چرا چینیها دیگر سد نمیسازند؟
مقالهای که در ذیل مورد بازبینی قرار گرفته از نویسنده شناختهشده حوزه محیطزیست، فیلیپ بال (Philip Ball) است که ایشان به واقع یکی از نویسندگان مشهور گروه دانش وبسایت علمی تخصصی نیچر (Nature) هستند.
مجله دیجی کالا - فرناز حیدری: مقالهای که در ذیل مورد بازبینی قرار گرفته از نویسنده شناختهشده حوزه محیطزیست، فیلیپ بال (Philip Ball) است که ایشان به واقع یکی از نویسندگان مشهور گروه دانش وبسایت علمی تخصصی نیچر (Nature) هستند. در مقاله جامع و تعمقبرانگیز ایشان تاثیرات سدسازی در پرجمعیتترین و در عین حال یکی از سریعترین اقتصادهای رو به رشد جهان یعنی کشور چین زیر ذرهبین قرار گرفته است.
آنچه در ادامه میخوانید، تاثیرات پروژههای بزرگ سدسازی در کشوری است که ادعاهای زیادی در این عرصه دارد:
بزرگترین نیروگاه برقآبی در جهان
سد سه دهانه چین (China's Three Gorges Dam) واقع بر روی رودخانه یانگتسه (Yangtze) بدون تردید یکی از بزرگترین و در عین حال جاهطلبانهترین پروژهای مهندسی جهان است. رودخانه یانگتسه طویلترین رودخانه آسیا و سومین رودخانه طولانی جهان پس از رودخانههای نیل و آمازون است که از سمت غربی چین سرچشمه گرفته و در نهایت پس از گذر از نواحی شرقی این کشور به دریای چین شرقی میریزد. نیروگاه برقآبی این سد به ترتیب در سالهای ۲۰۱۳ و ۲۰۱۴ میلادی با تولید سالانه ۸۳.۷ و ۹۸.۸ تراوات ساعت (TWh) انرژی توانست گوی سبقت را از سد مشهور ایتایپو (Itaipu Dam) واقع بر رودخانه پارانا (Paraná Rivera) در حدفاصل مرز برزیل و پاراگوئه برباید و بدینترتیب هماکنون سد سه دهانه چین بزرگترین نیروگاه برقآبی در سطح جهان است.
رو در روی شاهکار مهندسی چین
اگر کسی شک دارد که ساخت سد سه دهانه رودخانه یانگتسه چین به همان اندازه که در کسب پرستیژ ملی برای این کشور نقش داشته، در کنترل سیلاب و تولید انرژی هیدروالکتریک هم موفق عمل کرده، باید حتماً از این سد بازدید کند. اتوبوسهای گردشگری مسافت ۴۰ کیلومتری (۲۵ مایل) را از کنار رودخانه گلآلود شهر ایچانگ (Yichang) طی کرده و در نهایت پس از گذر از ایستگاههای متعدد ایست بازرسی نظامی که این مرکز توریستی را کنترل میکنند، گردشگران را در برابر یکی از بزرگترین سازههای مصنوع و شاهکارهای مهندسی جهان قرار میدهند. کتاب راهنما با افتخار رکوردهای این سد بزرگ را از منظر بینالمللی برای توریستها برشمرده و جالب اینجاست که اغلب آنها بیمعنی هستند. اما این عبارات طرفداران مهندسی سدسازی هیدروالکتریک را قطعاً به شوق خواهند آورد: «سختترین سازه بتونی»، «سرریز سدی با بیشترین ظرفیت تخلیه»، «سد متحرک داخلی با بالاترین میزان سرآب». کتاب راهنمای چاپ چین در عین حال بازدیدکنندگان را مطمئن میسازد که نگرانیهای شکلگرفته توسط مخالفان پروژه سدسازی از جمله در مواردی نظیر انباشت سیلت، بیخانمان شدن مردم محلی، خسارات متعدد اکولوژیکی، تخریب سایتهای میراث باستانی و خطرات مربوط به زمینلرزه همگی در دست کنترل هستند.
