سال شبکه های اجتماعی

سالنامه شرق - صدرا محقق: پیرزن روی صندلی کناری در تاکسی بی آنکه مرا بشناسد، با شوق گوشی تلفنش را نشان می دهد و می گوید: «نوه ام همین الان به دنیا اومد. این عکسشه، خونه پسرم خوزستانه چون شرکت نفتیه. من نتونستم برم پیششون اما عکسش رو همین الان از توی زایشگاه با وایبر برام فرستاد.» بعد با انگشت دوبار روی عکس کلیک می کند و عکس نوزاد توی مانیتور تلفن سامسونگ گالکسی بزرگتر می شود. تلفن را به صورتش نزدیک می کند و از روی شیشه بر گونه های نوه اش بوسه می زند.

این پیرزن که در یک روز نه چندان سرد زمستانی در بهمن ماه تهران و پشت چراغ قرمزی در خیابان قائم مقام از دیدن عکس نوه تازه متولد شده اش ذوق زده شده. فقط یکی از 9.5 میلیون کاربر ایرانی نرم افزار پیام رسان موبایلی وایبر در ایران است. آمار تعداد کاربران ایرانی وایبر را علی جنتی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در همین بهمن ماه در سفری به استان اصفهان اعلام کرد. او همچنین در سخنان خود تعداد کاربران ایرانی شبکه اجتماعی فیسبوک را هم چهار تا 4.5 ملیون نفر ذکر کرد.


این آمار در شرایطی اعلام می شود که از ابتدا تا انتهای سالی که تمام شد بحث ها و اعلام نظر مسوولان مختلف و همینطور خبر و گزارش ها پیرامون لزوم یا مخالفت با فیلتر شبکه های پیام رسانی چون وایبر، بارها در رسانه های مختلف منتشر شد. هر بال مسوولانی خارج از دولت، اعم از قوه قضاییه یا مجلس و شورای عالی فضای مجازی و... بر لزوم اعمال فیلترینگ این نرم افزاها سخن گفته اند و مسوولان دولتی نیز از رییس جمهور گرفته تا وزرای ارشاد و ارتباطات و حتی آموزش و پرورش در مخالفت با این کار مصاحبه کرده یا سخنرانی داشته اند.

یکی از خبرسازترین رویدادها پیرامون این شبکه ها اعلام مهلت یک ماهه قوه قضاییه به دولت برای فیلترکردن آنها شامل وایبر، واتس آپ و تانگو بود. این مهلت یک ماه، آخرین روزهای شهریورماه در نامه ای از سوی حجت الاسلام غلامحسین محسنی اژه ای معاون اول قوه قضاییه خطاب به وزیر ارتباطات، خبری و اعلام شد. با این حال چندروز بعد از انتشار این نامه، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات، به آن واکنش نشان داد و از مخالفت خود با مسدودکردن این نرم افزارها خبر داد. این بخشی از گفته های محمود واعظی در این باره بود: «از آنجا که با مسدود کردن شبکه های اجتماعی مشکل بهره گیری از این ابزارها حل نخواهدشد باید برای استفاده صحیح و مناسب از این شبکه ها فرهنگ سازی کنیم.»

از آن مهلت یک ماهه بیشتر از شش ماه گذشت و این نرم افزارها فیلتر نشدند. هرچند در همین مدت برخی رسانه های مخالف و منتقد دولت و حتی صدا و سیا در برنامه های ویژه خود، روزانه با انتشار خبر، گزارش، مصاحبه و تولید انواع برنامه بر منفی بودن این نرم افزارها و لزوم فیلتر هرچه سریع تر آنها سخن گفته بودند اما آنچه در واقعیت رخ داد این بود که استفاده از این شبکه ها همچنان آزاد است و ۹.۵ میلیون کاربر ایرانی وایبر و چند میلیون کاربر دیگر نرم افزارهای مشابه آن مانند واتس اپ و تلگرام و ایمو و چندین و چند نرم افزار مشابه همچنان مشغول استفاده از آنها هستند.


ارتباطات سریع تر و راحت تر به علاوه هزینه های به مراتب پایین تر استفاده از انها به نسبت بهره گیری از اپراتورهای رسمی موجود یکی از اصلی ترین دلایل استقبال گسترده کاربران از این شبکه بوده است. کاربرانی که با استفاده از این نرم افزارها می توانند پیام های متنی کوتاه و بلند، عکس، فیلم یا صدای خود را با سرعتی مثال زدنی و در کمترین زمان ممکن به دوستان و آشنایان خود برسانند و خرج آن فقط تهیه بسته های اینترنت است.

