۱۷ اثر ایرانی که رنگ جهانی گرفتند!

هنر آنلاین: جهان حق داشت پس از متحمل شدن کشتارهای سنگین حاصل از دو جنگ جهانی، تصمیم های تازه ای بگیرد. اهالی فرهنگ دریافته بودند تنها زمانی می شود از جهان، انتظار صلح داشت که همه یاد بگیرند، فرهنگ کشوری دیگر، نافی و نابودکننده فرهنگ کشورشان نیست. فرهنگی که نمودش را می توان در میراث ملی هر کشوری مشاهده کرد. بر همین اساس بود که یونسکو، سازمانی که اساس آن توجه به آموزش، علم و فرهنگ است، تحت لوای سازمان ملل متحد آغاز به کار کرد. میراث جهانی یونسکو نیز که این روزها در کنار شهر سوخته، نامی پربسامد در میان خبرها است، نام عهدنامه‌ای بین‌المللی است که در تاریخ ۱۶ نوامبر ۱۹۷۲ میلادی به تصویب مجمع عمومی یونسکو رسید و موضوع آن حفظ آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی بشر است که اهمیت جهانی دارند و متعلق به تمام انسان‌های زمین، فارغ از نژاد، مذهب و ملیت خاص هستند.

بر پایه این کنوانسیون کشورهای عضو یونسکو، می‌توانند آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی کشور خود را نامزد ثبت به‌عنوان میراث جهانی کنند. حفاظت از این آثار پس از ثبت در عین باقی‌ماندن در حیطه حاکمیت کشور مربوطه، به عهده تمام کشورهای عضو خواهد بود.

ایران سه سال پس از تصویب کنفرانس عمومی یونسکو، در سال ۱۹۷۵ به کنوانسیون میراث جهانی یونسکو پیوست و توانست در سال ۱۹۷۹ سه اثر خود را در این فهرست به ثبت برساند. اما با آغاز جنگ تحمیلی، آثار دیگر ایران منتظر ماندند تا در سال ۲۰۰۳ بار دیگر، روند ثبت در میراث جهانی آغاز شد. در روزهای اخیر شهر سوخته نیز با تایید اعضای میراث جهانی یونسکو در این فهرست جای گرفت تا تعداد آثار ثبت شده از سوی کشورمان را به عدد ۱۷ برساند. در سطور پیش رو مروری داریم بر این ۱۷ اثر حاضر در میراث جهانی یونسکو.

چغازنبیل، ۱۹۷۹(۱۳۵۸)

نیایشگاه چغازنبیل را اونتاش گال، پادشاه ایلام باستان، ۱۲۵۰ سال قبل از میلاد می سازد. جایی در جنوب غربی ایران، در استان خوزستان و در شهرستان شوش. چغازنبیل، این معبد خشتی- گلی، متعلق به دوره عیلامی ها که شرق شناسان آن را نخستین ساختمان مذهبی ایران می دانند، نام باستانی این بنا است؛ واژه‌ای محلی و مرکب از دو واژه «چُغا» (در زبان لری به معنی «تپه») و زنبیل (به معنی «سبد») است که اشاره‌ای است به مکان معبد که تپه بوده و آن را به زنبیل واژگون تشبیه می‌کردند.


تخت جمشید، ۱۹۷۹(۱۳۵۸)

هرچند بنایی که امروز در شمال شرقی شیراز جا خوش کرده، باقی مانده ای است از بنای باشکوه روزگاران دور، اما همین ها نیز آن قدر حرف برای گفتن داشتند که کمیته میراث جهانی را متقاعد کنند، تا نام تخت جمشید را در فهرست آثار جهانی قرار دهند.

تخت جمشید که در دوره هخامنشیان به دستور داریوش، ساخته شد، سال ها میزبان جشن ها و مراسم آیینی دین زرتشت بود تا زمانی که آتش خشم اسکندر مقدونی، سردار یونانی، دامن این بنا را گرفت و بخش عظیمی از کتاب ها، فرهنگ و هنر هخامنشی را نابود کرد. با این حال بسیاری از آگاهی‌های موجود که در مورد پیشینه هخامنشیان و فرهنگ آن ها در دسترس است به خاطر سنگ نبشته‌ هایی است که در این کاخ ‌ها و بر روی دیواره ‌ها و لوحه‌ های آن حکاکی شده ‌است.