واژگان «سختترین سازه بتونی»، «سرریز سدی با بیشترین ظرفیت تخلیه»، «سد متحرک داخلی با بالاترین میزان سرآب» قطعاً مهندسان سدساز را به وجد میآورند اما این واژهها برای مهندسان محیطزیست در عین حال یادآور «انباشت سیلت»، «بیخانمان شدن مردم محلی»، «خسارات متعدد اکولوژیکی»، «تخریب سایتهای میراث باستانی»، «تبخیر شدید آب» و «افزایش خطر زمینلرزه و رانش زمین» نیز هست.
سد سه دهانه بر روی رودخانه یانگتسه ساخته شد تا قدرت مهندسی چینیها را به رخ جهانیان بکشد.
این سازه و اثر برجسته مهندسی که ساخت آن قطعاً کار دشواری هم هست، آنطور که باید و بعنوان یکی جاذبه توریستی گیرایی خاصی دارد ولی وقتی بیشتر درباره آن فکر میکنید تنها یک سازه خشن و شاید هم زشت به نظر میرسد. حال به سوژه مهمتر یعنی آب و مهار آن فکر کنید، کنترل و مهار آب در قلب کشور چین آنهم برای یک مدت مدید مساله سادهای نیست. اقتصاد چین پیش از اینهم و بعد از یک دوره رشد غیرمعمول نشانههایی از رکود را داشته و این در حالی است که کمبود آب میتواند تا چندین دهه آتی نگرانیهای جدی را به بار بیاورد. شکی در این نیست که سدهای بزرگ میتوانند بخش عمدهای از انرژی موردنیاز کشور را از طریق تولید انرژی هیدروالکتریک مرتفع سازند و از طرف دیگر نیاز به نیروگاههای آلایندهای را هم که در آنها ذغالسنگ مصرف میشود، کم میکنند.
سد سه دهانه چین با نصب توربینی به ظرفیت ۱۸.۲ گیگاوات توانسته ۱۰ برابر بیشتر از نیروگاه هستهای خلیج دایا (Daya Bay) گوانگدونگ (Guangdong) انرژی تولید کند. در حال حاضر برنامه ساخت سدهای زیادی بر روی رودخانههای متعدد کشور چین از جمله حتی در یکی از مناقشهبرانگیزترین موارد بر روی رودخانه سالوین یا نو (Nu River or Salween) در جریان است. سد رودخانه سالوین یا نو که در مسیر خود از سایت میراث جهانی یونسکو واقع در استان یونان (Yunnan) چین میگذرد، سدی است که قرار است بر روی رودی بسیار مهم از آسیای جنوب شرقی زده شود. رودخانه سالوین یا نو از شرق تبت سرچشمه گرفته و ضمن گذر از استان یونان چین و سپس میانمار و تایلند به دریای آندامان (Andaman) واقع در جنوب شرقی خلیج بنگال و جنوب میانمار میریزد.
رودخانه سالوین در مسیر خود از سایت میراث جهانی یونسکو عبور میکند. این منطقه را معابد و پارکهایی پوشاندهاند که برای چینیها از نظر تاریخی بسیار ارزشمند هستند.
سد سه دهانه چین واقع بر روی رودخانه یانگتسه یکی از بزرگترین و در عین حال جاهطلبانهترین پروژهای مهندسی جهان است که بر روی طویلترین رودخانه آسیا و سومین رودخانه طولانی جهان ساخته شده است.
واقعیت امر این است که اکثر آبراهههای کشور چین امروزه در یک موقعیت شکننده و فوقالعاده حساس قرار دارند همچنانکه آلودگی، سدسازی، بهرهبرداری بیرویه، احیاء اراضی و تغییرات اقلیمی نیز در عین حال تاثیرات مخرب و مضاعفشان را بر این عرصهها تحمیل کرده و در آینده نیز این وضعیت ادامه خواهد داشت. برآوردها حاکی از آن است که تخریب و فرسایش زیستمحیطی هر ساله هزینهای معادل ۱۰ درصد از تولید ناخالص داخلی را میبلعد ، از طرف دیگر بحران آب به یکی از دغدغههای اصلی مردم چین تبدیل شده به طوریکه هر از چند گاهی معترضان شهری را وادار به عکسالعمل میسازد و البته برخی از این اعتراضات به خشونت هم کشیده میشوند. مساله اینجاست که هماکنون مدیریت آبراههها در چین بیشتر از هر زمان دیگر نیازمند اجرای طرحهای پیشگامانه و در عین موفق از نظر سیاسی است.
