ری گردی در جنوب تهران

هفته نامه اوقات خوش: ری یکی از نقاط باستانی و تاریخی ایران بوده و در ناحیه جنوب استان تهران واقع شده است. جاذبه های تاریخی شهرستان ری بر جاذبه های طبیعی منطقه غلبه دارد. کوه بی بی شهربانو در شمال شرقی و کوه آزاد در ۲۱ کیلومتر جنوب غربی آن قرار گرفته است. سابقه تاریخی و قدمت سکونت در این منطقه به دوره قبل از اسلام باز می گردد. در حدود ۳۰۰۰ سال قبل، سلوکوس، نام «اورویوس» را بر ری نهاد. در زمان اشکانیان این نام به «ارساکیا» و «ارشکیه» تغییر یافت و در زمان حکومت ساسانیان به «ری» تبدیل شد. اغلب با این حال آثار باستانی این منطقه، مربوط به دوره صفویه و قاجاری است که در روستاهای منطقه پراکنده اند.

شهرستان ری را می توان به عنوان یکی از قطب های گردشگری استان معرفی کرد که تمرکز جاذبه ها و مجاورت آنها با یکدیگر و سهولت دسترسی به شهر بر پتانسیل گردشگری منطقه افزوده است. مهم ترین جاذبه شهرستان ری در سطح ملی، آرامگاه شاه عبدالعظیم حسنی است. آتشگاه های قدیمی، تپه های باستانی، قلعه های قدیمی و دیگر مناطق تاریخی از مهم ترین دیدنی های شهرستان ری به شمار می آیند که از قدمت تاریخی و اهمیت فراوان برخوردارند.

حرم حضرت عبدالعظیم حسنی


یکی از مشهورترین بناهایی است که در استان تهران وجود دارد. بنایی که همه ساله بسیاری از مردم اقصی نقاط کشور برای زیارت آن رهسپار می شوند. علاوه بر ایشان امامزاده حمزه در صحن شرقی حرم و حرم امامزاده طاهر در ضلع جنوبی صحن قرار دارد. این بنا مشتمل بر حرم ها، رواق ها، مسجدها، ایوان ها و صحن ها متعدد است.

در دوره صفویه بناهای اطراف به آن افزوده شد و از آثار تاریخی این مجموعه به سردر آجری دوران سلجوقی و صندوقی از جنس عود، فوفل و گردو با کتیبه هایی به خط نسخ و ثلث برجسته می توان اشاره کرد. در کنار زیارت می توان به بازار و رستوران حضرتی هم برای رفع خستگی و گشت و گذار اشاره کرد.


کوه بی بی شهربانو


در یک و نیم کیلومتری شمال امین آباد و بر فراز صخره کوهستانی در دامنه جنوبی کوه بی بی شهربانو، محوطه ای با دیوار سنگی قرار دارد. بی بی شهربانو نام آرامگاهی است که طبق کتیبه موجود در آن و باور مردم مقبره شهربانو همسر امام سوم است. در دو ضلع شرقی و غربی مدخلی وجود داشت که بعدها مسدود شد و اکنون تنها آثاری از نمای سنگی بالای مدخل از خارج بنا مشهود است. در جنوب این محوطه یک ساختمان تاریخی از دوران آبادی شهر ری وجود دارد که نمی تواند از قرن چهارم هجری جدیدتر باشد و به احتمال زیاد به آثار دوره آل بویه تعلق دارد.


ابن بابویه


این بنا در گورستان قدیمی تهران در شهر ری واقع شده و مدفن ابوجعفر محمد بن علی بن حسین ملقب به شیخ صدوق است. بنای بقعه شامل بقعه، حرم، گنبد و صحن وسیع است. بنای بقعه با طرح هشت ضلعی روی صفحه ای هشت ضلعی بنا شده و ورودی آن در سمت شرق واقع است. بقعه دارای ایوانی با قوس بزرگ رومی و آینه کاری است و در آن کتیبه ای به خط نستعلیق شیوای میرزا عمو از خوشنویسان دوره ناصرالدین شاه حاوی آیات قرآن وجود دارد. در درون صحن بقعه مزار بسیاری از بزرگان واقع است.


برج طغرل


برج طغرل با مساحتی بالغ بر ۴۸ مترمربع و ارتفاعی در حدود ۲۰ متر و با اسکلتی خشتی و آجری به صورت استوانه ای افراشته، خودنمایی می کند که نمای داخلی آن به صورت استوانه است. برج طغرل در شرق آرامگاه ابن بابویه در شهر ری در استان تهران قرار دارد. این برج از آثار به جا مانده از دوره سلجوقیان است.

