سوخو -۵۷؛ آخرین شوالیه سرخ

مجله همشهری دانستنیها - محمد حسین جهان پناه: چندی پیش سرانجام شرکت «سوخو» رسما نام «سوخو -۵۷» را برای طرح جنجالی «پک فاتی -۵۰» خود برگزید و با امضای آخرین توافقنامه ها، فاز نهایی آزمایش های عملیاتی این جنگنده پر حاشیه را آغاز کرد. روندی که در نهایت پس از سال ها انتظار، ظرف دو سال آینده زمینه را برای ورود به خدمت نخستین جنگنده نسل پنجمی روسیه فراهم می کند اما پروژه پک فا دقیقا با چه تغییر و تحولاتی روبروست و کی آماده عملیات می شود؟

کمی بیش از یک ماه پیش در جریان «نمایشگاه هوایی ماکس» روسیه، قرار بود که «ولادیمیر پوتین» در جریان بازدید رسمی خود از این نمایشگاه از آشیانه ویژه ای دیدن کند و رسما از جدیدترین و کامل ترین پیش نمونه جنگنده تی -50 پرده بردارد؛ نمونه ای که از هر جهت مشابه سری تولیدی اولیه این هواپیما در آینده نزدیک است. به این ترتیب قرار بر این بود تا در حضور پوتین قرارداد نهایی آزمایش ها و تولید نمونه نهایی هواپیما امضا شود. به علاوه قرار بود تا در جریان این بازدید، سوخو -57 به عنوان نام رسمی سری تولیدی جنگنده تی - 50 معرفی شود.

با این حال پوتین با تاخیر به نمایشگاه رسید و مدت زیادی هم در نمایشگاه نماند. در نتیجه هیچ کدام از این اتفاقات در عمل رخ ندادند. قراردادهای آزمایش و تولید هواپیما دو روز بعد به امضا رسیدند و خبر انتخاب شدن نامه سوخو -57 برای این هواپیما را هم فرمانده نیروی هوایی، «ویکتور باندروف» در 11 آگوست اعلام کرد؛ نامی که انتخاب آن در حقیقت تی - 50 را به عنوان وارث رسمی سوخو - 27 به رسمیت می شناسد. وارثی که این بار امیدوار است از همه وارث های قبلی این نام شانس بیشتری داشته باشد.

این رویه نام گذاری پیش از این برای جنگنده های برتری هوایی سوخو پس از «سوخو -27» با دو طرح آزمایشی «سوخو -37» و «سوخو 47» هم دنبال شده بود. از بین این دو، سوخو-37 طرح آزمایشی نمونه ارتقا یافته ای از جنگنده «سوخو -35» (سوخو - 27 ام) با توانایی مانورپذیری به مراتب بهتر و الکترونیک پروازی مدرن تری بود. جنگنده غریب سوخو -47 با بال های پیشگرایش، اولین تلاش چشمگیر سوخو پس از جنگ سرد برای توسعه یک جنگنده برتر هوایی جدید بود.

هیچ کدام از این دو طرح به جایی نرسیدند، با این حال سوخو با همه مشکلات و تاخیرهای فراوانی که تاکنون داشته، امیدوار است تا پیش از پایان دهه دوم قرن بیست و یکم، سوخو - 57 را به عنوان اولین جنگنده نسل پنجم عملیاتی روسیه معرفی کند.

مشکلات فعلی

پیش نمونه های تی -50 برای نخستین بار در جریان نمایشگاه هوایی ماکس امسال روسیه حضور بسیار پررنگی داشتند و تمام تلاش خود را کردند تا با اجرای نبردهای نمایشی زیبا، قدرت و مانورپذیری خود را به رخ تماشاچیان بکشند؛ نمایشی که می شد آن را تلاشی برای آماده شدن تی -50 برای ورود به خدمت و از آن مهم تر بازاریابی فروش خارجی تفسیر کرد.

حقیقت این است که برنامه «پک فا» تا همین جای کار هم با مشکلات متعددی روبرو بوده که در نتیجه این مشکلات، تاریخ تولید نهایی و ورود به خدمت هواپیما هم چندین بار به تعویق افتاده است. هشت سال پیش، وقتی اولین پیش نمونه های هواپیما به پرواز درآمدند و ساخت پیش نمونه های آزمایشی آغاز شد، خیلی زود مشخص شد که این هواپیما با مشکلات سازه ای و آیرودینامیکی متعددی روبروست. موتورهای نهایی هواپیما هنوز آماده نبودند (و همچنان هم نیستند)، خبری از الکترونیک پروازی مورد انتظار نبود و بیشتر تکنولوژی های مورد نیاز هنوز در دست توسعه قرار داشتند.