تخریب و فرسایش زیستمحیطی هر ساله هزینهای معادل ۱۰ درصد از تولید ناخالص داخلی چین را میبلعد، از طرف دیگر بحران آب به یکی از دغدغههای اصلی مردم این کشور تبدیل شده است.
یک بنای تحسینبرانگیز اما فاقد کارآیی اجتماعی و زیستمحیطی
لی پنگ (Li Peng) چهارمین نخستوزیر جمهوری خلق چین زمانیکه ساخت سد سه دهانه نهایتاً در سال ۱۹۹۲ م. (۱۳۷۱ ه.ش.) مورد تصویب قرار گرفت، در بیانیهای ضمن تایید این مساله آن را نشانه اقتدار سیاسی، اقتصادی و در عین حال تکنولوژیکی کشور چین برشمرد. وی در بیانیه خود گفت: «سد سه دهانه به دنیا نشان خواهد داد که مردم چین چه روحیه و توانایی بالایی دارند که توانستهاند بزرگترین مخزن آب و نیروگاه هیدروالکتریک (برقآبی) دنیا را در کشور خود بسازند.» جالب اینجاست که در همان زمان سیستم مدیریت منابع آب جهانی بعلت تاثیرات بارز زیستمحیطی شاهد نوعی عدم اشتیاق برای ساخت سدهای بزرگ در میان برخی از کشورها بود. سخت میتوان باور کرد که خود نخستوزیر لیپنگ هم به راستی به این مساله که تصمیمش مورد تشویق جهانیان قرار بگیرد، اعتقاد داشت. اما واقعیت امروز نشان میدهد که مدیریت آب در کشور چین یک مساله خیلی مهم و حیاتی است. منتقدانی که هزینههای مالی، اجتماعی و زیستمحیطی سدها را زیر سوال میبرند تنها جزئی از این داستان هستند. بعضی صادقانه بر این باور هستند که سد سه دهانه تنها یک تلاش برای حل مشکلات یانگتسه یا حتی نیاز چین برای بهرهبرداری از انرژیهای پاک نیست بلکه در عین حال یک اثر به ظاهر تحسینبرانگیز است که بتواند راه را برای ساخت و ساز بیشتر آنهم در عرصه مدیریت منابع آبی و آبراهههای کشور چین باز کند.
سد رودخانه یانگتسه میتواند مولد تغییرات اکولوژیکی عظیمی از جمله زلزله و رانش زمین باشد.
چهارمین نخستوزیر و مقام ارشد جمهوری خلق چین، ساخت سد سه دهانه را نشانه قدرت چینیها عنوان کرد در حالیکه در همان زمان سیستم مدیریت منابع آب جهانی شاهد گرایشات متفاوت از جمله عدم اشتیاق برای سدسازی یا حتی در مواردی تخریب سدهای فاقد بازدهی بود.
هزینه قدرتنمایی غول بتونی
آمارها حیرتانگیز هستند: ۱۸۵ متر ارتفاع، تقریباً دو کیلومتر عرض، قالب بتون تقریباً ۳۰ میلیون مترمکعب، سیلگیری ۳۰ هزار هکتار از زمینهای کشاورزی و در نهایت ایجاد مخزنی به اندازه تقریبی ۳۱ هزار مایل مربع (۸۰۲۸۹.۶۳۱ کیلومتر مربع). این سد در جای خود یادآور همان نماد یا تمثال دیوار بزرگ چین است و جالب اینجاست که حتی از فضا نیز به شکلی مشهود قابل رویت است. اما سوال اینجاست که همه این موارد به چه قیمتی تمام شده است؟ برخی از منتقدان میگویند که میزان رسوباتی که در این سد جمع شده و خواهد شد، میتواند احتمال بروز خطر سیلاب را در رودخانه یانگتسه بالاخص در ناحیه بالادست یعنی استان سیچوان(Sichuan) افزایش دهد. از طرف دیگر در مورد تاثیرات این سد بر وضعیت اکولوژی محلی یا از دست رفتن سایتهای غیرقابل ارزشگذاری میراث ملی چه میتوان گفت؟ درباره آسیبپذیری سد نسبت به زلزله؟ اینکه اگر وزن آب اضافهشده در عمل خطر لرزش یا رانش زمین را بالاخص در زمینهای مجاور تشدید کند؟ دولت چین با اطمینان این احتمالات را رد میکند اما آیا این احتمالات قابلتعمق نیست؟
آیا این سیل گلآلود میتواند نشانههای رانش زمین را در خود داشته باشد؟
