پاتوق های جدید تهرانی ها

مجله چلچراغ: بیایید از اینجا شروع کنیم که چقدر با میراث فرهنگی شهرتان رفیق هستید؟ چندتایش را می شناسید و اگر مسافری گذارش به تهرون تهرون خودمان بیفتد، چه در چنته تان دارید؟ سعدآباد و بازار تهران و میدان آزادی را که همه می شناسند. پیشنهاد آس تان کجاست؟ خب اگر رودربایستی را کنار بگذاریم، آپشن هایمان آنقدرها زیاد نیست.

این روزها اما اتفاق خوب دیگری در سطح شهر جریان دارد. در تعطیلات عید اگر اهل تهران گردی باشید، حتما متوجه اش شده اید. تعدادی از اماکن فرهنگی تاریخی شهر برای نخستین بار بر روی عموم بازگشایی شده و بیشتر از خود فضا، این کافه هایشان هستند که به آنها رونق داده اند.

هر ایرانی یک عکس در عمارت مسعودیه!

نوروز که می شود، تازه می شود تهران را دید؛ تهرانی که پشت هاله ای از دود و صدا محو شده، تازه به چشم می آید. دیدنی می شود. تمیز و خلوت و گل کاری شده. حالا وقت تهران گردی است. این روزها عمارت مسعودیه، باغ نگارستان و مجموعه موزه زندان قصر حسابی روی بورس هستند. نمی خواهم از جذابیت باغ ایرانی و معماری عمارت های تاریخی شان بگویم که خود حدیث مفصلی است اما چیزی که در ظاهر بیش از هر چیز نسل جدیدی ها را به عمارت های تاریخی میدان بهارستان یا خیابان پلیس کشانده، نه جذابیت تاریخی که کافه هایشان هستند.

خرجش یک وب گردی ساده است. شبکه های اجتماعی را که بالا و پایین کنی، انبوه عکس هاست که سرازیر می شود. هر کسی به نوعی خودش را به یکی از این پاتوق ها رسانده، با سوژه های عکاسی منطقه عکسی گرفته و میان دوستانش به اشتراک گذاشته تا ادای فریضه کرده باشد و از موج جدید عقب نمانده باشد.


راستش را بخواهید نمی شود تکذیب کرد که این جو، استثنائا جو خوبی است. می خواهد به مدد دکورهای جذاب کافه ها باشد یا خوردنی های خوش آب و رنگشان که برای شکم بازها یک ضیافت تمام عیار است. هر چه هست اتفاق خوبی است. چه اشکالی دارد به بهانه کافه نشینی هم که شده نسل جدید با میراث شهرش آشتی کند.

خیلی وقت ها با تغییر کاربری یک مجموعه یا اضافه کردن یک کاربری جدید می شود رونق دوباره به آن فضا بخشید؛ اتفاقی که شاید زمان بخواهد و هزینه بردارد اما بدون شک نتیجه اش در درازمدت رضایتبخش است و مورد پذیرش قرار می گیرد.

محمدرضا کارگر مدیرکل موزه های سازمان میراث فرهنگی است. او تاسیس کافه ها در فضاهای تاریخی را از خدمات اولیه و ابتدایی این مجموعه ها می داند و معتقد است هر جایی که درش به روی مردم گشوده شود، نیازمند این است که فضاهایی اینچنین در اختیار مخاطبانش قرار گیرد.

دو سال پیش بود که مراجعین کاخ سعدآباد برای ورود به مجموعه به قصد سر زدن به کافه با درهای بسته روبرو می شدند. به دستور سازمان میراث فرهنگی فعالیت کافه ها در فضاهای تاریخی ممنوع شده بود و عجیب هم نبود که مجموعه رونق قبل را نداشت.

آقای کارگر مشکلات حقوقی را دلیل تعطیلی کافه می داند و می گوید: «در آن زمان تعدادی از دوستان معتقد بودند بناهای تاریخی جزو ذخایر ملی ما هستند و اجاره دادن آنها منع حقوقی و قانونی دارد. با تحقیقات و بررسی هایی که انجام دادیم، مشخص شد کل فضا را نمی شود اجاره داد اما اجاره بخش هایی از محوطه بلامانع است. کافه ها از جمله نیازهای یک مجموعه هستند و برآورده شدن آنها به نوعی از مخاطبان مجموعه پشتیبانی می کند. در حال حاضر بسیاری از کافه های مجموعه های تاریخی فعال هستند و تعداد زیادی نیز در مرحله طراحی و تاسیس قرار گرفته اند.»

