ورزش باستانی و زورخانه ای از کجا آمده؟

هفته نامه تماشاگر: در تاریخچه کشتی پهلوانی و ورزش های زورخانه ای آمده که ورزش و انجام حرکات پهلوانی جزو فعالیت های اصلی روزمره ایرانیان در دوران باستان بوده است. جامعه آن زمان ارزش خاصی برای ورزشکاران خود قائل می شدند، چرا که آنان به خاطر داشتن قدرت بدنی و شجاعت روحی شکرگزار بوده و هرگاه که نیاز می شد برای دفاع از خانواده و سرزمین خود در برابر دشمنان حاضر به جانفشانی بودند. آن گاه سرنوشت جنگ ها را هم رقم می زدند، به این ترتیب که پهلوان ها دو طرف جنگ بدون درگیر شدن لشکرها و با یک رقابت پهلوانی سرنوشت جنگ را مشخص می کردند.


راه یافتن داستان پلهوانان به ادبیات و شعر ایران زمین، به وجود آمدن مرامنامه ها و فتوتنامه ها و انتقال سینه به سینه و نسل به نسل ماجراهای پهلوانان در بین مردم ایران زمین، نشان دهنده نقش ویژه و تاثیرگذار پهلوانان بر تاریخ ایران است. لازم به ذکر است در زبان فارسی ایران باستان بیش از ۳۰ لغت در ارتباط با مفاهیم قهرمان و پهلوان وجود دارد که خود این موضوع میزان علاقه وافر ایرانیان به قهرمانان و پهلوانان را مسلم و آشکار می کند. از سابقه و تاریخ پیدایش این رشته در ایران روایات مختلفی مطرح است اما کتاب تاریخ نشان می دهد ۴۵۰۰ سال پیش در لرستان و بین النهرین آثاری وجودداشته که حکایتگر وجود و اهمیت داشتن ورزش و مهارت هایی است که امروز «کشتی» نامیده می شود. نام کشتی از کمربندی به نام «کشتی» گرفته شده که زرتشتیان هنگام خواندن دعا و پهلوانان برای کشتی گیران این کمربند را سه بار دور کمر می بستند. غیر از آثار زرتشتیان، نوشته های مورخین یونانی و روسی و همچنین شاهنامه فردوسی، همه دال بر اصالت و قدمت فرهنگ کشتی و پهلوانی در ایران است.

با ورود اسلام به ایران، آیین پهلوانی رنگ مذهبی تری به خود گرفت و مورد توجه بیشتر اندیشمندان و مردم واقع شد. برخی معتقدند آیین جوانمردی و فتوت نوعی تصوف عامیانه و کوچه بازاری است. در دوران صفویه و زندیه، کشتی پهلوانی دورانی طلایی و پررونق خود را سپری کرد و در هر شهری صدها پهلوان و نوخاسته به کشتی گرفتن و آموختن فنون و آیین پهلوانی مشغول بودند. در دوران قاجار علاقه به کشتی چنان افزایش یافت که ناصرالدین شاه شخصی به نام صاحب الدوله را مامور گسترش و توسعه کشتی کرد و رقابت پهلوانان را در میادین مختلف شهر رواج داد. هر سال با برگزاری رقابت ها، پهلوان ایرانی از دل این مسابقات معرفی می شد و بازوبند پهلوانی را به صورت امانت برای یک سال در اختیار می گرفت که در صورت تکرار این قهرمانی در سه سال پیاپی صاحب بازوبند پهلوانی شود. ورزش های زورخانه های یکی دیگر از ورزش های پهلوانی محسوب می شود که نام دیگر آن ورزش های باستانی ایرانیان است. جایی که در آن به ورزش های باستاین می پردازند زورخانه نام دارد. در زورخانه علاوه بر ورزش های زورخانه ای کشتی نیز گرفته می شد. آیین های پهلوانی و زورخانه ای در تاریخ ۲۵ آبان ۱۳۸۹ در فهرست میراث معنوی یونسکو از سوی ایران به ثبت جهانی رسید. ورزش های زورخانه ای به عنوان یکی از قدیمی ترین ورزش های بدنسازی جهان معرفی شده است. ورزش و انجام حرکات پهلوانی جزو فعالیت های اصلی روزمره ایرانیان در دوران باستان بوده. جامعه آن زمان ارزش خاصی برای ورزشکارانی قائل می شد که برای قدرت بدنی و شجاعت روحی که در اختیار داشتند، شکرگزار بودند.