آمارهای سد سه دهانه حیرتانگیز هستند: ۱۸۵ متر ارتفاع، تقریباً دو کیلومتر عرض، قالب بتون تقریباً ۳۰ میلیون مترمکعب، سیلگیری ۳۰ هزار هکتار از زمینهای کشاورزی و در نهایت ایجاد مخزنی به اندازه تقریبی ۳۱ هزار مایل مربع (۸۰۲۸۹.۶۳۱ کیلومتر مربع). اما پرسش اینجاست که همه اینها به چه قیمتی تمام شده است؟
یکی از مهمترین مباحث مناقشهبرانگیز این پروژه اسکان مجدد و دائم کسانی است که خانههای آنها بواسطه ساخت سد به زیر آب رفته. مساحت طراحی شده برای مخزن دریاچه حریمی حدود ۱۰۰۰ کیلومترمربع را پوشش میدهد و البته این محدوده بیشتر از ۶۰۰ کیلومتر (۳۷۵ مایل) هم در بالادست بسط یافته. این محدوده مذکور خانه و محل زندگی قریب ۱.۵ میلیون نفر بوده که در ۱۹ شهرستان و بخش، ۱۴۰ شهر، ۳۲۶ قصبه و ۱.۳۵۱ روستا زندگی میکردهاند و در حال حاضر تمامی آنها مجبور به مهاجرت شدهاند. سوال اینجاست که آیا به این قشر کثیر از بیخانمانها پول کافی داده شده تا زندگی جدیدی را در محلی دیگر آغاز کنند؟ کشاورزان روستایی چگونه قرار است که با محیط شهری کنار بیایند؟ آیا این سیل عظیم به مناطقی که خودشان از نظر جمعیتی شلوغ و پرجمعیت بودهاند، اضافه نشدهاند؟ و در آخر اینکه تاثیرات فیزیولوژیکی این بیخانمانی و رانده شدن از محل سکونت ابتدایی چطور میتواند این افراد و حتی نسلهای بعدی را متاثر سازد؟
عواقب ساخت سدی که یک میلیون و نیم نفر را بیخانمان ساخت.
افسانههای چینی در پروژه آبرسانی از جنوب به شمال چین جان گرفتند
افسانههای چینی نشان میدهد که ایدههای خارق العاده نظیر جابجا کردن کوهها، جابجایی جمعیت، ساخت سدها و خاکریزها به مسافت هزاران مایل در طول رودخانهها به منظور کنترل سیلاب همیشه جزئی از باور چینیها بوده است. پروژه انتقال آب از جنوب به شمال نیز یکی از پروژههای بلندپروازانه با هدف انتقال آب از دره مرطوب یانگتسه و از طریق کانالهایی به طول هزاران کیلومتر به دشتهای شمالی چین است که درست همانند سد سه دهانه منتقدان خاص خود را دارد. مائو تسهتونگ (Mao Zedong) بنیانگزار جمهوری خلق چین در اوایل سال ۱۹۵۲ م. (۱۳۳۲ ه.ش.) این ایده را پاسخ حل مشکلات کشور چین عنوان کرد. در دهه ۸۰ م. گامهایی مهم برای این پروژه با ساخت ایستگاه پمپاژ ۴۰۰ مترمکعب بر ثانیه جیانگدو (Jiangdu) آغاز شد. این پروژه کلان زیرساختی چندین دهه زمان برده و سرمایه کلانی نیز بدان اختصاص داده شده است. هدف نهایی این پروژه این است که ۴۴.۸ بیلیون مترمکعب آب شیرین را هر ساله از رودخانه مشهور یانگتسه واقع در جنوب چین به دشتهای خشک و صنعتی شمالی انتقال دهد. در سال ۲۰۱۴ م. برآوردها نشان داد که بیشتر از ۷۹ بیلیون دلار هزینه ساخت این پروژه بوده، پروژهای که در حال حاضر عنوان هزینهبرترین پروژه مهندسی جهان را به خود اختصاص داده است. جالب اینجاست که هزینه این پروژه رقمی تقریباً بیشتر از دو برابر ساخت سد مشهور سه دهانه گزارش شده. مخالفان این پروژه بنا به دلایل متعدد پروژه مذکور را زیر سوال میبرند:
مخالفان باور دارند که این طرح به نوعی هدر دادن منابع است، از نظر اجتماعی جمعکثیری از مردم را بیخانمان خواهد کرد، حجم و میزان قابلملاحظهای آب در این ضمن بواسطه تبخیر و آلودگی از دست خواهد رفت، هزینههای بالای ساخت این پروژه بدونتردید قیمت آب را در چین برای مصرفکنندگان بشدت بالا خواهد برد، فصول خشک میتوانند باعث شوند که رودخانه یانگتسه میزان قابل ملاحظهای از آب خود را از دست بدهد و این مساله بالطبع کل سیستم را با مشکل مواجه خواهد کرد، این پروژه میتواند زمینه را برای وقوع بلایای زیستمحیطی مهیا سازد.