آقای کارگر میراث فرهنگی را به قطاری تشبیه می کند که از ریل خود خارج شده و می گوید: «ما هنوز در مرحله برنامه ریزی هستیم و هنوز نتوانسته ایم به اجرای سیاست هایمان نزدیک شویم. کاری که ما می کنیم قرار دادن قطار روی ریل و در مسیر اصلی خودش است تا بعد از آن، برنامه های خود را به مرحله اجرا درآوریم.»

از آقای کارگر درباره نقش نسل جوان در برنامه ریزی ها و طرح های میراث فرهنگی می پرسم؛ طرح هایی که همیشه بعد از اجرا مخالفانی دارد که از میدان ندادن به جوان ها شکایت می کنند. آقای کارگر می گوید: «هر کسی هر طرحی که ارائه می کند، باید اجرایی باشد. مطمئن باشید طرح های اینچنین در میراث فرهنگی با استقبال روبرو می شوند و جای شکایت باقی نمی گذارند.»

عمارت مسعودیه

بیشتر بدانیم

* این عمارت به دستور مسعود میرزا ملقب به ظل السلطان فرزند ناصرالدین شاه در سال ۱۲۹۵ قمری بنا شده. در واقع نام عمارت برگرفته از نام خود مسعود میرزاست که به مسعودیه شهرت پیدا کرد.

* نخستین کتابخانه و موزه ملی ایران در این عمارت فعالیت خودشان را آغاز کردند.


* مدت کوتاهی در اوایل دهه ۴۰ از این عمارت به عنوان دانشکده افسری استفاده شده است.

* در سال ۱۳۴۵ با تفکیک وزارت آموزش و پرورش از فرهنگ و هنر، عمارت مسعودیه به وزارت آموزش و پرورش سپرده شد و نخستین وزارتخانه آموزش و پرورش در آنجا مستقر شد.

* این عمارت شهریور سال ۹۰ میزبان جشن خانه سینما شد.

اندر حکایت مسعودیه ، کاخ شازده ظل السلطان

تاریخ می گوید ظل السلطان پسر بزرگ ناصرالدیین شاه که هیچ وقت شاه نشد، کاخ مسعودیه را در رقابت با کاخ گلستان ساخته بود اما حیف که مادرش از خون سلطانی نبود و چشمش چپ بود و پایش لنگ، خودش هم هر چند عاشق اصلاحات اروپایی و ارتش مدل فرنگی و اتومبیل و سیم تلگراف و تلفن بود، مورد علاقه هیچ کس نبود؛ نه پدر تاج دارش، نه برادر مریض احوالش و نه مردم اصفهان که شاهد شکارهای تمام نشدنی و خرابکاری هایش بودند و مدت ها زیر یوغ حکومتش تحمل ها کردند، وگرنه لابد نسل شیر و پلنگ و ببر حفظ می شد و کاخ مسعودیه هم کاخ سلطانی بود و همان دوتا حکم مشروطه که مظفرالدین شاه برادر کوچکش امضا کرد هم امضا نمی شد و خلاصه تاریخ یک جور دیگری از کار درمی آمد.

همین هم هست که کاخ مسعودیه یک قصه خاصی دارد، قصه متفاوت بودن، چون اصلا کاشی و پله، پنجره و تیر و تخته اش یک جور دیگری ساخته شده و آن خوشنویس چاکر آستان سلطانی آمده با اعتماد به نفس روی در ورودی اش نوشته: «زایر آید به طواف در ظل السلطان»

نگارستان، نگارستان زیبا

قرار صبحانه را برای روز جمعه با دوستی هماهنگ کرده ام و انتخاب محل قرار به من واگذار شده. شب قبل، آخر وقت برایش اس ام اس می کنم: «قرارمون کافه تهرون - باغ نگارستان.» ساعت ۱۰ صبح در ضلع شمال غربی باغ و روبروی کافه ایستاده ایم و به جماعت انبوهی نگاه می کنیم که همگی انتخابی همانند ما داشته اند.

عده ای در گوشه ای ایستاده و منتظر خالی شدن میزها هستند، تعدادی هم از فرصت استفاده می کنند به ساختمان های اطراف سرک می کشند و از موزه های مجموعه بازدید می کنند. بعد از یک صبحانه مفصل و با کمی تاخیر موفق می شوم با مدیر کافه صحبت کنم.

کافه تهرون پیش از کافه شدنش سایتی بود که اخبار تهران گردی را پوشش می داد. اینها را علیرضا عالم نژاد، مدیر کافه و سایت کافه تهرون می گوید. او پیش تر فعالیت خود را برای شناخت محله های قدیمی تهران از طریق میدانی و تاریخ شفاهی فرهنگی سیاسی تهران آغاز کرده و در قالب سایت تجربیات خود را به اشتراک می گذارد؛ سایتی که به مرور پرطرفدار می شد و از پتانسیل جامعه برای کشف ناشناخته های شهرش خبر می دهد.