درب ها و قوس های رازی که فشار فوق العاده ای را تحمل می کند و توخالی بودن دیوارهای فوقانی به استحکام بنا کمک کرده و جنس خشت به کار رفته در برج که از زاج و خاک و سفیده تخم مرغ است بر استحکام آن می افزاید. از ویژگی های جالب و منحصر به فرد این برج، کاربرد آن به عنوان یک ساعت آفتابی عظیم است.

از جمله کاربردهای این برج استفاده در شب های تار با استفاده از روشن کردن آتش بر باروی بلند آن برای راهنمای مسافران جاده ابریشم که از جانب خراسان به جانب ری می آمدند بوده و در روز احتیاجات گاهشماری مردم را مرتفع کرده است.

این برج شبیه عقربه های ساعت بوده و می توان از روی تابش آفتاب روی کنگره های آن زمان را تشخیص داد. بدین صورت که شیارهای دور تا دور برج به گونه ای طراحی شده که با طلوع آفتاب در سمت شرق بنا، کم کم یکی از کنگره ها روشن می شود و آفتاب به درون آن می تابد.

با گذشت نیم ساعت از طلوع خورشید، نصف کنگره روشن می شود و با گذشت یک ساعت از طلوع خورشید، یک کنگره به طور کامل روشن می شود. به همین ترتیب با گذشت دو ساعت دو کنگره و با گذشت سه ساعت سه کنگره روشن می شود، تا اینکه لحظه ای فرا می رسد که خورشید روی نصف النهار منطقه و در بیشترین ارتفاع خود از افق قرار می گیرد. در این هنگام خورشید دقیقا بالای سردر جنوبی برج قرار می گیرد. زیرا درب های برج کاملا شمالی- جنوبی بوده و روی نصف النهار واقع است.

اختلافات فراوانی میان کارشناسان و مورخان درباره شخصیت مدفون در این بنا وجود دارد. عده ای دیگر از نویسندگان این مکان را محل دفن خلیل سلطان از فرزندان تیمور لنگ و همسر او شادالملک در قرن پانزدهم می دانند. گروهی این بنا را منتسب به فخرالدوله می دانند.استاد سید محمدطباطبایی نیز این بنا را متعلق به ابراهیم الخواص می داند. پیکر این استاد گرانقدر پس از مرگ در سال ۱۳۷۱ در جوار برج مذکور به خاک سپرده شد.


تپه باستانی «چشمه علی»


قدمت چشمه علی به حدود ۸۰۰۰ سال پیش بر می گردد. این چشمه یکی از نقاط باستانی، دیدنی و تفریحی شهر ری به شمار می رود که در جنوب تهران و شمال شهر ری، منطقه ۲۰ شهرداری تهران قرار دارد. این چشمه در همسایگی ابن بابویه، برج طغرل، دژ رشکان و در زیر باروی ری واقع شده است.

چشمه علی از میان صخره ای بزرگ خارج شده و به سوی جنوب و سپس جنوب شرق جاری است. نام باستانی این چشمه سورینی بوده است که احتمالا منتسب به دودمانی بزرگ در دوره اشکانیان و ساسانیان است. بعدها به نام امام علی (ع) به چشمه علی معروف شد. در گذشته فرش فروش ها و مردم تهران، قالی ها و قالیچه های خود را با این عقیده که در آب این چشمه خاصیتی است که فرش را خوب تمیز می کند و رنگ روشن تر و پرجلاتر می سازد، در آب چشمه علی می شستند.

این تپه بدون شک یکی از قدیمی ترین آثار باستانی شهر ری است که هنگام بازدید از آن به استقرار تمدن هزار ساله در محل چشمه علی پی خواهید برد. مکان این چشمه کوهی کم ارتفاع در انتهای غربی رشته کوه بی بی شهربانو است که از دامنه جنوبی آن چشمه پرآبی می جوشد.

چشمه علی سرمنشا حیات یکی از کهن ترین تمدن های جهان و بنیاد شهر باستانی ری است. سفال های یافت شده در این محل از زیباترین سفال های پیش از تاریخ است که تعدادی از آنها را می توانید در موزه ملی ایران ببینید. ایجاد فضای سبز در روی سطح تپه با فواره هایی در مقابل نقش برجسته محوطه ساماندهی شده، موقعیتی عالی را برای گردشگران به وجود آورده است.