گزارشات حاکی از آن است که در سال ۲۰۱۳ م. (۱۳۹۲ ه.ش.) آبزیپرورهای چینی شانگدونگ (Shangdong) واقع در شرق چین ادعا کردند که آلودگی آب یانگتسه در سمت جاده شرقی باعث شده که تعداد کثیری از ماهیان آنها مسموم و معدوم شوند. این مساله در حالی بود که در سال ۲۰۱۴ م. چندین ایالت در ناحیه شمالشرقی و مرکز چین با یک خشکسالی بیسابقه مواجه شدند که ظاهراً در ظرف ۶۳ سال اخیر سابقه نداشت. بسیاری از منتقدان و کارشناسان ریشه این مساله را پروژه مذکور عنوان کرده و مدعی شدند که اثرات این پروژه در مقام مقایسه حتی از سد سه دهانه نیز بیشتر است. مناقشات در این زمینه کماکان ادامه دارد.
اگر سد سه دهانه ۱.۵ میلیون نفر را بیخانمان کرد و میتواند مولد تاثیرات اکولوژیکی غیرقابلپیشبینی شود، پروژه آبرسانی از جنوب به شمال چین قطعاً چندین و چند برابر خسارات اکولوژیکی را با خود به ارمغان خواهد آورد.
طرح آبرسانی جنوب به شمال، پروژهای که ۷۹ بیلیون دلار خرج روی دست چینیها گذاشت.
جنوب به شمال وصل شد، منتهی ایالتهای تحتتاثیر از خشکسالی و آلودگی غیرمترقبه خبر میدهند.
چالشهای سد سه دهانه
جالب اینجاست که پروژه ساخت سد سه دهانه در حالی مجوز گرفت که در سال ۱۹۹۲ م. (۱۳۷۱ ه.ش.) قریب یک سوم نمایندهها بدان رای منفی دادند. ساخت سد علیرغم همه مخالفتها آغاز شد. اما امروز حتی منتقدان نیز مجبورند قبول کنند که از زمانیکه سد ساخته شد، سیلابی نظیر آنچه که در سال ۱۹۹۸ م. (۱۳۷۷ ه.ش.) اتفاق افتاد و بنا بر ادعاها ۳.۵۰۰ نفر در آن جان باختند، اتفاق نیفتاده است. اما از طرف دیگر عواقب ناشی از برنامه گسترده اسکان مجدد ظاهراً تمامی ندارد. شکی در این نیست که اغلب مردم با نارضایتی خانه و زمینهای خود را رها کرده و بسیاری نیز حتی هنوز نتوانستهاند خود را با شرایط جدید وفق دهند. بسیاری از چینیها صدها مایل از خانه و زمینهای پدریشان فاصله گرفته و به جایی آمدهاند که حتی هنوز نمیتوانند درست ارتباط کلامی برقرار کنند. جامعهشناسان به افزایش معضلات اجتماعی از جمله دزدی و … اشاره میکنند و همه اینها ظاهراً ریشه در یک چیز دارد: جابجایی از سرزمین پدری و عدم سازگاری با محیط جدید.
مدیریت منابع آب در کشور چین همیشه یک جدال برای غلبه بر نیروی طبیعت نبوده است.