بر پایه تاریخ، زورخانه در حدود هفتصد سال پیش (قرن ۷ خورشیدی) به وسیله محمود معروف به پوریای ولی که ظاهرا از مردم خوارزم بوده و گویا در سال ۷۷۲ هجری قمری در گذشته، به صورت امروزی سازمان دهی شده است. با این حال بر پایه رفتار و منش تاریخی و اسطوره های ایران زورخانه می تواند دست کم در ایران، تاریخ بسیار کهن تری داشته باشد. جایگاه زورخانه پیش از اسلام در زنده کردن جنبش ملی ایران و ستم با بیگانگان و نیز رستاخیز زبان پارسی و فرهنگ و آیین افتادگی و درسی که از عهد باستان در ایران رواج داشته است، اهمیت ویژه دارد و زرتشت زورخانه ای آداب و سنتی خاص دارد. آداب و سنتی که با پیروی از پهلوانان و دلاوران افسانه ای دوره باستانی از پیشوای نخستین شیعیان و جوانمردان، خلق و خوی مردانگی و مروت و جوانمردی را در ورزشکاران بر می انگیزد یا نیرو می بخشد. این فضایل در قالب شعر و داستان هایی به صورت آهنگین به همراه ضرب زورخانه ای توسط مرشد برای برانگیختن ورزشکاران در هنگام ورزش خوانده می شود. ورزشکاران همراه بانواختن مرشد حرکات گروهی و یا فردی را به نمایش در می آورند. ورزش باستانی در بین ورزشکاران به احترام و ادب معروف است. به نحوی که تمام حرکات با رخصت گرفتن انجام می شود و شعار ورزش باستانی پرورش روح و جسم است. به گونه ای که شیعیان زورخانه را مسجد دوم خود می دانند. یکی از رسم های شیرین و معروف زورخانه گلریزان است که در جشن هات و اعیاد و میلادهای چهارده معصوم در برخی موارد برای قدردانی از زحمات پیشکسوتان گرفته می شود و در آخر مراسم دو جوان دو طرف دو سنگی را گرفته و دور می زنند و مردم پول در آن لنگ می اندازند. در زورخانه حرکات گوناگونی انجام می شود. شنارفتن و نرمش، میل گرفتن، پا زدن، سنگ گرفتن، چرخ زدن، میل بازی و شیرین کاری بین پا از جمله ورزش های زورخانه ای به حساب می آید.


ورزش زورخانه ای

در ورزش زورخانه ای هم مانند برخی از ورزش ها مثل کاراته و کونگ فو، ورزشکاران براساس رتبه ای که دریافت می کنند حرکات را به نوبه خود انجام می دهند. این رتبه بندی از رتبه یک که ورزشکار یک سال سابقه دارد شروع شده تا به رتبه نهم که سابقه ورزشکار به ۴۵ سال ورزش کردن می رسد ختم می شود. رتبه نهم در ورزش های زورخانه ای دارای اهمیت فراوانی است. در اصطلاح به این ورزشکاران که سابقه زیادی دارند و با ورود و خروج این ورزشکاران مرشد زنگی را می نوازد ورزشکاران زنگی گفته می شود که تعدادشان در کشور بسیار محدود است. جایگاه امروزی ورزش های زورخانه ای نسبت به قبل تغییر زیادی کرده است. اگرچه شاید امروز ورزش باستانی دارای رونق کمتری بوده، اما هنوز هم برای کسانی که در گودهای زورخانه پیر شده اند خاطره انگیز است. امروزه در تهران ۵۰ زورخانه برقرار است که از مهم ترین این زورخانه ها می توان به ورزشگاه شهید فهمیده که به ثبت ملی رسیده است اشاره کرد. این باشگاه در شمال پارک شهر تهران قرار دارد.


تفاوت های ورزش زورخانه ای

ورزش زورخانه ای امروزی با ورزش چند سال اخیر تفاوت بسیاری از نظر ظاهری و نوع ورزش کرده است. امروزه استفاده از لنگ در ورزش باستانی از طرف فدراسیون این ورزش ممنوع شده اما در شهرهایی مانند کرمانشاه و اراک هم هنوز مانند گذشته از لنگ استفاده می شود. امروزه مسابقه های ورزش باستانی به صورت تیمی در یکی از شهرهای ایرانی صورت می گیرد که در آن هر تیم شامل ۱۰ نفر است؛ یک نفر مرشد، ۸ ورزشکار و یک میاندار که ورزش را با پیچیدگی بسیار زیادی نسبت به ورزش ساده زورخانه انجام می دهند.


