تسلیحات ضد ماهواره چگونه توسعه پیدا کرد؟

ماهنامه دانشمند - محمدحسین جهان پناه: امروزه ماهواره ها چشم های بینای بسیاری از ارتش ها و سازمان های جاسوسی دنیا به شمار می روند. این چشم ها به راحتی می توانند در یک نبرد، برتری اطلاعاتی را برای ارتشی که صاحب آنها باشد، فراهم آورند. اطلاعات ماهواره ای کیفیت و دقت بسیار بهتری نسبت به اطلاعات تهیه شده توسط هواپیماهای شناسایی در اختیار فرماندهان نظامی قرار می دهند. از این رو از همان سال های اول ورود ماهواره های جاسوسی به فضا، ابرقدرت های شرق و غرب به خوبی از جانب هم احساس خطر کردند.

در همان سال ها سیستم های تسلیحاتی ضد ماهواره ای متولد شدند و اگرچه هیچ گاه در یک شرایط واقعی رزمی هیچ سلاح ضد ماهواره ای مورد استفاده قرار نگرفت، دندان های این سلاح ها همواره تیز و بران نگه داشته شده است. سال های زیادی تنها شوروی (و اکنون روسیه) و ایالات متحده به اینگونه سلاح ها دسترسی داشتند اما با آزمایش سال ۲۰۰۸ چین، این کشور نیز به جمع دارندگان تسلیحات ضد ماهواره پیوست. پیوستن چین به این جمع زنگ خطری بود تا موضوع سلاح های ضد ماهواره که پس از مسابقات تسلیحاتی رنگی از خاک فراموشی به خود گرفته بود، مجددا زنده شود. در ادامه سیر تکامل اینگونه تسلیحات را با هم مرور می کنیم.

ایالات متحده

مصادف با سال های پایانی دهه ۵۰ میلادی، نیروی هوایی آمریکای برنامه های موشکی پیشرفته ای بر اساس سیستم تسلیحاتی «WS-۱۹۹A» آغاز کرد. یکی از این برنامه ها، پروژه ای مطالعاتی روی گونه ای موشک بالستیک هواپرتاب (ALBM) تحت عنوان «Bold Orion» قابل حمل توسط بمب افکن های B-۴۷ بر اساس موتور راکتی موشک های «MGM-۲۹ Sergeant» بود. در فاصله ۱۹۵۸ تا ۱۹۵۹، تعداد ۱۲ پیش نمونه آزمایشی این موشک آزمایش شد اما به دلیل آن که در مجموع آزمایش های اولیه به هیچ عنوان موفقیت آمیز نبود، پروژه موشک بالستیک هواپرتاب متوقف شد اما این برنامه به پیدایش و تکمیل برنامه موشک ضد ماهواره با برد ۱۷۰۰ کیلومتر منجر شد.

این سیستم ضد ماهواره تنها یک تست شلیک انجام داد. در جریان این آزمایش، موشک به سمت ماهواره «Explorer VI» که در ارتفاع 265 کیلومتری قرار داشت، شلیک شد. موشک Bold Orion با فاصله چهار مایل خطا از کنار ماهواره گذشت. پس از بررسی داده های زمینی رادار مشخص شد این موشک با کلاهک متعارف علیه ماهواره ها کاملا بی فایده است و تنها در صورتی که از کلاهک های هسته ای استفاده کند می تواند ثمربخش باشد.

برنامه دیگری بر اساس WS-199A نیز در همان ایام باز هم بر اساس یک موشک بالستیک هواپرتاب آزمایش شد. در 22 سپتامبر 1959 یک موشک به سمت ماهواره Explorer V شلیک شد که در اوایل پرتاب موشک دچار نقص فنی و ساقط شد.

اما در 1963 مجددا در چارچوب برنامه های تسلیحات ضد ماهواره ایالات متحده یک موشک پدافند هوایی نایک زئوس مجهز به کلاهک هسته ای برای هدف قرار دادن ماهواره های مدارهای پایین آزمایش شد. این موشک موفق شد یکی از ماهواره های معیوب آمریکا را در می 1962 هدف قرار دهد. از آن پس همواره یک موشک از این سیستم بر اساس برنامه «MUDFLAP» و بعدها پروژه 505 بین سال های 1964 تا 1967 در شرایط آماده پرتاب قرار داشت.

در سال 1967 معاهده منع گسترش و استفاده سلاح در فضا میان سران شرق و غرب با عنوان «فضای بیرونی» منعقد شد. این قرارداد تا حدودی باعث کند شدن برنامه های گسترش سلاح های ضد ماهواره شد اما آنها را متوقف نکرد. پس از 1967 نمونه ای از موشک بالستیک تور مجهز به کلاهک هسته ای به عنوان سلاح ضد ماهواره توسط نیروی هوایی اصلاح و بر اساس پروژه 437 جایگزین نایک زئوس های قدیمی شد.