چشمه علی به عنوان یک منطقه طبیعی شناخته شده است. برج و باورهای آن در هنگام استحکام به چهار تا پنج متر می رسید و سوراخ های دیده بانی و آتش دان داشته است که هنوز هم آثار آن باقی مانده است. اکنون حدود ۱۰۰ متر از دیوار آن بازسازی شده است. وجود نقش برجسته ای از فتحعلی شاه، در حال تاج گذاری، بر صخره مسلط بر آب های چشمه علی از ویژگی های منطقه است و آن را نباید با نقش برجسته ای که همین پادشاه را سوار بر اسب و در حال شکار نشان می دهد اشتباه کرد.


آتشکده بهرام


تپه میل که به نام های آتشکده بهرام و آتشکده ری نیز شناخته می شود از جمله آثار دوره ساسانیان است و در نزدیکی شهر ری تهران قرار دارد. در حدود ۱۲ کیلومتری جنوب شرقی شهر ری به سوی ورامین بر بلندای تپه ای پهناور در ۲ کیلومتری جنوب قلعه نو بخش کهریزک شهرستان ری بر فراز تپه ای بلند در روستای قلعه نو قرار دارد. بقایای کاخ یا بهرام چون روی دو پایه بزرگ بنا شده و از دور شبیه به میل است، به تپه میل مشهور شده است.

جهت بنا به صورت شرقی و غربی است. در جبهه شرقی ایوانی با چهار ستون مدور بوده. بخشی از بنای آتشکده ری در زمان حمله اسکندر به ایران خراب شد و تنها قسمتی از بنای چهارطاقی و زیبای این آتشکده به صورت دو میل باقی ماند.

بیشتر قسمت های غربی بنا از بین رفته، در بخش زیرین مجموعه یک راهروی کم عرض وجود دارد که سراسر طول بنا را طی می کند. مصالح به کار رفته درتپه میل عمدتا گل، خشت، لاشه سنگ و گچ است.

نیزارهای اطراف تپه از وجود دریاچه ای حکایت دارد که در گذشته در این محل وجود داشته، ولی خشک شده است. بلندی تپه میل از سطح دشت اطراف ۱۸ متر است و حدود ۲۵ متر پهنا و ۲۰ متر درازا دارد. پیرامون این تپه بلند تپه های کم ارتفاع کوچک تر پراکنده شده که مشرف بر آنها قرار گرفته است.

این مجموعه منطقه ای به وسعت ۸۰۰ در ۹۰۰ متر را شامل می شود. بر بالای تپه، بنای اصلی آتشکده در راستای شرقی غربی برپاست. طرح کلی بنا، تالار ستون داری بوده با دو ردیف ستون چهار گوشه سه تایی که عملا به سه بخش تقسیم شده است. یک بخش مرکزی عریض تر که ورودی اصلی تالار آتشکده است و ورودی ها کم عرض تر. مهم ترین ویژگی تزیین بنا گچبری هایی است که روی دیوارهای تالار اصلی نقش بسته است و آنچه در حال حاضر باقی است نقش یک ماهی است که بسیار طبیعی به نظر می رسد.


جوانمرد قصاب


جوانمردقصاب نام یک شخصیت نیمه افسانه ای، نیمه تاریخی و آرامگاهی (بقعه) در نزدیکی شهر ری است که در پاره ای از متون به او اشاره هایی شده است. محله پیرامون این بقعه نیز محله جوانمرد قصاب نام دارد. بعضی ها اعقتاد دارند این مکان مقبره ابوالعباس قصاب آملی که از طایفه جوان آملی بود است که معروف به ابوالعباس قصاب جوانمرد یا جوان آملی است.

امروزه نیز در جنوب تهران به سوی ری، در زمین های منصورآباد، بقعه ای به نام جوانمرد قصاب هست که به احتمال زیاد بعد از عهد فتحعلی شاه ساخته شده است. ابیات لوحه قبر داخل بقعه نشان می دهد که صاحب آن را همان پیر افسانه ای صنف قصاب دانسته اند. محله اطراف بقعه نیز جوانمرد قصاب نام گرفته و قصه جوانمرد قصاب برای مردم این محل، معروف و مقبره او زیارتگاه است.