از مرز رویای سدسازی تا واقعیت
کشوری نظیر چین رودخانههای پرآب زیادی دارد و نیاز به انرژی هم در آن رو به گسترش است لذا این غیرعقلانی است که از منابع تجدیدپذیر طبیعیاش جهت رشد اقتصادی پایدار استفاده نکند. از نظر فنی چین نسبت به هر کشور دیگر جهان منابع هیدروالکتریک (برقآبی) بیشتری در اختیار دارد که میتواند به طور تقریبی حدود ۳۸۰ گیگاوات یعنی معادل صدها هزار نیروگاه هستهای انرژی را برای این کشور به ارمغان بیاورد. اما مساله اینجاست که مشکلات در حدی هست که باعث شده تنها یک چهارم این انرژی قابل بهرهبرداری باشد. چین مدعی است که تا سال ۲۰۲۰ م. (۱۳۹۹ ه.ش.) ۱۵ درصد از انرژی خود را از منابع تجدیدپذیر استحصال خواهد کرد و از طرف دیگر میزان انتشار کربن را در همان زمان به میزان ۴۰ الی ۴۵ درصد کاهش خواهد داد. این امر تنها زمانی امکانپذیر است که انرژی برق آبی یک جزء مهم از این مجموعه باشد.
در حالیکه امروز اغلب کارشناسان نگرانیهای خود را در مورد کاهش ظرفیت تولید سدها در این کشور ابراز داشتهاند. سد روی رودخانه زرد که مائو بزرگ در سال ۱۹۴۹ م. (۱۳۲۸ ه.ش.) یعنی بلافاصله بعد از رسیدن به قدرت زمینه ساخت آن را مهیا ساخت، یکی دیگر نمونههای سدسازی ناموفق در این کشور است که باعث شده تا مخالفان به طور جدی پروژههای سدسازی را در این کشور زیرسوال ببرند. سد رودخانه زرد حتی بعد از بازسازیهای گسترده سالهای ۱۹۶۵ (۱۳۴۴ ه.ش.) و ۱۹۷۳ (۱۳۵۲ ه.ش.) قریب ۴۰ درصد از ظرفیت خود را به دلیل انباشت سیلت از دست داد و انرژی هیدروالکتریک تولیدی آن بعدها حتی کمتر هم شد. در سال ۲۰۰۴ م. (۱۳۸۳ ه.ش.) یکی از مهندسان ساخت این سد در تلویزیون عنوان کرد که ساخت این سد از ابتدا اشتباه بوده است. یکی دیگر از دلایل مخالفت با پروژههای سدسازی در چین تاثیر این دست پروژهها بر میراث طبیعی و باستانی است که چینیها بشدت نسبت به آنها حساسیت دارند. ایالت سیچوان که یکی از مناطق تحتتاثیر این پروژه کلان مقیاس است را میتوان از نظر میراث طبیعی کمنظیر توصیف کرد. معابد، پارکها و مجموعههای خارقالعادهای هماکنون در دشت تیبهتان (Tibetan Plateau) یافت میشوند که بعنوان میراث جهانی یونسکو ثبت شدهاند. قدمت برخی از آثار این منطقه به دو هزار سال پیش بازمیگردد. کارشناسان معتقدند که سدسازی نهتنها میتواند بر کیفیت این آثار تاثیر بگذارد بلکه حتی میتواند آنها را در معرض تخریب جدی قرار دهد.
وسواس عواقب منفی سدسازی دامن چینیها را هم میگیرد.
چین مدعی است که تا سال ۲۰۲۰ م. (۱۳۹۹ ه.ش.) ۱۵ درصد از انرژی خود را از منابع تجدیدپذیر استحصال خواهد کرد و از طرف دیگر میزان انتشار کربن را در همان زمان به میزان ۴۰ الی ۴۵ درصد کاهش خواهد داد. این امر تنها زمانی امکانپذیر است که انرژی برق آبی یک جزء مهم از این مجموعه باشد در حالیکه امروز اغلب کارشناسان نگرانیهای خود را در مورد کاهش ظرفیت تولید و اثرات مهارناپذیر زیستمحیطی سدها در این کشور ابراز داشتهاند.