موشک های تور تا پایان 1975 سلاح اصلی ضد ماهواره ایالات متحده به شمار می رفتند اما واقعیت این است که حتی فرماندهان نظامی آن زمان هم می دانستند که تسلیحات ضد ماهواره مجهز به کلاک هسته ای آنها شمشیرهای دو لبه هستند که بیش از منفعت شان ضرر هم می رسانند چرا که کلاهک های هسته ای این موشک ها به جز هدف قرار دادن ماهواره های مورد نظر، موجب آسیب دیدن ماهواره های جاسوسی خودی، پخش تشعشعات رادیواکتیو و پالس های الکترومغناطیسی در فضا نیز می شد. در نتیجه ایالات متحده به دنبال گسترش یک سلاح ضد ماهواره غیر اتمی بود، چیزی که اطمینان بیشتر و ضرر کمتری داشته باشد.

پس از آن که در اواسط دهه هفتاد غرب، اخباری در مورد آزمایش موفقیت آمیز یک سیستم ضد ماهواره توسط شوروی دریافت کرد، جیمی کارتر رئیس جمهور وقت ایالات متحده، نیروی هوایی را مامور طراحی و ساخت یک سلاح ضد ماهواره جدید به عنوان پاسخی برای شوروی در این مسابقه تسلیحاتی کرد.

بر همین اساس نیروی هوایی در همان سال برای یک موشک ضد ماهواره هواپرتاب به منظور هدف قرار دادن ماهواره های ارتفاع پایین اعلام نیاز کرد. بر همین اساس بر پایه موشک اتمی هوا به سطح AGM-۶۹ SRAM، موشک ضد ماهواره ASM-۱۳۵ متولد شد. این موشک توسط پایلوت خاصی که زیر F-۱۶ نصب می شد، حمل و با زاویه حمله بالا در حال صعود شلیک می شد. به طور کل از ۱۹۸۴ که اولین آزمایش موفق موشک ASM-۱۳۵ توسط F-۱۵ صورت گرفت تا ۱۹۸۶ کلا ۵ آزمایش موشکی انجام شد که ۴ آزمایش کاملا موفقیت آمیز بود.

با وجود موفقیت آمیز بودن برنامه، از تعداد 112 موشک که قرار بود ساخته شود، تنها 13 فروند ساخته شد و این در حالی بود که نیروی هوایی در حال سازگار کردن 20 فروند از F-16 های اسکادران 318 خود برای حمل موشک ضد ماهواره جدید بود. پیش بینی می شد در صورت عملیاتی شدن این مجموعه، توان رهگیری تا 100 هدف را داشته باشد اما در نهایت به دلیل افزایش بی رویه بودجه نسبت به 500 میلیون دلار بودجه اولیه در نظر گرفته شده و همچنین برخی مشکلات تکنیکی، پروژه ASM-135 در 1987 متوقف شد.

اما در اواخر دهه 80 پروژه جدیدی در دستور کار ارتش ایالات متحده قرار گرفت که از آن با عنوان مهم ترین پروژه ضد ماهواره ای پنتاگون یاد می شود. شاید پروژه دفاع استراتژی (SDI) یا جنگ ستارگان یکی از مشهورترین و نام آشناترین برنامه های تسلیحات فضایی میان ایالات متحده و شوروی باشد اما این برنامه تاثیرهای مستقیم و غیر مستقیمی روی برنامه های ضد ماهواره ای داشت.

از دهه 60 اخبار گوناگونی از طرح هایی عجیب برای تسلیحات ضد ماهواره غیر اتمی منشعب از این برنامه به گوش می رسید. از نصب لیزرهای ضد ماهواره در قالب ایستگاه های فضایی یا ماهواره ها تا سیستم های اشعه ایکس که همگی به دلیل مشکلات تکنیکی لغو شدند. از جمله مهم ترین انشعاب های این برنامه می توان به پروژه ای موسوم به دانه های الماس اشاره کرد. این سیستم در اصل سیستمی غیر اتمی و ماهواره پایه برای مقابله با موشک های بالستیک توسط موشک هایی کوچک با انرژی جنبشی و شتاب زیاد بود.

بر اساس این برنامه قرار بد این پروژه در مرحله اول شامل قرار گرفتن 40 سکوی پرتاب کننده در مدار و در مرحله بعد شامل نصب سکوهای بزرگ تر و سلاح های لیزری (سیستم لیزری شیمیایی یا برنامه MIRACL) می شود. انجام اولین مرحله برنامه برای سال 2000 پیش بینی شده بود اما پس از تحقیقات اولیه مشخص شد تکنولوژی در دسترس هنوز جوابگوی تمامی نیازهای تکنولوژیک این برنامه نیست.