دژ رشکان


دژ رشکان در چهارراه خط آهن و بر بالای کوهی استوار است که از جمله دژهای محافظ ری در چهارسوی شهر، به حساب می آید. دژ رشکان با ساختاری متشکل از لاشه سنگ و ساروج، متعلق به دوره اشکانیان است. این دژ در گذشته با انتساب به فخرالدوله ابن رکن الدوله دیلمی، فخرآباد نامیده می شد.

فخرالدوله این دژ را که در جریان فتح ری به دست مسلمانان ویران شده بود، مرمت کرد. در این قلعه کاخ ها، اموالی گران بها و اسلحه خانه هایی وجود داشت. بخش های اصلی قلعه تا زمان قاجار نیز بر جا بود، اما امروزه قسمت اعظم آن تخریب شده است. دیوارهای غربی این دژ به صورت تعبیه شده است که دارای سوراخ هایی برای تیر و کمان در آن جای دارد.


قلعه گبری


در جنوب شرقی شهر ری در شهرک علایی و محلی به همین نام واقع شده است و از جمله بناهای قدیمی است که قدمت آن به ۲۰۰۰ سال پیش می رسد. این قلعه که مساحتی در حدود ۳۰۰۰ مترمربع دارد در دوره ساسانیان ساخته شده است.

برج و باروهای این قلعه در طی قرن ها به دلیل فرسایش تخریب شده و امروز تنها دیوارهای طولانی و مرتفع از خشت و گل بر جا مانده است. پیش از انقلاب از این قلعه به عنوان کارخانه باروت سازی استفاده می شود و پس از مرگ صاحب آن، این قلعه در اختیار آستان عبدالعظیم قرار گرفت.

فضای داخلی قلعه از اهمیت چندانی برخوردار نیست و به جهت مرتفع بودن دیوارها و قرار گرفتن این قلعه روی تپه، اکنون از آن به عنوان انبار استفاده می شود.


برج اینانج شهر ری


در دامنه کوه نقاره خانه در جاده امین آباد- هفت دستگاه اثری معظم با حفاری های دایره ای قرار گرفته که شما را به طرف خود می خواند. حفاری های انجام شده نشان می دهد که این برج در واقع گورستان سلطنتی بوده است. نام «اینانج» مربوط به یکی از فرماندهان ری در زمان «سلطان سنجر» سلجوقی است که در این حل مدفون شده. جالب است بدانید که پارچه های گرانبهایی متعلق به دوران آل بویه از این مکان به دست آمده است. قدمت این برج ۸۰۰ سال است.


آب انبار آراد


در روستای آراد که جزو دهستان حسن آباد بخش فشافویه شهرستان ری است آب انبار منحرف به فردی دیده می شود که دارای دو بادگیر در دو طرف یک گنبد بزرگ است. در بالای گنبد نورگیری فانوسی شکل مشبک که خود نسبت به بنا زیبایی خاصی دارد، تعبیه شده است.

گنبد آب انبار شکل کله قندی داشته و ارتفاع آن ۱۰ متر است که از خشت ساخته شده است.


نقش برجسته ساسانی ری

در اراضی امروزی کارخانه سیمان ری، جایی که در اصل دامنه چوبی ارگ ری بسط یافته، بقایای ناپدید شده نقش برجسته ای قرار داشت. این نقش برجسته که فتحعلی شاه قاجار دستور حجاری آن را داده بود، او را سوار بر اسب در حال زدن نیزه به یک شیر نمایش داده است.

او بدین وسیله نه فقط از یک نقش مایه قدیمی ایرانی دوباره پیروی کرده، بلکه ظاهرا محلی را انتخاب کرده است که سفرکنندگان قدیمی به ایران در آنجا یک نقش برجسته قدیمی ساسانیان را دیده اند که اکنون فدای تصویر حجاری شده قاجار شده است و کاری ناتمام به نظر می رسد تا کاری که به دست انسان یا هوازدگی تدریجی دچار فرسایش شده باشد. هنرمند شاید کارش را هنگامی رها کرده باشد که دریافته است جنس صخره برای کار ظریف تر نامتناسب است.


قلعه کامین


قلعه کامین در روزگاران بسیار دور محلی امن برای بسیاری از ساکنان منطقه ری بوده ولی با توجه به حوادث طبیعی و انسانی از جمله زلزله ها، جنگ ها و... باعث شده آنچه از قلعه کامین برای ما به ارث رسیده، تنها تلی از خاک باشد.

قلعه کامین در اصل قلعه ای چهار برجی ساخته شده از خشت و چینه است. قدمت اولیه تپه به اواخر دوره تاریخی و اوایل دوره اسلامی می رسد.