زندگی در تهران کار اشتباهی است؟

مجله دانستنیها: پیدا شدن گسلی جدید در بزرگراه همت خبر مهمی درباره ریسک زلزله در شهر تهران بود که در میان خبرهای مهم آخرین روزهای سال گذشته به درستی به آن پرداخته نشد. اگرچه بلافاصله پس از انتشار این خبر، با دکتر مهدی زارع، رییس مرکز ملی پیش بینی زلزله در پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله قرار گذاشتیم و در برفی ترین روز سال 92، درباره پدیده زمین لرزه، خطر زلزله تهران و ریسک زندگی در تهران با ایشان گفتگو کردیم.

دکتر مهدی زارع دانش آموخته زمین شناسی از دانشکده علوم دانشگاه تهران، فوق لیسانس زمین شناسی مهندسی از دانشگاه تربیت مدرس و دکترای زلزله شناسی مهندسی از دانشگاه گرونیل فرانسه است.

1- آیا گسل بزرگراه همت تازه کشف شده است؟

در زمین شناسی نظریه کلاسیکی وجود دارد مبنی بر اینکه پس از پایان یافتن هر فاز کوهزایی، گسل یا ساختار زمین شناختی بزرگ دیگری پیدا نخواهد شد؛ بنابراین وقتی گسل جدیدی مشاهده می شود که پیش تر از آن بی خبر بودیم، این گسل چیز جدیدی نیست و تنها به دلیل فعالیت های حفاری زمین برای ساخت و ساز یا گسلش سطحی هنگام زلزله آشکار شده است. بنابراین گسلی که در بزرگراه همت مشاهده شده، چیز جدیدی نیست و تنها خبر جدیدی است؛ زیرا آخرین فاز کوهزایی در این ناحیه که فاز کوهزایی پاسادانین نام دارد، دو میلیون سال پیش رخ داده است.

اما برخی زمین شناسان نظریه جدیدتری دارند و می گویند می توان میان فازهای کوهزایی، انتظارت شکل گیری گسل های جدیدتری نیز داشت. البته این نظریه ناقض نظریه کلاسیک نیست، چون این شکستگی های جدید را می توان تظاهرات جدید همان گسستگی های پیشین قلمداد کرد. البته خبری که دکتر بیت اللهی درباره گسل همت ابراز کردند نیز بیشتر حاکی از این بود که برداشتن روباره هایی که این گسل را پیش تر مخفی کرده بودند باعث شده این گسل آشکار شود.


۲- آیا گسل بزرگراه همت خطرناک است؟

در این باره دو نگاه وجود دارد: یک نگاه می گوید این گسل احتمالا یک گسل فرعی است و گسل های فرعی چندان مایه نگرانی نیستند. در تهران یک سامانه گسل شمال تهران وجود دارد و تعدادی گسل اصلی در جنوب تهران. بنابراین مایه نگرانی اصلی در شمال تهران است و گسل های مرتبط، همگی درون زون گسل شمال تهران قرار می گیرند، از جمله گسل نیاوران که حدود سه کیلومتر بالاتر از پژوهشگاه بین المللی زلزله قرار دارد و نیز گسلی که در بزرگراه همت مشاهده شده است.

اما نگاه متفاوتی نیز می گوید گاهی گسل های ظاهرا فرعی می توانند خطرناکتر از چیزی باشد که انتظار داریم. برای مثال گسل طبس پای دامنه های کوه شتری قرار دارد اما گسل زمین لرزه ای که با گسیختگی خود در ۲۵ شهریور سال ۵۷ زلزله اش با بزرگای ۷.۴ طبس را ویران کرد، پای دامنه شتری گسیخته نشد بلکه در دشت و در فاصله حدود ۷ کیلومتری مرز کوه دشت (در یکی از مرزهای زمین ریختی در پای مخروط افکنه که با گسل کوارترنری طبس مشخص می شد) گسیخته شد. بنابراین می توان گفت گرچه گسل های اصلی پای دامنه کوه ها قرار دارند اما تظاهرات جدید این گسل ها می تواند درون دشت ها و آبرفت ها باعث ویرانی شود.