به علاوه بروز مشکلات و سوانح متعدد در جریان آزمایش ها، توسعه طرح را هم با کندی همراه کرد تا جایی که تولید سه پیش نمونه آزمایشی اخیر جنگنده با دو سال و نیم تاخیر نسبت به آخرین پیش نمونه اولیه هواپیما اتفاق افتاد. فاصله قابل توجهی که علت آن تغییرات عمده ای بود که نیاز بود تا روی طراحی سازه ای هواپیما اعمال شود. در نتیجه این سه پیش نمونه جدید با نمونه های آزمایشی اولیه جنگنده از جهات مختلفی تفاوت دارند. در درجه اول سازه اصلی آنها مستحکم تر از نمونه های قبلی است. سازه اصلی هواپیما در اصل فلزی بود اما در نمونه های جدید مواد کامپوزیتی جای فلز را گرفته اند. به علاوه انتهای بدنه که در خود تجهیزات جنگ الکترونیک را جای داده است، درازتر شده و به این ترتیب طول هواپیما هم تغییر کرده است. به علاوه برخی از درهای هواپیما و نوک بال های آن هم دستخوش اصلاحات چشمگیری در طراحی خود شده اند.

در نتیجه این تغییرات، پهنای بال هواپیما از ۱۴ متر به ۱۴.۱ متر افزایش پیدا کرده و طول بدنه هم از ۱۹.۷ متر به ۲۰.۱ متر رسیده است. همان گونه که اشاره شد علت این تغییرات مشکلات متعددی بود که در طول آزمایش سری اول پیش نمونه های هواپیما بروز کرد. از جمله این مشکلات ظهور ترک های پراکنده در سطح بدنه هواپیما بود. همین ترک ها هم موجب شدند تا اولین پیش نمونه هواپیما کمتر از یک سال پس از نخستین پرواز خود و پس از آسیب دیدن در جریان نمایشگاه ماکس ۲۰۱۱ برای بیش از یک سال زمین گیر شود.

به علاوه مشکلات دامنه دار موتورهای هواپیما هم در چندین نوبت موجب شد تا پیش نمونه ها تنها با یک موتور فرود بیایند. در طول نمایشگاه ۲۰۱۱ ماکس این مشکل آن قدر جدی بود که پیش نمونه شماره دوی هواپیما دچار واماندگی کمپرسور موتور سمت راست خود شد، هر چند که با اندکی شانس از سانحه قریب الوقوع جان سالم به در برد.

در سال ۲۰۱۴ هم پیش نمونه شماره پنج پس از فرود روی باند و دقیقا هنگام بازدید هیئت نمایندگی هند از هواپیما دچار آتش سوزی شد. تعمیر مجدد این مدل هم بیش از ۱۶ ماه به طول انجامید و سوخو برای تامین قطعات یدکی آن ناچار شد پیش نمونه نیمه تمام ششم جنگنده تی - ۵۰ را قربانی کند. با این همه، سال گذشته هواپیما سرانجام توانست پس از فراز و نشیب های فراوان با پشت سر گذاشتن آزمون های پروازی خود وارد فاز آزمایش های تسلیحاتی خود شود.

تکمیل تجهیزات

جدیدترین پیش نمونه پروازی تی - ۵۰ که چندی پیش پرواز کرد، اولین نمونه ای بود که تقریبا بر اساس مشخصات نهایی سری تولیدی سوخو - ۵۷ ساخته می شد. تمام پیش نمونه های قبلی تنها اجزای مشخصی از تجهیزات و اویونیک نمونه های نهایی را در خود داشتند. در طول این برنامه، سوخو مستقیما مسئولیت یکپارچه سازی تجهیزات هواپیما را بر عهده گرفت؛ اتفاقی که در نوع خود در سیستم های روسی یک خرق عادت تمام عیار است.

در گذشته سیستم کنترل آتش، سیستم های ناوبری و دیگر تجهیزات الکترونیکی به وسیله سازنده روی هواپیما یکپارچه سازی می شدند. به عنوان نمونه در جنگنده های ساخت سوخو، این کار معمولا به وسیله «RPKB» (دفتر طراحی رامنسکویه) انجام می شد. به هر حال این که این بار سوخو شخصا این کار را بر عهده گرفته، نشان از جدا شدن شرکت های روسی از رسم های قدیمی به جا مانده از دوران شوروی دارد.

