آقا و خانم‌ مجرد، اگر ناراحتی جمع کن و از ایران برو

روزنامه شرق - علیرضا شریفی‌یزدی: بر‌اساس قانون در تمام دنیا و بر‌اساس عقل و اخلاق، ما شهروند درجه‌یک و درجه‌دو نداریم؛ یعنی تمام آحاد جامعه در برابر قانون باید مساوی باشند و هیچ قدرت، منبع و انسانی در هر جایگاه اداری، قانونی و اقتداری، حق محروم‌کردن انسان‌ها را از نیازهای اولیه‌شان ندارد.

مسکن، شغل، تحصیلات، بهداشت و درمان و امثال اینها به‌عنوان اولین مرتبه و نیازهای انسانی مطرح می‌شود و محروم‌کردن افراد از اینها، نقض صریح قانون است؛ ضمن اینکه امری غیراخلاقی است و افراد را به شهروند خوب و بد، درجه‌یک و درجه‌دو، خودی و ناخودی و بیخودی تقسیم می‌کند که باید گفت این سیستم اصلا کارآمد نیست؛ یعنی هدف‌هایی که ما به‌ خاطرش این قوانین و قواعد را چیدیم، اصلا مرتفع نخواهد شد. ضمن اینکه ما را ناچار به اصلاح بعدی قوانین می‌کند. به‌علاوه اینکه چنین قوانین و برنامه‌هایی، تجربه‌های جدیدی نیستند و پیش‌از‌این نیز بارها تصمیماتی مشابه این اتخاد شده است. من نمی‌دانم چرا قانون‌گذاران اصرار دارند که تجربه را دوباره تجربه کنیم، آزمودنی را دوباره بیازماییم. اوایل پیروزی انقلاب، زمین، مسکن و لوازم خانه بین افرادی که تعداد فرزندان بیشتری داشتند، تقسیم می‌شد. خوب چنین راهکارهایی که هدفش امتیازدهی به تأهل و فرزندآوری بود، کارآمد نبود. حالا چرا امروز دوباره به جایی رسیده‌ایم که بخواهیم با قوه قهریه، به هر قیمتی رشد جمعیت را بالا ببریم؟

عالیه  شکربیگی، جامعه‌شناس و استاد دانشگاه درباره نابرابری اجتماعی میان زنان و مردان در مساله ازدواج می‌گوید: وقتی دختران و پسران خارج از خانواده و در اجتماع قرار می‌گیرند، با تمایزهای بسیاری روبه‌رو هستند و شاهد آن هستیم که قدرت شرایط ساختاری قانونی جامعه و حاکمیت، بیشتر به سمت پسران و مردان ماست. با توجه به نگاهی که قدرت را از آنِ مردان می‌داند، این نابرابری در حق زنان بیشتر دیده می‌شود. در این میان، شاهد بودیم در سال‌های اخیر، دختران ما از طریق حمایت‌های خانواده و پررنگ‌شدن رسانه‌ها، این آگاهی را کسب کردند که سواد بیاموزند، به دانشگاه‌ها وارد شوند و در عرصه‌های عمومی و اجتماعی حضور پیدا کنند. در واقع به حقوق خود واقف شده‌اند و در پی احقاق آن هستند. وقتی این اتفاق‌ها می‌افتد، تقاضای حضور زنان در عرصه‌های اجتماعی و اشتغال بالا می‌رود. یکی از این تقاضاها، حضور در فضاهای آموزشی مثل استخدام در آموزش‌ و‌ پرورش و عضویت در هیئت ‌علمی دانشگاه‌هاست.

در کنار این موارد، باید به این نکته نیز توجه کرد که در عصر حاضر، باورهای دختران ما تغییر کرده است؛ یعنی امروز مسئله ازدواج برای دختران در اولویت نیست؛ اولویت‌های آنها به ترتیب به تحصیل، اشتغال و بعد ازدواج تحول یافته است. دیگر مثل سابق ازدواج نهایت خواست و هدف آنها نیست. در واقع وقتی اهمیت و امکان حضورشان را در اجتماع درک کرده‌اند، اهداف دیگری قبل از ازدواج برای آنها پررنگ شده است. اما امروز ساختاری که ایجاد شده، جایی برای مجردها نمی‌گذارد و با فشار و قدرت، کاری می‌کند که اولویت سوم برای گروه وسیعی از دختران ما، یعنی بحث ازدواج را به اولویت اول تبدیل کنند و در این راه حتی به زبان تهدید و زور هم متوسل شوند. تهدید یعنی اینکه اگر شما اشتغال می‌خواهید، اگر حضور در هیئت ‌علمی دانشگاه می‌خواهید و... باید ازدواج کنید و فرزندآوری داشته باشید.