میدان نقش جهان، ۱۹۷۹(۱۳۵۸)

چند ماه پیش که ایرینا بوکووا، رئیس سازمان یونسکو چند روزی را مهمان ایران بود، نام میدان نقش جهان هم در خبرها بیش از گذشته دیده می شد. این میدان که به خاطر ساخت و ساز در حریم آن و نگهداری نادرست، کم مانده بود از فهرست میراث جهانی خط بخورد، به واسطه حضور بوکووا، دستی به سر و روی خود کشید. هر چند شنیده ها حاکی از آن است رئیس سازمان یونسکو زیاد هم از وضعیت موجود راضی نبوده است.

میدان نقش جهان میدان مرکزی شهر اصفهان است که در مجموعه تاریخی نقش جهان قرار دارد.
بناهای تاریخی موجود در میدان نقش جهان شامل عالی‌قاپو، مسجد شاه، مسجد شیخ لطف‌الله و سردر قیصریه است. علاوه بر این بناها دویست حجره دو طبقه پیرامون میدان واقع شده که عموما جایی برای عرضه صنایع دستی اصفهان است.


تخت سلیمان، ۲۰۰۳(۱۳۸۲)

تخت سلیمان بزرگترین مرکز آموزشی، مذهبی، اجتماعی و عبادتگاه ایرانیان در قبل از اسلام به شمار می‌رفت اما در سال ۶۲۴ میلادی و در حمله هراکلیوس، امپراطور رومیان به ایران تخریب شد. آبا قاخان برادر زاده هلاکو خان که به دین اسلام گرویده بود بر روی ویرانه‌های تخت سلیمان مسجدی بنا کرد که آن نیز بعدها ویران شد و تنها کاشی‌هایی با نقوش و خط برجسته از آن به جا مانده است که در حال حاضر موزه رضا عباسی نگهداری می‌شود. تخت سلیمان (آتشکده آذرگشنسب) در نزدیکی تَکاب و روستای تخت سلیمان (در گذشته نصرت‌آباد) واقع در استان آذربایجان غربی، اثری بود که سکوت ۲۴ ساله ایران را شکست و بار دیگر به روند ثبت آثار ایرانی در فهرست جهانی، جریان بخشید.


بم و فضای فرهنگی آن، ۲۰۰۴(۱۳۸۳)

ارگ بم، بزرگترین سازه خشتی در جهان بود که در نزدیکی شهر بم در استان کرمان قرار دارد، پس از زلزله سال ۱۳۸۵ آسیب هایی دید که باعث شد تا یونسکو آن را در لیست آثار در خطر خود قرار دهد. این ارگ عظیم که در مسیر جاده ابریشم قرار دارد سده ۵ پیش از میلاد ساخته شده‌است و تا سال ۱۸۵۰ پس از میلاد نیز همچنان مورد استفاده بود. کل بنا یک دژ بزرگ است که در قلب آن، ارگ واقع شده، اما به دلیل ظاهر پرابهت ارگ، که پر ارتفاع‌ترین قسمت مجموعه نیز به شمار می‌آمد، کل بنای دژ به عنوان ارگ بم نامیده می‌شود.

نکته امیدوارکننده در مورد این بنا آن است که تلاش های سازمان میراث فرهنگی برای مرمت ارگ بم، یونسکو را متقاعد کرد تا نام این بنا را از لیست آثار در خطر خود خط بزند.


پاسارگاد، ۲۰۰۴(۱۳۸۳)

پاسارگاد، مجموعه‌ای از سازه‌ های به جا مانده از دوران هخامنشیو به احتمال زیاد، کوروش کبیر است که در شهرستان پاسارگاد در استان فارس قرار دارد.

این مجموعه دربرگیرنده ساختمان‌هایی چون آرامگاه کوروش بزرگ، باغ پادشاهی پاسارگاد، کاخ دروازه، پل، کاخ بار عام، کاخ اختصاصی، دو کوشک، آب‌نماهای باغ شاهی، آرامگاه کمبوجیه، ساختارهای دفاعی تل تخت، کاروانسرای مظفری، محوطه مقدس و تنگه بلاغی است.

این مجموعه به دلیل دارا بودن شاخص‌های فراوان توانست صد در صد آرا را از آن خود کند.