بسته تجهیزات الکترونیکی اصلی هواپیما شامل سیستم رادیوالکتریک Sh۱۲۱ و سیستم الکترواپتیکال ۱۰۱KS خواهد بود. SH۱۲۱ را انستیتوی «Tikhominov» در ژوکوفسکی توسعه داده است و شامل رادار N۰۳۶ و سیستم جنگ الکترونیک L۴۰۲ می شود. رادار N۰۳۶ موسوم به «بایلکا» (در روسی به معنی سنجاب) صاحب پنج آرایه کاوش الکترونیکی است (سه آرایه باند ایکس و دو آرایه باند ال). این رادار میدان دیدی برابر ۲۷۰ درجه دارد (+/-۱۳۵ درجه نسبت به محور هواپیما). طبیعتا استفاده از رادار باندال در حالت هوا به هوا اصلی ترین ابزار تی -۵۰ برای درگیری با اهداف پنهانکار و جنگنده های نسل پنجمی خواهد بود. البته استفاده از این وضعیت کاوش رادار می تواند منجر به شناسایی هواپیما به وسیله رادارهای موج بلندتر باند ایکس شود. رادارهای باند ایکس هم، همان رادارهای متعارفی هستند که جت های جنگنده جدید برای اجتناب از شناسایی به وسیله آنها با سطح مقطع راداری کمتر (در اصطلاح همان رادارگریزی) طراحی می شوند.

این طور که مدیر دفتر Tikhominov (طراح رادار آرایه فازی N۰۳۶) می گوید، راداری که روی آخرین پیش نمونه هواپیما نصب شد آخرین نمونه آزمایشی این رادار بود و در نتیجه به زودی تولید نمونه های نهایی آن در تاسیسات ژوکوفسکی (واقع در نزدیکی مسکو) آغاز خواهد شد.

تجهیزات جنگ الکترونیک هواپیما موسوم به L۴۰۲ هم به دست انستیتوی «KNITTI» طراحی و به وسیله کارخانه سیگنال در استاورویول روسیه تولید می شوند. سیستم الکترواپتیکال ۱۰۱KS ساخت UOMZ، قرار است کنترل کامل وضعیت آسمان اطراف هواپیما را به صورت بصری در دست بگیرد و در عین حال تدابیر متقابل را در برابر موشک هایی که به سوی هواپیما شلیک شده اند، مدیریت کند.

این سیستم شامل یک حسگر فروسرخ جستجو و رهگیری (IRIST) و چهار حسگر فرابنفش اخطار مجاورت موشک می شود که این حسگرها محیط اطراف جنگنده را به صورت ۳۶۰ درجه پوشش می دهند. ضمنا دو حسگر فروسرخ به عنوان تدابیر متقابل جهت گیری شده اند و یک سیستم تصویربرداری فروسرخ برای کمک به پرواز و فرود در ارتفاع پایین هم در جنگنده تعبیه شده است. در عین حال هواپیما در زمان ورود به خدمت خود، به یک غلاف ناوبری و هدف گیری قابل اتصال به این سیستم مجهز خواهد شد.

فاز دوم

وقتی تی - ۵۰ اولین بار پرواز کرد، برنامه اولیه این بود که تا پایان سال ۲۰۱۶ خط تولید هواپیما به طور رسمی شروع به کار کند. با این حال مشکلات فنی و تاخیرهای گسترده برنامه، خیلی زود کاملا روشن کرد که رساندن هواپیما به خط تولید در این زمان بندی ممکن نیست. زمان بندی فعلی برای آغاز خط تولید، سری هواپیما، سال ۲۰۱۹ اعلام شده است، آن هم در صورتی که همه چیز طبق برنامه فعلی پیش برود.

آن گونه که سوخو در جریان ماکس امسال اعلام کرد، نخستین مرحله از آزمایش های رسمی هواپیما تقریبا به پایان رسیده است. در طول این مرحله خصوصیاتی چون ثبات و کنترل پذیری در سرعت های فروصوت و فراصوت در ارتفاع پایین و بالا و همچنین زوایای حمله مختلف بررسی و تایید شده اند. مرحله اول آزمایش ها برخلاف آنچه شاید در نگاه اول به نظر برسد ابدا مرحله پیشرفته ای در مراحل آزمایش های هواپیما نیست. تنها نتیجه مشخص این مرحله پذیرفتن توانایی پروازی هواپیماست. در حقیقت تنها پس از تکمیل فاز دوم آزمایش ها - که شامل آزمایش سیستم های عملیاتی و تسلیحاتی است - هواپیما رسما مجوز اولیه برای ورود به خدمت خود را دریافت خواهد کرد.