براساس گزارشی که شماره بهمن ماه ماهنامه تخصصی پیوست منتشر کرده است، آخرین آمار اعلام شده از دو اپراتور تلفن همراه ایران حکایت از وجود ۲۲ میلیون گوشی هوشمند در دست کاربران ایرانی دارد. در این گزارش آمده بود که کاربران همراه اول، ۱۰ میلیون گوشی هوشمند و کاربران ایرانسل نیز ۱۲ میلیون گوشی هوشمند در دست دارند. در این آمار از گوشی های تلفن همراه رایتل و تالیا، دو اپراتور دیگر، چیزی منتشر نشده بود اما همین آمار به تنهایی گویای گستردگی و فراگیری بسیار زیاد کاربران گوشی های هوشمند در ایران است.

این بخش از ماجرای شبکه های اجتماعی در ایران شامل دسته نرم افزارهای فیلتر نشده و موبایلی بود. نرم افزارهایی که حالا نه فقط نسل جوان بلکه اقشاری از همه گروه های تشکیل شده در این نرم افزارها، در گوشی تلفن همراه یا تبلت مان نگاهی بیندازیم. از گروه های خانوادگی و دوستان گرفته تا گروه های کاری و اداری، هرکسی با هر مقام و سنی را می توان در آنها دید، از مسوولان بلندپایه تا دوستان دور دوره مدرسه و دانشگاه یا خاله ها و عموها و مادرها و مادربزرگ ها.


بخش دیگر داستان شبکه های اجتماعی اما به گروه ممنوعه ها و فیلترشده ها بر می گردد؛ سردمدار آنها فیسبوک و در کنارش توییتر قرار دارند. با وجود اینکه دست کم پنج سال از آخرین روزهایی که استفاده از این دو شبکه اجتماعی در ایران آزاد بود می گذرد اما در همه این مدت روز به روز و سال به سال بر تعداد کاربران این شبکه ها افزوده شده است.

وضع به شکلی رقم خورد که حتی برخی از مسوولان رده بالای دولتی و حکومتی اعم از وزیر و رییس دولت هم از سد فیلترها گذشته و خود را به فیسبوک و توییتر رسانده اند تا از این طریق با مخاطبان و مردم در ارتباط و تماس باشند. حالا مدت هاست حسن روحانی رییس جمهوری و تعداد زیادی از وزرا و معاونانش در توییتر و فسیبوک و اینستاگرام- این شبکه اجتماعی عکس محور در ایران فیلتر نیست- صفحه اختصاصی دارند و به صورت روزانه مطالب و عکس ها و اظهارنظرهای شان در آنها منتشر می شود.

۹.۵ میلیون کاربر وایبر، ۲.۵ میلیون کاربر فیسبوک، ۲۲ میلیون گوشی هوشمند و آمارهای میلیونی دیگری که هنوز منتشر نشده یا محاسبه دقیقی درباره آنها انجام نشده؛ همین آمارها به تنهایی برای پی بردن به اهمیت بیش از حد ماجرای ایرانیان و شبکه های اجتماعی و اینترنت کافی است.

در چنین شرایطی یک راه ساده، فیلترکردن و بستن این شبکه ها بر جمعیت میلیونی کاربران آنهاست، بی توجه به تبعات چنین تصمیمی، راهی که برخی افراد و جریان های سیاسی موجود در کشور با جدیت و قطعیت پیگیر اجرایی کردن آن هستند.

راه دیگر اما بررسی و دقت در جزییات موضوع و تحلیل آنچه که هست به عنوان واقعیتی موجود و مشابه همه دیگر کشورهای در حال توسعه و توسعه یافته دنیاست.

اگرچه در وایبر و واتس اپ و فیس بوک و توییتر کاربران ایرانی مثل همه جای دنیا از شایعه، صفحات زرد و نامناسب، عکس ها و موضوعات نادرست و مخالف منافی با ارزش های سیاسی و اجتماعی موجود در کشور خبرهای زیادی وجود دارد اما در کنار آن، ابعاد مثبت و فراوان حضور کاربران بسیار فراتر است.