از جمله وضعیت بزرگراه همت نیز اینگونه است. یعنی اگر این گسل باعث یک گسیختگی سطحی شود ممکن است در راستای شرقی - غربی بزرگراه همت یا در روندی به موازات و در شمال آن، که به عنوان گسل نیاوران می شناسیم، در راستای بزرگراه یادگار امام (ره) (شرقی - غربی در ناحیه اوین) و در امتداد آن تا میدان تجریش، میدان نیاوران و کاخ نیاوران و کاشانک گسیختگی جدید ایجاد کند. دراین صورت روندهایی به موازات مرکز بین کوه و دشت در شمال تهران که به عنوان گسل شمال تهران می شناسیم، و البته به عنوان تظاهرات سطحی و جدید آن گسیخته خواهد شد.

۳- ریسک سوانح طبیعی در تهران چقدر است؟

ما درتهران وضعیت خوبی نداریم چون ساکنان شهر طبق برآورد من در پایان سال ۹۲ در شب ها ۸,۶۰۰,۰۰۰ نفر هستند و هر روز چهار تا ۴.۵ میلیون به تهران وارد و عصر از تهران خارج می شوند. اگر هم تهران بزرگ و شهرهای پیرامون را به عنوان یک ابرشهر در نظر بگیریم که از هشتگرد شروع می شود و تا رودهن پردیس امتداد دارد، در آنصورت این ابرشهر جمعیتی حدود ۱۶,۳۰۰,۰۰۰ نفر جمعیت دارد که معادل ۲۲ درصد جمعیت ایران است.

متاسفانه این قبیل پژوهش ها هنوز به صورت دقیق انجام نشده و تغییرات روزانه خطر سوانح طبیعی طی ۲۴ ساعت در فصل های مختلف هنوز برآورد نشده است. ریسک یعنی چیزی که مرتبط با آسیب پذیری زندگی انسان هاست و ما درباره آن اطلاعات اولیه داریم، مثل همین تمرکز ۲۲ درصد جمعیت ایران که در ابرشهر تهران و پیرامون زندگی می کنند یا اینکه دو میلیون نفر انسان در شمال تهران در پهنه گسل زندگی می کنند و ۹۹۰,۰۰۰ نفر در جنوب تهران در نزدیکی یک گسل دیگر هستند. ضمنا با برآورد من حدود ۲,۱۵۰,۰۰۰ نفر در تهران در بافت های فرسوده ساکن هستند. بنابراین در برآورد اولیه می توان گفت که حدود ۱۵,۲۰۰,۰۰۰ (حدود ۶۰ درصد) جمعیت تهران در معرض ریسک بالای زلزله زندگی می کنند.

۴- خطر وقوع زلزله در تهران چقدر است؟

خطر چیزی است که مربوط به زمین است. از نظر تاریخ وقوع زمین لرزه هم باید گفت، ۱۱ زمین لرزه در شعاع حدود صد کیلومتری تهران، با بزرگای حدود هفت طی ۲۳۲۰ سال گذشته رخ داده اند؛ یعنی هر ۲۰۰ سال یک زلزله هفت ریشتری در این محدوده رخ داده است؛ این در حالی است که گسل شمال تهران آخرین بار حدود ۳۰۰ سال پیش زلزله ای به بزرگای هفت را تجربه کرده است.

خبر بد اینجاست که دقیقا در این ناحیه، هر ۲۰۰ سال انتظار یک زلزله بزرگ داریم و خبر بدتر اینجا که در نقطه تمرکز ۲۲ درصد جمعیت کشور، ۳۰۰ سال است که اتفاقی نیفتاده و هر لحظه باید منتظر وقوع زلزله باشیم.

۵- پس از زلزله در تهران چه اتفاقی می افتد؟

چون تهران منطقه وسیعی است نمی توان از یک رخداد واحد صحبت کرد. باید سناریوهای خوب، بد و بدتر را درباره تهران بررسی کرد و در این بررسی، به مهاجرین روزانه ای که هر روز به تهران وارد می شوند، مصرف انرژی روزانه و تغییرات آن در ۲۴ ساعت، زمان وقوع زلزله و کانون زلزله توجه کرد.

