز است که این امواج به دلیل فاصله صفر گسل از مناطق مسکونی، در تمام نقاط شهر تخریب یکسانی را به وجود خواهد آورد.

وی تأکید کرد: این نکته مستقل از گسل بوده و میزان تخریب شهر به خصوصیات سازه‌ها بستگی دارد. به بیان دیگر، صرفاً مقاوم‌سازی ساختمان‌ها و پی‌سازی صحیح آن‌ها می‌تواند در کاهش میزان تخریب مناطق مختلف شهر مؤثر باشد.

زمانی افزود: در این ارتباط در هر نقطه شهر فقط ساختمان‌هایی که به شکل صحیح طراحی شده و بر روی پی یا فونداسیون‌های مقاوم در برابر زلزله احداث شده باشند، سالم باقی خواهند ماند.

دانشیار تکتونیک دانشگاه تبریز در پایان خاطرنشان کرد: با توجه به فاصله صفر گسل تبریز از بخش‌های مختلف شهر، باید گفت که زلزله پیش رو در مناطق مختلف تقریباً رفتار یکسانی را باعث می‌شود و صدمات ناشی از امواج زلزله در بخش‌های مختلف شهر وابسته به خصوصیات ساختمان‌ها و پی‌سازی صحیح در شهر تبریز است.