گنبد سلطانیه، ۲۰۰۵(۱۳۸۴)

گنبد سلطانیه مقبره اُلجایتو است که در ۱۳۰۲ تا ۱۳۱۲ میلادی در شهر سلطانیه (پایتخت ایلخانیان) ساخته شد و از آثار مهم معماری ایرانی و اسلامی از شیوه معماری آذری به شمار می‌رود. الجایتو (سلطان محمد خدابنده) این مکان را از آن جهت می سازد تا بعد از آن ترتیب انتقال پیکر حضرت علی (ع) را از نجف به گنبد سلطانیه فراهم کند. اتفاقی که آن چنان که مشخص است، هرگز نیفتاد.

این گنبد، بزرگترین گنبد از حیص مصالح در دنیا با ارتفاع ۴۸.۵ و قطر دهانه ۲۵.۵ در شهرستان زنجان واقع است.


سنگ نبشته بیستون، ۲۰۰۶(۱۳۸۵)

سنگ نبشته بیستون، بزرگترین سنگ نبشته جهان، که به دوره هخامنشیان تعلق دارد، شرح پیروزی داریوش بزرگ را بر گوماته مغ و به بند کشیدن یاغیان را نشان می‌دهد. این سنگ نبشته که در نزدیکی کرمانشاه و بر کوه بیستون قرار دارد، یکی از مهم ترین و مشهورترین سندهای تاریخ جهان و مهم‌ ترین متن تاریخی در زمان هخامنشیان است. این سنگ نبشته در ارتفاع چند ده متری از سطح زمین و بر دامنه کوه است.


مجموعه کلیساهای آذربایجان، ۲۰۰۸(۱۳۸۷)

قره‌کلیسا، کلیسای سن استپانوس، کلیسای مریم ‌مقدس دره‌ شام، کلیسای چوپان و کلیسای سور سور، کلیساهایی هستند که در آذربایجان غربی و شرقی واقع شده و تحت عنوان یک مجموعه جای خود را در فهرست میراث جهانی پیدا کردند.

قره کلیسا یا کلیسای تادئوس مقدس یا کلیسای طاطاووس واقع در آذربایجان غربی است. تادئوس مقدس که یکی از حواریون عیسی مسیح و از بنیان‌گذاران کلیسای ارمنی است، در سال ۶۶ میلادی بخاطر بشارت مسیحیت به قتل رسید. مقبره وی در قره کلیسا قرار دارد و به صورت یکی از زیارتگاه‌های مهم ارمنیان از آن یاد می‌شود. کلیسای سن استپانوس، یا کلیسای استفانوس مقدس دومین کلیسای مهم ارامنه ایران است که از نظر اهمیت بعد از قره‌کلیسا قرار می‌گیرد. این بنا در استان آذربایجان شرقی در نزدیکی شهر جلفا واقع شده‌است. کلیسای مریم مقدس در ارومیه واقع شده است و برخی از تاریخ شناسان این کلیسا را دومین کلیسای بزرگ جهان پس از کلیسای بیت‌لحم فلسطین می‌دانند. کلیسای چوپان، محل عبادت چوپانان ارمنی ساکن روستاهای اطراف دره شام بوده است و کلیسای سور سور، کلیسای صلیبی شکل است که بیشتر به یک نمازخانه کوچک شبیه‌ است.


سازه های آبی شوشتر، ۲۰۰۹(۱۳۸۸)

سازه‌های آبی تاریخی شوشتر مجموعه‌ای به هم پیوسته از پل ها، بندها، آسیاب‌ ها، آبشارها، کانال ‌ها و تونل ‌های عظیم هدایت آب هستند که در ارتباط با یکدیگر کار می‌ کنند و در دوران هخامنشیان تا ساسانیان، جهت بهره‌ گیری بیشتر از آب ساخته شده‌اند. در سفرنامه مادام ژان دیولافوآ باستان‌ شناس نامدار فرانسوی از این محوطه به عنوان بزرگ ‌ترین مجموعه صنعتی پیش از انقلاب صنعتی یاد شده است.


مجموعه تاریخی بازار تبریز، ۲۰۱۰(۱۳۸۹)

بازار تبریز یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین بازارهای سرپوشیده در سطح ایران و قاره آسیا به ‌شمار می‌رود و با مساحتی حدود یک کیلومتر مربع، بزرگ‌ترین بازار سرپوشیده جهان است. این بازار در گذشته به دلیل قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم از رونق چشمگیری برخوردار بود. تاریخ بنای این مجموعه مشخص نیست. بسیاری از گردشگران و جهانگردان نظیر ابن بطوطه، مارکو پولو، ژان شاردن، اوژن فلاندن و... از رونق و شکوه بازار تبریز تمجید کرده‌اند.


آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی، ۲۰۱۰(۱۳۸۹)

شیخ صفی الدین اردبیلی، جد بزرگ شاهان صفوی بود. پادشاهانی که در زمان حکومتشان، بسیاری از بناهای شاخص دارای معماری اسلامی ساخته شدند. منزل و خانقاه شیخ صفی در مکان آرامگاه وی قرار دارد، و بر طبق وصیّت شیخ، جنازه اش را در اتاقی جنب خلوتخانه و باغچه و حوضخانه دفن کردند و بر قبر او بنایی ایجاد کردند تا علاوه بر مقبره شیخ صفی و مرقد شاه اسماعیل اول - آرامگاه‌های دیگری از شاه زادگان صفوی و فرزندان وی را در این بقعه و محل شهیدگاه قرار دهند.


باغ ایرانی، ۲۰۱۱(۱۳۹۰)

در سال ۲۰۱۱ یونسکو تصمیم گرفت تا مجموعه ای از باغ های ایرانی را ثبت جهانی کند. باغ های پاسارگاد، ارم، چهلستون، فین، عباس‌آباد، شازده، دولت‌آباد، پهلوان‌پور و اکبریه که در استان های فارس، مازندران، اصفهان، کرمان، یزد و خراسان قرار دارند.


مسجد جامع اصفهان، ۲۰۱۲(۱۳۹۱)

مسجد جمعه یا مسجد جامع اصفهان از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین ابنیه مذهبی ایران است. بنا بر شواهد تاریخی، مسجد جامع اصفهان بر روی ویرانه‌های مسجد قدیمی تری ساخته شده که اعراب ساکن قریه طهران در اصفهان در قرن دوم هجری در یهودیه بنا کرده بودند. مسجد اولی بر خرابه‌های ابنیه‌ای مربوط به اواخر دوره ساسانی برپا شده بود. مسجد جامع اصفهان منعکس کننده هنر بیزانس و کلاسیک در قالب یک بنای سنتی و اسلامی است.


برج گنبد قابوس، ۲۰۱۲(۱۳۹۱)

گنبد قابوس بنایی تاریخی از سده چهارم هجری است که در شهر گنبد کاووس، در استان گلستان قرار دارد. این بنا که بلندترین برج تمام آجری جهان به‌شمار می‌آید بر فراز تپه‌ای خاکی که قریب پانزده متر از سطح زمین بلندتر است قرار دارد و در سال ۳۹۷ هجری قمری برابر با ۳۷۵ هجری خورشیدی و در زمان سلطنت شمس المعالی قابوس بن وشمگیر و در شهر جرجان که پایتخت پادشاهان آن دیار بوده، بنا گردیده‌ است.


کاخ گلستان، ۲۰۱۳(۱۳۹۲)

کاخ گلستان که در سال ۲۰۰۷ به سازمان یونسکو ارسال شده بود، پس از ۶ سال توانست در لیست آثار جهانی قرار گیرد. از این کاخ در زمان پهلوی جهت مراسم رسمی و محل اقامت روسای جمهور و مهمانان ویژه خارجی استفاده می‌ شد. با این حال قسمت هایی از آن در این زمان تخریب گردید.

شروع ساخت آن به دوران شاه طهماسب اول در دوران صفویه بازمی گردد اما در دوره قاجار گسترش فراوانی یافت و محل سکونت شاهان قاجار بود. شمس‌العماره، تالار سلام، تالار آینه، تخت مرمر، حوض خانه، کاخ ابیض، خلوت کریمخانی، عمارت بادگیر، تالار عاج، تالار الماس، تالار برلیان، حوضخانه عمارت بادگیر بناهایی هستند که در این مجموعه قرار دارند.


شهر سوخته، ۲۰۱۴(۱۳۹۳)

ثبت شهر سوخته در فهرست میراث جهانی هم داستان طولانی خودش را دارد. پس از کشو قوس های فراوان بالاخره یونسکو رضایت داد، این محوطه تاریخی را هم به میراث جهانی اضافه کند. محوطه ای ۶ هزار ساله و بقایای دولت شهری باستانی در ۵۶ کیلومتری زابل و در حاشیه جاده زابل-زاهدان در سیستان و بلوچستان. شهر مزبور در روی آبرفت‌های مصب رودخانه هیرمند به دریاچه هامون و زمانی در ساحل آن رودخانه بنا شده بود. دوره بنای این شهر بزرگ با دوره برنز تمدن جیرفت مقارن است.