۶- بدترین و بهترین حالت زلزله در تهران چیست؟

درباره زلزله تهران سناریوهای مختلفی را می توان در نظر گرفت. سناریوی بد این است که وقوع زلزله در این گسل می تواند سطح زمین را کلا به هم بریزد. گسیختگی های بزرگ و مهمی روی زمین ایجاد کند، مسیرهای ارتباطی را قطع کند. ساختمان ها را ویران کند و حتی مخازن نفت شرکت نفت در حصارک کن و دیگر مخازن مواد شیمیایی جاده تهران - کرج را خراب کند.

بدترین سناریو این است که بزرگترین زلزله در کمترین عمق و نزدیکترین کانون به شهر یا داخل شهر و در شب رخ دهد؛ مثل زلزله بم که تازه بزرگای آن ۶.۵ بود و در ساعت ۵:۲۵ صبح رخ داد، کانون آن بسیار به شهر نزدیک بود و عمق آن تنها ۸.۵ کیلومتر بود.

اما آسیب زلزله زمانی کمتر خواهد بود که هر کدام از این عوامل تغییر کند، مثلا زلزله هائیتی در ساعتت ۴:۵۲ بعدازظهر اتفاق افتاد یا زلزله طبس که در ساعت ۷:۱۰ عصر اتفاق افتاد. همین که در این ساعات مردم خواب نیستند، آسیب جانی زلزله را تا حد زیادی کاهش می دهد.

۷- آیا در زلزله تهران، زمین دهان باز می کند؟

معمولا بازشدگی اتفاق نمی افتد، مگر اینکه اتفاق خاص سطحی و ژئوتکنیکی رخ دهد، مثلا شکستگی کششی یا فرونشست محلی؛ اما چون حرکات ورقه های قاره ای در این ناحیه امتدادلغز و فشاری است، معمولا بازشدگی اتفاق نمی افتد.

اما اگر زلزله مثلا بزرگای ۷.۵ ریشتر داشته باشد، می تواند باعث بالا و پایین رفتن زمین شده و پله ای نیم تا یک متر ایجاد کند. همینطور ممکن است اصلا پله ای مشاهده نشود بلکه دو ناحیه به صورت امتدادلغز نسبت به هم به صورت افقی جابجا شوند. به علاوه این موضوع به عمق کانون زلزله نیز بستگی دارد. مثلا اگر کانون زلزله در عمق ۱۰ کیلومتری باشد، تظاهرات آن خیلی شدید و واضح خواهد بود ولی اگر کانون زلزله در عمق حدود ۲۰ کیلومتری باشد، تظاهرات سطحی کمتر به چشم می آید.

۸- اگر زلزله بم در تهران بیاید، ساختمان های ضد زلزله دوام می آورند؟

باید دید رویکرد سازنده چه بوده است. هدف زنده ماندن انسان ها است و همین که انسان ها زنده بمانند، حتی اگر ساختمان ها آسیب ببینند می توانیم بگوییم موفق بوده ایم.

۹- کجای تهران کم خطرتر است؟

سوال سختی است اما به احتمال مناطق مرکزی تهران، ریسک کمتری دارند زیرا فاصله بیشتری با هر یک از دو گسل شمال و جنوب تهران دارند و از این نظر توسعه تهران به هر نوعی، به معنای افزایش ریسک سوانح طبیعی خواهد بود.

۱۰- آیا زندگی در تهران کار اشتباهی است؟

به نظرم این سوال درستی نیست. زندگی من و شما درتهران به موارد دیگری به جز احتمال زلزله بستگی دارد. البته من تهران را بهترین جای ایران برای زندگی نمی دانم چون مسائلی مثل انواع آلودگی و خطر سوانح طبیعی خیلی جدی است. مثلا اگر سال ها پیش پژوهشگاه ما را در اطراف کرج بنا کرده بودند، اصلا در تهران زندگی نمی کردم. ما ناچار هستیم در تهران زندگی کنیم اما نباید خطرات سوانح طبیعی و مشکلات عمده دیگر تهران را نادیده گرفت.