تقلیل ماجرای نقش و کاربری وایبر و واتس اپ و... به ابزاری برای ارتباط های ناپسند یا پخش شایعه همانقدر نادرست است که کبریت و چاقوی آشپزخانه را تنها ابزاری برای آتش افروزی و قتل و ضرب و جرح بدانیم. داستان فیسبوک و توییتر هم همین است؛ ابزاری برای ارتباط بیشتر و بهتر هم وطنان و جهانی اندیشیدن و دستگیری از همدیگر و نیازمندان و ارتباطات بیشتر و بهتر. در کنار آن البته مثل هر رویداد و ابزاری که ده ها کاربری و اثر مثبت دارد قطعا و بی تردید از تبعات منفی هم خبرهایی هست.

اما آیا می توان گفت فیسبوک و توییتر و وایبر و واتس اپ و اینستاگرام و هر آنچه شبکه اجتماعی جهانی است در دنیایی که روز به روز بیشتر و گسترده تر به این شبکه ها وابسته می شود، چیزی نیست جز شر؟ آیا می توان این ابزار را صرفا از زاویه دید منفی و خطرناک دید؟ اینها و چند سوال دیگر را با دو کارشناس و استاد دانشگاه که روی شبکه های اجتماعی از منظر تخصص خود در حوزه ارتباطات کار کرده اند در میان گذاشتیم.

یکی از این استادان، علی اصغر کیا، از استادان برجسته علوم ارتباطات نوین ایران است. او دارای مدرک کارشناسی علوم ارتباطات اجتماعی از دانشگاه علامه طباطبایی، مدرک کارشناسی ارشد از دانشگاه تهران و دکترا از دانشگاه ولونگونگ استرالیاست. او سال ها مشغول تدریس علوم ارتباطات در ایران است و تاکنون مقالات، پژوهش ها و کتاب های بسیاری در زمینه تخصص خود تهیه و منتشر کرده است. دکتر کیا، در چند سال اخیر نیز با تمرکز بر موضوع شبکه های اجتماعی چندین تحقیق را به همراه دانشجویان خود به سرانجام رساند.

یکی از این پژوهش ها با موضوع تاثیر شبکه های اجتماعی بر هویت دانش آموزان دختر تهران در دهه ۸۰ بود. به گفته دکتر کیا در آن سال ها هنوز استفاده و کاربری شبکه های اجتماعی به فراگیری امروز نبود اما نتایج آن تحقیق، حکایت از آن داشت که در آن دوره زمانی، این دانش آموزان بیشترین استفاده از شبکه های اجتماعی را به منظور دوست یابی و توسعه روابط انسانی می کردند، اما در ادامه و در سال های انتهایی دهه ۸۰ نتایج تحقیق نشان می داد، کاربرد اطلاع رسانی، افزایش آگاهی به ویژه در زمینه سیاسی و همین طور کارکرد تبلیغاتی و آموزشی به این استفاده ها اضافه شد؛ بر این اساس می توان گفت نتایج تحقیق نشان می داد شیوه استفاده از شبکه های اجتماعی در میان دختران دانش آموز تهران با گذشت زمان، عاقلانه تر و کاربردی تر شده است.

تحقیق دیگر انجام شده با محوریت شبکه های اجتماعی توسط دکتر علی اصغر کیا، با موضوع اثرات فعالیت در شبکه های اجتماعی و وبلاگ ها بر نحوه کار روزنامه نگاران در خلال سال های ۸۹ و ۹۰ بود. طبق گفته این استاد دانشگاه نتایج، حکایت از آن داشت که نوع قلم و بیان و همین طور نوع سوژه های استفاده شده توسط روزنامه نگاران در شبکه های اجتماعی به مراتب متفاوت از قلم و سوژه های استفاده شده در رسانه های رسمی توسط آنان بود.


دکتر کیا در پاسخ به سوال «شرق» پیرامون اثرات منفی و مثبت شبکه های اجتماعی بر کاربران، این گونه توضیح می دهد: «درباره تکنولوژی همیشه گفته می شود که شبیه چاقوی دولبه است، شبکه های اجتماعی هم، چنین وضعیتی دارد؛ مثل یک چاقوی جراحی که می توان در دست یک جراح جان انسانی را نجات دهد اما همان چاقو در دست یک زنگی مست ممکن است جان عده ای را بگیرد. تکنولوژی هم به همین شکل هم فرصت است و هم تهدید. در جامعه ما به خاطر جوان بودن ممکن است بخشی از اطلاعات و فیلم ها و عکس های استفاده شده در شبکه های اجتماعی برخلاف عفت عمومی باشد، اما با این حال من فکر می کنم با فرهنگ سازی و آموزش می توان کارکرد مثبت و مفید و مهم این شبکه ها را افزایش داد؛ حتی اگر کاربران از این شبکه ها تنها به عنوان سرگرمی و ساخت تا مطالعه لطیفه و... استفاده کنند چرا که همه اطلاعات ردوبدل شده در شبکه های اجتماعی جنبه بد و منفی ندارد. پیام های آموزشی، مذهبی، سیاسی و... می تواند برای کاربران بسیار آگاهی دهنده و در عین حال پرکننده اوقات فراغت باشد.