پهلوانان صاحب بازوبند پهلوانی پس از رسمی شدن مسابقات پهلوانی

۱- پهلوان مصطفی طوسی (۱۳۲۳، ۱۳۲۴ و ۱۳۲۵)

اولین بازوبند پهلوانی را پهلوان مصطفی طوسی پس از سه بار برتری در مسابقه های کشتی پهلوانی و به دست آوردن عنوان پهلوانی در سال های ۱۳۲۳، ۱۳۲۴ و ۱۳۲۵ برای همیشه به نام خود ثبت کرد. در سال ۱۳۲۴ رقابت نهایی کشتی پهلوانی بین پهلوان طوسی و پهلوان ابوالقاسم سخدری، دو روز به طول انجامید!

۲- پهلوان ضیاءالدین میرقوامی (۱۳۲۶)

در اردیبهشت ماه سال ۱۳۲۶ و در رقابت هایی که بدون حضور مصطفی طوسی، پهلوان نامداری پایتخت و دارنده بازوبند پهلوانی برگزار شد، ضیاءالدین میرقوامی توانست عنوان پهلوانی را آن خود کند.

۳- پهلوان ابوالقاسم سخدری (۱۳۷۲)

پهلوان نامدار خراسان در سال های ۱۳۲۳ و ۱۳۲۴ در رقابتی پرشور و نزدیک، قافیه را به پهلوان طوسی باخته بود اما بالاخره ابوالقاسم سخدری توانست عنوان پهلوانی ایران در سال ۱۳۲۷ را به نام خود ثبت کند و صاحب بازوبند پهلوانی شود.

۴- عباس زندی (۱۳۲۸، ۱۳۳۲، ۱۳۳۳، ۱۳۳۴)

پهلوان عباس زندی، جوان ترین یل پایتخت است. او در سال ۱۳۲۸ و در سن ۱۸ سالگی صاحب بازوبند پهلوانی ایران شد. زندی در ۱۷ سالگی به عضویت تیم ملی کشتی آزاد ایران در آمد و در رقابت های جهانی ۱۹۵۴ به مدال طلا رسید. او در سال های ۱۳۳۲ تا ۱۳۳۴ سه بار دیگر پهلوان پایتخت لقب گرفت.


۵- پهلوان احمد وفادار (۱۳۲۹، ۱۳۳۰ و ۱۳۳۱)

چوخه کار، نامدار خراسان، سه سال متوالی پهلوان کشور لقب گرفت تا برای همیشه صاحب بازوبند پهلوانی شود. پهلوان احمد وفادار سال ها در سنگین وزن یکه تاز رقابت های کشتی آزاد قهرمانی کشور و در رقابت های مختلف جهان و المپیک عضو تیم ملی کشتی آزاد ایران بود.

۶- جهان پهلوان (۱۳۳۶، ۱۳۳۷، ۱۳۳۸)

«جهان پهلوان» لقب رستم افسانه ای در شاهنامه به راستی برازنده رستم دوران، غلامرضا تختی است. تختی سه سال متوالی صاحب بازوبند پهلوانی شد تا در کنار ۷ مدال طلا و نقره ای که در المپیک ها و مسابقه های جهانی کشتی گرفت، به اسطوره ای بی بدیل در ورزش ایران تبدیل شود.

۷- یعقوبعلی شورورزی (۱۳۴۰)

یلی دیگر از خطه پهلوان پرور خراسان توانست عنوان پهلوانی ایران را به نام خود ثبت کند. پهلوان یعقوبعلی شورورزی در سال ۱۳۴۰فاتح رقابت های کشتی پهلوانی شد. این رقابت ها در سال ۱۳۳۹ برگزار نشد!

۸- منصور مهدیزاده (۱۳۴۱ و ۱۳۴۴)

در مسابقه ای که قضاوت آن را پهلوان عباس زندی بر عهده داشت، منصور مهدیزاده توانست با غلبه بر عزیز کیانی صاحب بازوبند پهلوانی در سال ۱۳۴۱ شود. دارنده دو مدال طلای کشتی آزاد جهان، در سال ۱۳۴۴ نیز برای دومین بار بر قله کشتی پهلوانی ایران ایستاد.

۹- رضا سوخته سرایی (۱۳۵۴)

پهلوان مازندرانی کشتی ایران و دارنده دو مدال نقره کشتی آزاد جهان، ۴ آبان سال ۱۳۵۴، این لقب را گرفت. رضا سوخته سرایی در فینال بر علیرضا سلیمانی فائق آمد و صاحب بازوبند پهلوانی شد.

۱۰- پهلوان باشی (۱۳۵۸، ۱۳۶۱، ۱۳۶۲، ۱۳۶۴، ۱۳۶۵ و ۱۳۶۹)

زنده یاد پهلوان علیرضا سلیمانی، با ۶ عنوان پهلوانی ایران، پرافتخارترین پهلوان این رقابت ها به حساب می آید؛ افتخاری که باعث شد سلیمانی به واسطه آن به داشتن لقب پهلوان باشی، مفتخر گردد.