از طرفی فروپاشی شوروی در 1991 بسیاری از الزامات اجرایی برنامه ای با این مقدار هزینه را کمرنگ کرد. این در حالی بود که از 1989 هر دو قطب قدرت، هزینه های سنگین این برنامه را کاهش قابل توجهی داده بودند. در سال 2000 به نظر می رسید با توجه به کمرنگ شدن تلاش بزرگ ترین وارث جماهیر شوروی سابق (فدراسیون روسیه) در زمینه این برنامه، ایالات متحده نیز در حال متوقف سازی فعالیت های خود باشد.

اما عدم تعهد ایالات متحده به پیمان منع گسترش موشک های ضد بالستیک مشخص کرد که ایالات متحده همچنان در حال پیگیری برنامه های خود است، هر چند با تغییرات قابل توجه و شاید در ابعاد کوچکتر. امروزه سه برنامه ماهواره تجربی فضاپیمای تجربی XSS-11 و سیستم مادون قرمز نزدیک محدوده (NFIRE) و سیستم شناسایی فضایی (SBI) از اصلی ترین برنامه های در دست پیگیری است که اولین ماهواره های آزمایشی دو برنامه اول به ترتیب در سال های 2005 و 2007 به فضا فرستاده شده اند. با این وجود همچنان به عنوان برنامه پژوهشی در دست گسترش قرار دارند.

در چهاردهم فوریه ۲۰۰۸ در حالی که کمی بیشتر از یک سال قبل، چین اولین موشک ضد ماهواره خود را آزمایش کرده بود، یک فروند موشک SM-۳ به سمت ماهواره USA ۱۹۳ شلیک شد و موفق به انهدام ماهواره مذکور شد اما باید دانست که SM-۳ در حال حاضر یک سلاح ضد ماهواره تمام عیار نیست چرا که برد این موشک تنها برای هدف قرار دادن اهدافی در مدار پایین کفایت می کند و هنوز تا بدل شدن به یک سلاح ضد ماهواره تمام عیار فاصله دارد. شاید در آینده با بهینه سازی پیشران موشک، این فاصله برداشته شود.

اتحاد جماهیر شوروی/ روسیه

با وجود گذشت مدت های بسیار از فروپاشی جماهیر شوروی، همچنان جزئیات برنامه ضد ماهواره این کشور در هاله ای از ابهام قرار دارد. در سال های پایانی دهه ۵۰ شوروی برنامه هایی برای مقابله با تهدیدات ماهواره ها آغاز کرد تا پیش از ۱۹۶۰ برنامه های مختلفی برای موشک های ضد ماهواره وجود داشت. در مارس ۱۹۶۱ کار روی سلاح جدیدی برای مقابله با ماهواره ها آغاز شد. این طرح را شکارچی ماهواره ها یا به صورت اختصار (IS) می نامیدند.

اما سیستم IS چه بود؟ عملکرد این سیستم به این شکل بود که می توانست پس از شناسایی اهداف، برای انفجار یک کلاهک ترکش شونده نزدیک به هدف مورد نظر اقدام کند. برای رهگیری ماهواره ها در این سیستم به یک یا دو ماهواره نیاز بود. همچنین شلیک موشک زمانی صورت می گرفت که ماهواره در محدوده پرتابگر قرار می گرفت. کل مراحل چیزی بین ۹۰ تا ۲۰۰ دقیقه طول می کشید.

بین نوامبر ۱۹۶۳ تا آوریل ۱۹۶۴ دو آزمایش با استفاده از راکت های R-۷ صورت گرفت. (این راکت ها بخشی از برنامه موشکی UR-۲۰۰ بودند.) کمی بعد با لغو شدن برنامه UR-۲۰۰ موشک R-۳۶ به عنوان جایگزین به پروژه IS پیوست. تا ۱۹۶۸ برنامه IS جمعا ۲۳ آزمایش را به ثبت رساند. در فوریه ۱۹۷۳ این سیستم عملیاتی اعلام شد هر چند به دلیل امضای منع گسترش تسلیحات فضایی (SALT I) در ۱۹۷۲ به شکل قابل توجهی از سرعت گسترش این برنامه کاسته شد.

به هر صورت گسترش طرح تا پایان دهه هفتاد ادامه یافت، هر چند روی زمین تا 1979 برنامه IS می توانست با اهدافی با ارتفاع بالاتر درگیر شود. سرانجام در 1983 «یوری آندروپو» تمامی آزمایش های برنامه را متوقف و ادامه برنامه را لغو کرد. از مهم ترین دلایل می توان به قدیمی شدن تکنولوژی این برنامه اشاره کرد. در حالی که ایالات متحده در همین زمان برنامه های جدیدی را با تکنولوژی برتر آغاز کرده بود.