تعداد کمتر

آن طور که رسما اعلام شده است، روسیه تصمیم دارد تا تعداد به مراتب کمتری از آنچه از پیش اعلام شده بود، سوخو -57 سفارش دهد. اولیه زمزمه ها از احتمال کاهش سفارش نیروی هوایی روسیه برای جنگنده پک فا، دو سال پیش منتشر شد؛ زمانی که وزیر دفاع وقت روسیه گفت که طبق برنامه تسلیحاتی ملی تدوین شده برای سال 2020، نیروی هوایی روسیه احتمالا تعداد کمتری (نسبت به پیش بینی اولیه) جنگنده سوخو -57 خواهد خرید و باقی جنگنده های مورد نیاز خود را از میان جنگنده های سوخو - 30 و 35 که به مراتب ارزان تر هستند، سفارش خواهد داد (تا آن زمان نیروی هوایی روسیه رسما 98 فروند سوخو -35 اس و 116 فروند سوخو - 30 اس ام را سفارش داده بود). به این ترتیب بر اساس اعلام رسمی تا سال 2020 نیروی هوایی روسیه به جای 60 فروند اولیه، تنها یک اسکاداران (یک اسکادران روسی شامل 12 جنگنده است) سوخو -57 سفارش می دهد.

پک فای ارتقا یافته

آن طور که سوخو به صورت تلویحی اعلام کرده است از سال 2020، سوخو -57 رسما اصلی ترین محصول صادراتی این شرکت خواهد شد. بر این اساس سوخو امیدوار است که بتواند گونه ای ارتقا یافته و نهایی پک فا را تا آن زمان برای صادرات آماده کند. این گونه، به جز تغییراتی در الکترونیک پروازی، موتورهای جدیدی را هم دریافت خواهد کرد. بر این اساس تا سال 2025 دو سوم هواپیماهای تولیدی از گونه ارتقا یافته پک فا و یک سوم مابقی از گونه اولیه ای که تا قبل از 2020 آماده ورود به خدمت می شوند، خواهند بود. به این ترتیب از گونه اولیه هواپیما که از موتورهای پر دردسر 41F-AL (41F-AL خود گونه به روز شده موتورهای قدیمی 31-AL جنگنده سوخو -27 است) استفاده می کند، شاید تنها همان 12 فروند سفارش داده شده ساخته شوند.

مابقی هواپیماهایی که پس از این تاریخ وارد خط تولید می شوند با موتورهایی کاملا جدید و قوی تر مجهز خواهند شد. بر مبنای این برنامه در فاصله پنج سال بعدی، سوخو قصد دارد 150 تا 160 فروند گونه ارتقا یافته پک فا را تولید کند. این موتورهای جدید که فعلا «30 izdeliye» نامیده می شوند، 30 درصد از موتورهای قبلی سبک تر هستند و نیروی رانش بهتری هم دارند.

بخش سرد این موتورها صاحب کمپرسوری سه مرحله ای (به جای چهار مرحله ای کنونی) است و بخش داغ آن (هسته موتور) هم صاحب کمپرسوری پنج مرحله ای (به جای نه مرحله ای کنونی) و توربینی یک مرحله ای خواهد بود. این موتور تازه امسال وارد فاز آزمایش زمینی شده است و هنوز راه درازی برای ورود به خدمت در پیش دارد. با این همه سرانجام وقتی موتورها روی هواپیما سوار شوند، شاهد پرواز جنگنده ای بسیار متفاوت از سوخو -۵۷ کنونی خواهیم بود. همه اینها یعنی حتی اگر سوخو -۵۷ تا سه سال آینده هم وارد خدمت شود، همچنان چندین سال طول خواهد کشید تا به تمامی توانایی های بالقوه خود دست پیدا کند.

ارتباط هندی

به جز گونه استاندارد تک نفره سوخو -۵۷، این جنگنده گونه ضربتی دو سرنشینه ای هم خواهد داشت؛ گونه ای که فعلا به صورت اختصاصی با همکاری و سرمایه گذاری هند در دست توسعه قرار دارد. این مدل برخلاف گونه اصلی با اویونیک و کامپیوتر انتخابی هند مجهز خواهد شد. به جز این، این هواپیما امکان حمل تسلیحات مختلف هندی را هم خواهد داشت. اولین گونه این هواپیما قرار است تا سال ۲۰۱۹ پرواز کند و هندی ها تصمیم دارند تا ۴۸ فروند از این گونه را سفارش دهند. هر چند که در کنار گونه دو سرنشینه قصد دارند تا ۱۶۴ فروند هم گونه تک سرنشینه بخرند. با این حال پیش از نهایی شدن ساخت هواپیما، هندی ها خواستار اصلاحاتی گسترده و همکاری بیشتر در برنامه بودند.