۱۱- محمدحسن محبی (۱۳۶۳ و ۱۳۶۷)

عنوان پهلوانی پیش از این بیشتر به یلان پایتخت و خراسان تعلق یافته بود تا آنکه دلاوری از خطه پهلوان پرور کرمانشاه، خودنمایی کرد. محمدحسن محبی در سال های ۶۳ و ۶۷ مدعیان را کنار زد و صاحب بازوبند پهلوانی شد.

۱۲- محمدرضا توپچی (۱۳۶۶ و ۱۳۶۸)

محمدرضا توپچی بارها به دیدار نهایی رقابت های کشتی پهلوانی راه یافته و عنوان نایب پهلوانی را به دست آورده بود. توپچی بالاخره توانست در رقابت های کشتی پهلوانی سال های ۱۳۶۶ و ۱۳۶۸ با غلبه بر تمام مدعیان، پهلوان ایران لقب گیرد.

۱۳- مجید انصاری (۱۳۷۰)

رغبت نداشتن کشتی گیران نامدار و ملی پوش برای حضور در رقابت های کشتی پهلوانی هرچند باعث نشد این رقابت ها به تعطیلی کشیده شود اما از شور و هیجان آن به شکل چشمگیری کاست. در سال ۱۳۷۰ مجید انصاری توانست عنوان پهلوانی ایران را به دست آورد.

۱۴- ایوب بنی نصرت (۱۳۷۱ و ۱۳۷۲)

این بار نوبت دلاوری از آذربایجان بود تا عنوان پهلوانی ایران را از آن خود کنند. ایوب بنی نصرت عضو محجوب تیم ملی کشتی آزاد توانست دو سال متوالی، بازوبند پهلوانی را به بازور ببندد.


۱۵- محمود میران (۱۳۷۳ تا ۱۳۷۶)

آشنایی محمود میران با کشتی با چوخه و فنون لنگ باعث شد تا ملی پوش جودوی کشورمان عملکرد درخشانی در رقابت های کشتی پهلوانی داشته باشد و چهار سال متوالی، عنوان پهلوان ایران را به دست آورد.

۱۶- حمید قشنگ (۱۳۷۷، ۱۳۷۸، ۱۳۸۱)

دلاوری یکی دیگر از خراسان پهلوان پرور در رقابت های کشتی پهلوانی درخشید. حمید قشنگ در اجرای فنون لنگ استاد بود و با قامت و دست و پاهای کشیده اش، یک دردسر واقعی برای دیگر مدعیان به حساب می آمد.

۱۷- محمود محمد (۱۳۷۹)

بازوان پرتوان و دلاوری مثال زدنی محمود محمدی باعث شد تا بازوبند پهلوانی سال ۱۳۷۹ بر بازوی او بسته شود. پهلوان محمود محمدی در رقابت های کشتی جوانان جهان نیز توانسته بود به مقام قهرمانی برسد.

۱۸- امین رشید لمیر (۱۳۸۰ و ۱۳۸۷)

باز داستان پهلوانی به خراسان رسید تا این بار امین رشید لمیر که دلاوری و پهلوانی را از دایی اش، پهلوان یعقوبعلی شورورزی به یادگار گرفته بود، پهلوان ایران لقب بگیرد.

۱۹- عبدالرضا کارگر (۱۳۸۲ و ۱۳۸۳)

یک لنگ کار قهار، بار دیگر توانست افتخار پهلوانی ایران را به نام خراسان ثبت کند، عبدالرضا کارگر که در رقابت های جوانان جهان صاحب مدال طلا شده بود، در کشتی پهلوانی توانایی هایش را به نمایش گذاشت و دو سال متوالی صاحب بازوبند شد.

۲۰- شاهرخ صداقتی زاده (۱۳۸۵)

تبحر شاهرخ صداقتی زاده در کشتی های محلی باعث شد تا این کشتی گیر نه چندان مطرح وزن ۹۶ کیلوگرم اهل مازندران در رقابت های کشتی پهلوانی بدرخشد و پهلوان سال ۱۳۸۵ ایران خوانده شود.

۲۱- فردین معصومی (۱۳۸۶)

«گیله مرد» کشتی ایران بارها در کشتی گیله مردی حریفان را شکست داده بود. ملی پوش کشتی آزاد ایران در رقابت های کشتی پهلوانی سال ۱۳۸۶ همه حریفان را از پیش رو برداشت تا نام پهلوان ایران در این سال فردین معصومی ثبت شود. و در آخر هم نام های آرش مردانی و پرویز هادی وجود دارد که در این اواخر موفق به کسب بازوبند پهلوانی ایران شدند.