این یک زبان زور و اقتدارگرایانه‌ است که علیه زنان استفاده شده، حال آنکه این تغییر نگرش در پسران ما نیز اتفاق افتاده است؛ یعنی حتی در جامعه امروزی، ازدواج برای پسران ما نیز در اولویت اول نیست و آنها هم برای شروع زندگی، ایدئال‌ها و اهدافی دارند که در اولویت قرار دارد. بنابراین مسئله امتیازدهی به‌ واسطه تأهل و فرزندآوری به زنان و دختران در بحث استخدام یا پذیرفته‌شدن در هیئت‌ علمی، یک امر نابرابر و وضعیتی نابرابرگرایانه در رویارویی با زنان در کشور است. با توجه به اینکه درصدی از دختران ما مجرد هستند، پیامد این وضعیت چنین است که درصدی از دختران ما فرصت‌های شغلی را از دست خواهند داد و این دوباره تشدید همان تبعیض، نابرابری و تمایزی است که نسبت به زنان وجود دارد.

بدون حمایت چگونه ازدواج کنم؟

«واقعا چرا وام ازدواج داریم وام تجرد نداریم؟ یعنی می‌خوام بگم من اول باید بتونم وام بگیرم یک‌سری امکانات اولیه داشته باشم که بتونم ازدواج کنم دیگه. خب حالا شما فکر کن یکی اومده خواستگاری من و خیلی خوشبختم و اون طرف مشکل خونه نداره، من که نمی‌تونم بهش بگم اول بیا ازدواج کنیم، با کلی دردسر وام بگیریم بعدش من برم جهیزیه بگیرم. تازه اگر از لحظه‌ای که برای وام ازدواج اقدام کردم تا وقتی که می‌خوام برم خرید قیمت‌ها جوری نباشه که هیچی نتونم بخرم. حالا من دخترم، هیچی. برادرم با اینکه پسر علاف و بی‌کاری نیست اما حتی اگه بخواد یه دسته‌‌گل بگیره بره خواستگاری باید برنامه‌ریزی کنه که حقوقش برسه برای خرید دسته‌گل. واقعا این پسر نباید شرایطی براش فراهم شه که بتونه مثلا وام پیش از ازدواج بگیره؟».

مینا، دانشجو است و یک برادر دارد که تحصیلش تمام شده و شاغل است و در سن ازدواج. به باور او، تمام تسهیلاتی که برای ازدواج فراهم کرده‌اند، به درد قبل از ازدواج نمی‌خورد و باز هم نیاز است یک جوان پشتوانه مالی محکمی داشته باشد تا بتواند ازدواج کند.

مسکن مهر و در ادامه آن طرح مسکن ملی، از دیگر اقداماتی بود که در راستای تسهیل خانه‌دارشدن افراد شکل گرفت؛ اما افرادی که ازدواج کرده‌اند و باز هم هیچ نشانه‌ای از حمایت جوانان مجرد نبود. نه اینکه نباشد، بود، اما به شرط تعهد برای متأهل‌شدن؛ «بر اساس اعلام وزارت راه و شهرسازی مردان مجرد بالای ۲۳ سال که در سامانه نهضت ملی مسکن ثبت‌نام می‌کنند، باید تعهد محضری برای متأهل‌شدن بدهند».

حتما ایرادی داره که تا الان ازدواج نکرده!

گرچه مجردماندن دختران مانند مجردماندن پسران به ‌دلایل بسیاری ازجمله دلایل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بستگی دارد و زنان مانند مردان ممکن است فردی هم‌سطح خود پیدا نکنند اما جامعه بیشتر به زنان انگ می‌زند. این زنان مجرد هستند که از سنی به‌ بعد با عنوان‌های ناخوشایندی مواجه هستند و حتی بسیاری از خانواده‌ها برای فرار از همین انگ، دخترانشان را به هر نوع ازدواجی مجبور می‌کنند. معمولا زنان هرگز ازدواج‌نکرده با این انگ مواجه هستند که «اگر ایرادی نداشت حتما باید ازدواج می‌کرد».

