مجتمع مداری میر؛ نامی ماندگار در تاریخ کیهان نوردی

ماهنامه دانشمند: سالگرد پرتاب یکی از مفیدترین ساخته های دست بشر در مدار زمین گذشت: مجتمع مداری میر. شوروی در ۱۹ فوریه ۱۹۸۶ سومین نسل آزمایشگاه های مداری خود را با نام میر به فضا فرستاد. ایستگاه فضایی میر به شش سکوی الحاق مجهز بود و می توانست به شکل وسیعی در گسترش فعالیت های فضایی موثر باشد. تاریخچه و دستاوردهای مجتمع مداری میر را با هم مرور می کنیم.

مجتمع عظیم و استثنایی میر سرانجام پس از 5510 روز فعالیت مداری و دادن خدمات به حدود 40 ناو سرنشین دار که 104 فضانورد روس و غیر روس را به این مجتمع آورده بود، در روز 23 مارس 2001 به جو زمین برخورد کرد و از بین رفت. نام مجتمع مداری میر در تاریخ کیهان نوردی با رکوردهای زیادی توأم است که از آن جمله می توان به طولانی ترین پرواز یکسره (سفر یک سال و نیمه پولیاکف)، حضور فضانوردان ملل مختلف از جمله سوریه، بلغارستان، افغانستان، فرانسه، آلمان، ژاپن، آمریکا و غیره در آن و به جا گذاشتن رکورد اقامت زنان (شانون لوسید با 188 شبانه روز و کانتاکوا با 170 روز) اشاره کرد. از فضانوردان مختلفی که در این مجتمع مداری کار کرده اند درباره آن و چرایی نابودی اش سوال کرده ام؛ پاسخ های شان جالب بود:

آودیف

آقای آودیف یکی از آخرین فضانوردانی بودید که در مجتمع مداری میر کار کردید. بیش از دو سال از زندگی شما در این مجتمع گذشت. می خواستم نظرتان را درباره آن بپرسم. برخی می گویند این ایستگاه قدیمی شده و باید دور انداخته می شد، نظر شما چیست؟

- در کشور باستانی شما بنایی به اسم پرسپولیس (تخت جمشید) وجود دارد که خیلی کهنه است. ظاهرا به یک خرابه شباهت دارد. آیا شما آن را دور می اندازید؟

پرسپولیس بنای تاریخی است که تنها کاربرد جهانگردی دارد...

- بله اما میر می توانست همچنان فعال بماند. این ایستگاه از مدول های مختلف ساخته شده بود که می شد آنها را تعویض کرد. کار در آن ایستگاه، برای ما راحت تر بود چون برای انجام هر کار و آزمایشی نیاز نبود که ما از طرف مقابل هم مجوز بگیریم. جالب است برای تان بگویم ما در مجتمع مداری میر نه تنها برای خودمان بلکه برای دیگر کشورها حتی آمریکا هم آزمایش هایی انجام دادیم. یکی از این آزمایش ها به سفارش دانشگاه آمریکایی «سانتاباربارا» صورت گرفت. وقتی از پرفسوری که مسئول طرح بود، سوال کردم چرا این سفارش را به ناسا ندادید، گفت من 80 سال دارم و فکر می کنم عمرم کفاف عبور از پیچ تو در توی کاغذبازی های اداری ناسا را نمی دهد که نتایج تحقیقاتم را ببینم!

لیاخف

بعضی می گویند میر کهنه بود و بعضی معتقدند که نباید از بین می رفت؛ نظر شما چیست؟

- میر دیگر از بین رفته و صحبت درباره آن بی فایده است اما اگر تصمیم گیری با من بود، اجازه این کار را نمی دادم. حیف شد که آن را سرنگون کردند. من در آن پرواز کرده بودم و می دانم هنوز هم می توانست پرواز کند. اما آن دوران، روزگار تاریکی بود و ما پول کافی برای نگهداری آن نداشتیم. الان اگر بود می توانستیم از آن بهره برداری زیادی کنیم.