این استاد دانشگاه همچنین می افزاید: «شبکه های اجتماعی نه فقط در ایران که در همه جهان فضای جدید است که فراهم شده و کاربران از آن استفاده می کنند. حضور کاربران آموزش ندیده و ناآگاه در این فضا ممکن است آسیب زا باشد؛ به عنوان مثال اگر نوجوانان و کودکان بدون آموزش های لازم به آنها وارد شده ممکن است به دلیل وابستگی بیش از حد به این شبکه ها از جریان زندگی روزمره و وضعیت عادی خارج شده و به آنها معتاد شوند. به همین خاطر نقش آموزش و آگاهی های لازم برای استفاده و حضور در این شبکه های اجتماعی تعیین کننده و مهم است.»

اما جناب دکتر، در کشورهای توسعه یافته هم افراد و کاربران به شکل رسمی برای حضور در این شبکه ها آموزش داده نمی شوند؛ وقتی از لزوم آموزش حرف می زنید به صورت مشخص منظورتان چه نوع آموزشی است. این سوالی است که در واکنش به این بخش از صحبت های این استاد دانشگاه می پرسم و او این گونه به آن پاسخ می دهد: «بله در غرب هم کلاس و آموزش رسمی برای افراد و کاربران گذاشته نمی شود؛ اما به شکل غیررسمی و در سیستم های رسمی آموزشی و رسانه ها به مردم و به خصوص نوجوانان و جوانان و والدین آنها آموزش داده می شوند؛ اما تجربه ما نشان می دهد ما در ایران یواش یواش خودمان راه و چاه استفاده از این شبکه ها و اینترنت را آموخته ایم. بخشی از ماجرا هم البته به سرعت تکنولوژی بر می گردد، سرعت نوشدن تکنولوژی و شبکه های اجتماعی چنان زیاد است که گاه کاربران راهی جز یادگرفتن در روند استفاده از آنها ندارند.»

دکتر کیا همچنین در ادامه صحبت خود به نوع حضور برخی کاربران ایرانی در شبکه های اجتماعی و به صورت مشخص لشکرکشی و حمله های فیسبوکی به صفحات عمومی مشهور می گوید: «این نوع لشکرکشی ها و حمله ها بیشتر از آنکه مشخصه ای از نوع استفاده ما از این شبکه ها باشد نشانگر وضعیت جامعه است؛ اینکه نزاع و درگیری و خشونت در فضای سایبر ایران دیده می شود و در جاهای دیگر کمتر دیده می شود به شرایط و نحوه زندگی و جامعه ای که افراد در آن زندگی کرده و بزرگ شده اند بر می گردد.»

این استاد ارتباطات همچنین در پاسخ به این سوال «شرق» در زمینه تلاش ها برای بومی سازی شبکه های اجتماعی موبایلی یا اینترنتی و اثرات آن نیز می گوید: «تکنولوژی و شبکه های جدید ثابت نمی مانند و در حال رشد و جایگزنی هستند؛ وقتی یک تکنولوژی به اوج خودش رسید به حالت نزولی وارد می شود. الان فیسبوک چنین وضعیت دارد و شبکه های اجتماعی با کاربرهای جدید در حال جایگزین شدن با آن هستند. در چنین وضعیتی و با این سرعت بالای رشد تکنولوژی ها با اینکه گفته می شود شبکه های اجتماعی داخلی و ایرانی بسازیم و از آنها استفاد کنیم من خیلی موافق نیستم. این شبکه ها شاید بتوانند در بازه زمانی محدودی تعدادی را جذب کنند اما به خاطر عام نبودن و جهانی نبودن نخواهند توانست کاربران بیشتری را جذب کرده و دوام بیاورند. این شیوه ها تلاش های ناموفق و از پیش شکست خورده است.»