«به نظرم بیشتر از فضاهای اداری، مجردبودن از نظر فرهنگی و توی فضاهای خانوادگی مشکل‌سازه. یا بهتره این‌طوری بگم، چیزی که الان اومدن دست گذاشتن روش، پیش از این توی بحث فرهنگی مورد آسیب بود. معمولا افراد مجرد به رسمیت شناخته نمی‌شن. یعنی یه دختر یا پسر مجرد 40ساله هنوز مستقل و بالغ حساب نمی‌شه. انگار که هنوز اطرافیانش اونو بچه می‌بینن. ولی یه خانم یا آقای 28ساله متأهل، کاملا یه شخصیت مستقل حساب می‌شه. نمی‌گم مجردبودن خوبه یا بده‌ها، اما انگار اصلا مجردها توی خانواده‌ها فرد بالغ حساب نمی‌شن، چه برسه به اینکه بخوان درمورد شهروندبودنشون حرفی بزنن. الان وقتی میان می‌گن مسکن ملی رو به مجردها نمی‌دیم، انگار اون پسر یا دختر مجرد آدم نیست یا مثلا جرم کرده که مجرد مونده و باید تا زمانی که ازدواج نکرده تاوان مجردبودنش رو برای استفاده از تسهیلات دولتی بده».

این صحبت‌های استاد دانشگاهی است که به‌ گفته خودش، در میان دانشجویانش افراد بسیاری هستند که قابلیت‌های بالای علمی و عملی دارند اما در نگاه خانواده یا اطرافیانش، به‌ دلیل مجردبودن مورد تأیید نیستند.

تبعیضی زیر پوشش امتیاز

پیش از آنکه طرح امتیازدهی تأهل و فرزندآوری در آزمون استخدامی آموزش و پرورش مطرح شود، این موضوع در پذیرش هیئت‌ علمی‌ دانشگاه‌ها ارائه شده بود. براساس اخبار منتشرشده، در این مصوبه گفته شده:

«هیئت عالی جذب هیئت علمی دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی و پژوهشی در دویست‌و‌نودودومین جلسه مورخ 19/02/1401 با توجه به ابلاغیه مورخ  19/08/1400 رئیس محترم جمهور به شرح ذیل مصوب شد:

در بررسی صلاحیت عمومی متقاضیان عضویت هیئت‌ علمی دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی در صورت تأهل پنج امتیاز و در صورت داشتن هر فرزند سه امتیاز به امتیازات صلاحیت عمومی متقاضی افزوده می‌شود و در صورت تساوی امتیازات طبق فرم بررسی صلاحیت عمومی، اولویت با فرد متأهل است».

هرچند در ظاهر این موضوع به‌عنوان امتیاز و نه شرط، مطرح شده اما مهران، فارغ‌التحصیل مقطع دکترای دانشگاه تهران که دو سال است درصدد است عضو هیئت ‌علمی این دانشگاه شود، نظر دیگری دارد. او می‌گوید: «ظاهرا می‌گن کاری نداریم مجردی یا متأهل و فقط این طرح در شرایط برابر پذیرش برای متأهل، امتیاز داره اما در عمل این‌طور نیست. یعنی هزار و یک بهانه میارن که یه فرد مجرد رو نپذیرن. واقعا نمی‌فهمم اگر من یه سطح علمی خوب داشته باشم و بتونم دانشجوهای خوبی تربیت کنم، متأهل بودن و نبودنم چه اهمیتی داره؟ مگه فقط صلاحیت علمی نباید مهم باشه توی دانشگاه‌ها؟».

همان‌طور که گفته شد، در یک دهه اخیر بارها طرح‌ها و مصوبات گوناگونی در راستای تشویق ازدواج ارائه شد که هیچ‌کدام نتیجه مطلوبی در جهت افزایش آمار ازدواج و تشکیل خانواده نداشته‌ و عملا تأهل و فرزندآوری به تبعیضی برای ارائه امکانات و تسهیلات تبدیل شده است. بی‌شک در این شرایط به این نتیجه خواهیم رسید که بررسی دقیق و اصولی پشت این طرح‌ها و مصوبات نیست؛ چراکه اگر اندکی تأمل می‌شد، سیاست‌گذاران متوجه ناکارآمدی چنین اهرم‌های فشاری می‌شدند. اهرمی که در سال‌های گذشته هم خودنمایی کرده و نتیجه‌بخش نبود.