پولشچوک

چرا میر را نجات ندادید؟

- برای جلوگیری از سقوط میر باید ناوهای باربری و فضانوردان بیشتری اعزام می شد. این کار بین ۷۰ تا ۲۰۰ میلیون دلار بودجه نیاز داشت. دولت وعده کمکی در این مورد را داد اما به قولش عمل نکرد و سازمان فضانوردی روسیه به ناچار تصمیم گرفت از ادامه بهره برداری از مجتمع مداری میر خودداری کند. البته این مبلغ برای دولت وزنه سنگینی حساب نمی شد. تنها بخشی از تفاوت قیمت نفت در آن زمان می توانست میر را در مدار نگه دارد.

ایستگاه فضایی بین المللی برای روسیه گام مهمی به شمار نمی رود. حتی قدم دوم هم نیست. (آن طور که برای آمریکایی ها محسوب می شود.) ما قبلا ایستگاه های فضایی سالوت ۶ و ۷ را به مدار فرستاده بودیم. مجتمع مداری میر پانزده سال فعالیت مفید داشت. فضانوردان ما ۷۸ بار در مجتمع مداری میر راهپیمایی فضایی انجام دادند. شرکت در برنامه ایستگاه فضایی بین المللی امری حیاتی و مهم برای ما به شمار نمی رود. ولی ما برای ادامه حیات فضانوردی، مجبور بودیم زیرا دولت حاضر به سرمایه گذاری نبود و ما در وضعیتی قرار داشتیم که یا باید همکاری می کردیم یا فعالیت در زمینه فضانوردی به کلی تعطیل می شد.

وُلک

در مورد ایستگاه مداری میر و نابودی آن نظرهای مختلفی شنیده ام. شما چطور فکر می کنید؟ آیا میر فرسوده و کهنه شده بود یا می توانست همچنان فعال باشد؟

- از بین بردن میر یک خیانت بود، خیانتی که چند نفر مرتکب شدند. این مجتمع فضایی یک چیز استثنایی بود که می توانست همچنان مدت زیادی کار کند. به خصوص که برخی تجهیزات و مدول ها در همین سال های پایانی به آن منتقل شد و از جمله جدیدترین فناوری های کیهانی به شمار می رفت. حتی می شد آنها را به زمین بازگرداند.

کالری

آقای کالری، شما در دو ایستگاه فضایی میر و بین المللی، کار و فعالیت کردید. کیهان نوردان زیادی کار در میر را راحت تر از فعالیت در ایستگاه فضایی بین المللی می دانند. نظر شما در این باره چیست؟

- ایستگاه فضایی بین المللی گرچه پیشرفته تر از مجتمع مداری میر به شمار می رود اما کار در میر راحت تر بود. آن ایستگاه توسط خود ما ساخته شد و فرماندهی فعالیت در آن از یک مرکز صورت می گرفت. در ایستگاه فضایی بین المللی، هر نوع برنامه ریزی باید با شرکای دیگر هماهنگ شود. به همین دلیل برای انجام بعضی امور دست ما بسته است زیرا به موافقت طرف های دیگر نیاز دارد. روی هم رفته میر یک بخش از سرزمین خود ما به حساب می آمد که در آن به آسودگی می توانستیم کار کنیم. ایستگاه فضایی بین المللی یک محل کار مشترک است و در محل مشترک شما نمی توانید تنها خواست خود را مد نظر داشته باشید و عمل کنید. این محدودیت نه فقط در فضا بلکه در زمین هم وجود دارد و باعث سلب برخی از آزادی ها می شود.

ماجرای آخرین سفر به مجتمع مداری که توسط شما انجام شد، چه بود؟

- بعد از فروپاشی شوروی، برای نگهداری مجتمع مداری میر در مدار به بودجه نیاز بود. تبلیغاتی صورت گرفت تا شاید با فرستادن کیهان گرد، این بودجه تامین شود اما نتیجه نداد. بالاخره مسئولان تصمیم گرفتند آن را از بین ببرند. در ۱۴ آوریل ۲۰۰۰، من و زالیوتین با سایوز تی.ام-۳۰ راهی ایستگاه مداری شدیم تا آن را برای سقوط آماده کنیم. البته قبل از بازگشت که حدود ۷۰ روز پس از پرتاب صورت گرفت، ما آخرین پژوهش ها را در مجتمع مداری میر انجام دادیم و در روزهای پایانی سفر، آن را برای سقوط آماده کردیم.