در طول دهه هفتاد، اتحاد جماهیر شوروی تعداد زیادی پایگاه زمینی ساطع کننده امواج لیزر موسوم به Terra-3 را به کار گرفت. این پایگاه ها به نوعی در نقش کور کننده ماهواره های جاسوسی آمریکایی عمل کردند. بر همین اساس بسیاری از تصاویر ماهواره ای گرفته شده ایالات متحده از مناطق حساس شوروی در این دوران سفید ظاهر می شدند. این مراکز با استفاده از لیزر دی اکسید کربن، سنسورهای نوری ماهواره ها را از کار می انداختند.

همچنین شوروی از 1976 روی یک پروژه پژوهشی هدایت کننده انرژی (تحت عنوان پروژه Fon) نیز کار می کرد که این برنامه نیز همانند ایستگاه فضایی نظامی آلماز (Almaz) برای شکار ماهواره ها که در همان زمان مطرح بود، به دلیل پاره ای مشکلات تکنیکی رها شد. (برنامه ایستگاه فضایی نظامی در قالب سه ایستگاه سالیوت در فاصله سه سال، آزمایش شده بود.)

هم زمان با برنامه ایالات متحده برای آزمایش یک موشک هواپرتاب ضد ماهواره شوروی نیز آزمایش گونه ای از موشک هواپرتاب ضد ماهواره را روی جنگنده های MIG-۳۱ صورت داد که در نهایت این برنامه نیز همانند برادر ناتنی غربی خود پس از تولید شش پیش نمونه رها شد. نقطه اوج داستان رقابت دول شرق و غرب پس از اعلام برنامه جنگ ستارگان از سوی ایالات متحده شکل گرفت. در این زمان شوروی در پاسخ به این برنامه با استفاده از مرکز Terra-۳ توانست بخشی از سامانه های ارتباطی شاتل چلنجر را با تابش پرتوی ضعیف لیزر مختل کند تا بدین وسیله اخطاری در زمینه ادامه این طرح به حریف خود داده باشد.

ضمنا شوروی در اواخر دهه هشتاد میلادی روی برنامه نه چندان شناخته شده ای موسوم به «پولیوس» (Polyus) کار می کرد که در حقیقت نوعی توپ لیزری فضایی بود. پیش نمونه این سلاح ضد ماهواره در ۱۵ می ۱۹۸۷ سوار بر سیستم پرتاب فضایی انرگیا به سوی مدار پرتاب شد. با این حال این پرتاب موفق نبود و پولیوس در طول پرتاب از دست رفت. در مورد جزئیات دقیق برنامه پولیوس هیچ وقت اطلاعات کاملی به بیرون درز نکرد.

پس از جماهیر شوروی، فدراسیون روسیه هر چند آرام برنامه های گسترش تسلیحات ضد ماهواره خود را پی گرفت. هر چند به درستی اطلاعات کاملی از چند و چون آنها در دست نیست. با این حال می دانیم که این تلاش ها خصوصا از سال ۲۰۱۶ جانی دوباره گرفته اند.

دوران نوین

مصادف با ۵.۲۸ دقیقه بعدازظهر یازدهم ژانویه ۲۰۰۷، چین اولین آزمایش موفقیت آمیز تسلیحات ضد ماهواره خود را با نابودی یک ماهواره هواشناسی چینی FY-۱C به ثبت رساند تا به جمع کشورهای با توانایی نابودی ماهواره ها وارد شود. سلاحی که چین مورد استفاده قرار داد، بر اساس یک موشک بالستیک میان برد DF-۲۱ شلیک شده از یک پرتابگر سیار صورت گرفته بود.

یک سال بعد آمریکا هم یک ماهواره جاسوسی معیوب مدل USA-۱۹۳ خود را با استفاده از یک موشک پدافند ضد موشکی استاندارد ۳ (RIM-۱۶۱ Standard Missile ۳) هدف قرار داد. عملیاتی که عملا حکم آزمایش میدانی توانایی هدف قرار دادن موشک ها توسط تسلیحات کنونی آمریکا را نیز داشت.

بر اساس نظر بسیاری از تحلیلگران، این آزمایش آغاز دوران جدیدی از مسابقات تسلیحاتی در فضا به شمار می رود. بر همین اساس به نظر می رسد اروپا نیز به زودی برنامه هایی برای تسلیحات ضد ماهواره آغاز کند. همچنین کشورهای ژاپن، استرالیا و کانادا نیز در حال بررسی این موضوع هستند.