عالم نژاد می گوید: «با انعکاس مطالب در سایت، کامنت هایی از مخاطبان می گرفتم که می خواستند در مشاهدات من از شهر، سهمی داشته باشند. من این ایده را جدی گرفتم و اولین تور تهران گردی را برگزار کردم؛ برنامه ای که با استقبال خوبی روبرو شد و باعث شد متوجه شوم چقدر به این کار علاقه دارم. این تورها همچنان ادامه داشت تا اینکه معاونت فرهنگی دانشگاه تهران - که باغ نگارستان و موزه مقدم زیر نظر آنها فعالیت می کنند - به من پیشنهاد برپایی کافه در مجموعه نگارستان را داد.

قبل تر خیلی وسوسه شده بودم که از اسم سایت استفاده کنم و این فضای پاتوق مانند را به شکل واقعی برپا کنم اما به دلایل مختلف این اتفاق نمی افتاد و جدای از آن، کافه داری تخصصی می خواست که من نداشتم. به هر ترتیب کافه تهرون از مهر ۹۲ با همکاری امیرحسین قدسی در مجموعه باغ نگارستان به صورت مستمر شروع به فعالیت می کند و باغ نگارستان بعد از چند بار وقفه به روی مردم گشوده شد.

من همیشه این ایده را در ذهنم داشتم که کافه ایده آلم در سایت گردشگری - تاریخی تهران باشد که حضور ما و مخاطبانمان در آن باعث رونق مجموعه شود؛ اتفاقی که امروز به شکل کوچک در این منطقه شاهدش هستیم.»

اما چقدر استقبال از فضاهای اینچنینی ماندگار است؟ آقای عالم نژاد می گوید: «شاید این مُد در ایام نوروز بیشتر به چشم بیاید اما در این شش هفت ماه کافه مشتری های ثابت و حرفه ای پیدا کرده که از طبقه فرهنگی جامعه هستند.

خیلی وقت ها شده مراجعان به خاطر دیدن موزه به مجموعه آمده اند و بعد مشتری کافه شده اند و برعکس. نکته ماجرا اینجاست که در ایام غیر نوروز هم می بینیم استقبال زیاد است. خیلی ها به عشق باغ به ما سر می زنند. چای و قهوه که بهانه است، مهم فراهم کردن این فضاست که آدم ها حضور پیدا کنند و از زیبایی های شهرشان لذت ببرند؛ چیزی که در نهایت و با گذشت زمان به شکل کوچکی شکل گرفته و این امیدوارکننده است.»

برپایی کافه تهرون در باغ نگارستان شاید مثال کوچکی باشد از استفاده نیروهای جوان در فضاهای تاریخی فرهنگی شهر؛ جایی که به نیروی مشتاق فرصت خلاقیت داده شده و آنها ثابت کرده اند که از پسش برمی آیند.

باغ نگارستان

بیشتر بدانیم

* سال ۱۲۲۲ قمری به دستور فتحعلی شاه به شکل هشت گوش با شاه نشین هایی به سبک دوره زندیه ساخته شد.

* باغ نگارستانی را سید علی اکبر باغبان طراحی کرد. این باغ اولین مرکز آکادمیک ایران است که در آن «دارالمعلمین عالی» برای پسران و «دارالمعلمات» برای دختران تاسیس شد.


* در زمان سلطنت مظفرالدین شاه مدرسه فلاحت (کشاورزی) و در ۱۳۲۹، مدرسه صنایع مستظرفه (هنرهای زیبا) به ریاست محمد غفاری ملقب به کمال الملک در عمارت جنوبی و همچنین، مدرسه علمیه در عمارت شمالی به وجود آمد.

* در سال ۱۳۱۵، کتابخانه باغ ساخته شد که معاونت آن را پروین اعتصامی به عهده داشت.

می گویند دکتر حسابی بعدها برای تدریس درس فیزیک به دانشجویان، اولین دستگاه هواشناسی را در این محل نصب کرد.

* مقابل در ورودی ساختمان مرکزی، از شمال، مجسمه فردوسی خودنمایی می کندن که در ۱۳۱۵ توسط دانشجویان ایرانی که در اروپا تحصیل می کردند، ساخته و به این مکان منتقل شد. این باغ از قدیم به گل گشت فردوسی نیز معروف بوده است.

* باغ نگارستان از یک جنبه دیگر هم مشهور است و آن اینکه قائم مقام فراهانی، صدراعظم مشهور محمد شاه، در سال ۱۲۱۴ در این باغ به قتل رسید.