وقتی آن را برای نابودی آماده می کردید، چه احساسی داشتید؟

- البته که احساس خوبی نداشتیم. میر، مجتمع بزرگ و مفیدی بود. این سامانه عظیم که تنها برای ۶ سال کار طراحی شده بود، توانست بیش از دو برابر آن، پایگاه پژوهش های فضایی کیهان نوردان ما و کشورهای دیگر باشد. من قبلا دو بار در آن فعالیت کردم. اما چاره ای نبود. من و زالیوتین آن را برای برخورد به جو زمین آماده می کردیم تا در ضمن این برخورد، خطری برای مردم به وجود نیاید.

لاویگین

نام میر به عنوان یک مجتمع مداری استثنایی در تاریخ کیهان نوردی خواهد ماند اما در مورد پایان کارش دو روایت وجود دارد. عده ای می گویند میر دیگر کهنه شده بود و باید از بین می رفت و گروه دیگر معتقدند که این مجتمع می توانست کارش را ادامه دهد. نظر شما چیست؟

- به نظر من میر می توانست همچنان فعال باقی بماند و کار و آزمایش ها در آن ادامه داشته باشد. طراحی میر بر اساس استفاده از مدول های مختلف و اتصال آنها به یکدیگر بود. به همین دلیل پیش بینی شده بود که در پایان عمر هر مدول بتوان ناو جدیدی جانشین آن کرد. خوب می دانیم که یکی از مدول ها ضربه دید و از حالت عادی خارج شد اما بقیه ایستگاه به کار خود ادامه داد. به این ترتیب نمی شود گفت اگر فلان دستگاه ایستگاه خوب کار نمی کرد یا سامانه ای کهنه شده بود، می بایست کل مجتمع را دور ریخت. تعویض و تعمیر امکان پذیر بود حتی در سطح یک مدول بزرگ و چند تنی.

مشکل اساسی میر وضعیت سیاسی و اقتصادی کشور بود. در آن زمان وضع مالی دولت اجازه نمی داد در این زمینه هزینه ای سنگین را بر گردن بگیرد. ما باید از کمک مالی آمریکایی ها بهره می گرفتیم و به همین دلیل نیاز به برنامه مشترک داشتیم. آنها در برنامه های مشترک به ما از نظر مالی کمک می کردند. زمانی که قرار شد ایستگاه فضایی بین المللی ساخته شود، این کمک تنها شامل ایستگاه فضایی بین المللی می شد و دولت ما توانایی مالی تامین هزینه های میر را نداشت. به همین دلیل مجبور شدیم از میر خداحافظی کنیم.

وینوگرادوف

شاید این سوال تکراری باشد اما می خواهم بدانم شما به عنوان یک طراح سامانه های فضایی و کیهان نوردی که سابقه کار در تعمیرات میر، همچنین زندگی و کار در آخرین سال های فعالیت این مجتمع را دارید، نظرتان در مورد این ایستگاه و سقوط آن چیست؟

- مجتمع مداری میر یک استثناء در تاریخ کیهان نوردی بود. این مجتمع که از بلوک های متعدد در مدار زمین شکل گرفت، توانست خدمت های شایسته ای به توسعه فضانوردی بکند. اگر دولتمردان ما در آن سال ها، تصمیم های عاقلانه تری گرفته بودند، به جرأت می توانم بگویم این مجموعه می توانست سال ها به کار ادامه دهد اما شرایط موجود در روسیه بعد از فروپاشی به گونه ای بود که امکان ادامه کار از بین رفت. البته میر هم خیلی بیشتر از آنچه برنامه ریزی شده بود، کار موفق خود را ادامه داد. در طرح اولیه، موارد دیگری هم برای آن پیش بینی شده بود که میسر نشد. حتی بعضی می گفتند باید بلوک اصلی را از دیگر بلوک ها جدا کرد و با کیهان پیمای بوران به زمین برگرداند اما به هر حال شرایط کشور به گونه ای بود که امکان انجام خیلی از کارها از ما گرفته شد. گرچه ایستگاه فضایی بین المللی از مجتمع مداری میر بزرگتر است اما همه چیز شکل دیگری داشت. زندگی در آن آسان تر بود.