آنچه در ادامه میخوانید، تاثیرات پروژههای بزرگ سدسازی در کشوری است که ادعاهای زیادی در این عرصه دارد:
بزرگترین نیروگاه برقآبی در جهان
سد سه دهانه چین (China's Three Gorges Dam) واقع بر روی رودخانه یانگتسه (Yangtze) بدون تردید یکی از بزرگترین و در عین حال جاهطلبانهترین پروژهای مهندسی جهان است. رودخانه یانگتسه طویلترین رودخانه آسیا و سومین رودخانه طولانی جهان پس از رودخانههای نیل و آمازون است که از سمت غربی چین سرچشمه گرفته و در نهایت پس از گذر از نواحی شرقی این کشور به دریای چین شرقی میریزد. نیروگاه برقآبی این سد به ترتیب در سالهای ۲۰۱۳ و ۲۰۱۴ میلادی با تولید سالانه ۸۳.۷ و ۹۸.۸ تراوات ساعت (TWh) انرژی توانست گوی سبقت را از سد مشهور ایتایپو (Itaipu Dam) واقع بر رودخانه پارانا (Paraná Rivera) در حدفاصل مرز برزیل و پاراگوئه برباید و بدینترتیب هماکنون سد سه دهانه چین بزرگترین نیروگاه برقآبی در سطح جهان است.
سد سه دهانه بزرگترین نیروگاه برق آبی جهان را در قلب خود جای داده است. (تصویر سال ۲۰۰۹)
رو در روی شاهکار مهندسی چین
اگر کسی شک دارد که ساخت سد سه دهانه رودخانه یانگتسه چین به همان اندازه که در کسب پرستیژ ملی برای این کشور نقش داشته، در کنترل سیلاب و تولید انرژی هیدروالکتریک هم موفق عمل کرده، باید حتماً از این سد بازدید کند. اتوبوسهای گردشگری مسافت ۴۰ کیلومتری (۲۵ مایل) را از کنار رودخانه گلآلود شهر ایچانگ (Yichang) طی کرده و در نهایت پس از گذر از ایستگاههای متعدد ایست بازرسی نظامی که این مرکز توریستی را کنترل میکنند، گردشگران را در برابر یکی از بزرگترین سازههای مصنوع و شاهکارهای مهندسی جهان قرار میدهند. کتاب راهنما با افتخار رکوردهای این سد بزرگ را از منظر بینالمللی برای توریستها برشمرده و جالب اینجاست که اغلب آنها بیمعنی هستند. اما این عبارات طرفداران مهندسی سدسازی هیدروالکتریک را قطعاً به شوق خواهند آورد: «سختترین سازه بتونی»، «سرریز سدی با بیشترین ظرفیت تخلیه»، «سد متحرک داخلی با بالاترین میزان سرآب». کتاب راهنمای چاپ چین در عین حال بازدیدکنندگان را مطمئن میسازد که نگرانیهای شکلگرفته توسط مخالفان پروژه سدسازی از جمله در مواردی نظیر انباشت سیلت، بیخانمان شدن مردم محلی، خسارات متعدد اکولوژیکی، تخریب سایتهای میراث باستانی و خطرات مربوط به زمینلرزه همگی در دست کنترل هستند.
واژگان «سختترین سازه بتونی»، «سرریز سدی با بیشترین ظرفیت تخلیه»، «سد متحرک داخلی با بالاترین میزان سرآب» قطعاً مهندسان سدساز را به وجد میآورند اما این واژهها برای مهندسان محیطزیست در عین حال یادآور «انباشت سیلت»، «بیخانمان شدن مردم محلی»، «خسارات متعدد اکولوژیکی»، «تخریب سایتهای میراث باستانی»، «تبخیر شدید آب» و «افزایش خطر زمینلرزه و رانش زمین» نیز هست.
سد سه دهانه بر روی رودخانه یانگتسه ساخته شد تا قدرت مهندسی چینیها را به رخ جهانیان بکشد.
این سازه و اثر برجسته مهندسی که ساخت آن قطعاً کار دشواری هم هست، آنطور که باید و بعنوان یکی جاذبه توریستی گیرایی خاصی دارد ولی وقتی بیشتر درباره آن فکر میکنید تنها یک سازه خشن و شاید هم زشت به نظر میرسد. حال به سوژه مهمتر یعنی آب و مهار آن فکر کنید، کنترل و مهار آب در قلب کشور چین آنهم برای یک مدت مدید مساله سادهای نیست. اقتصاد چین پیش از اینهم و بعد از یک دوره رشد غیرمعمول نشانههایی از رکود را داشته و این در حالی است که کمبود آب میتواند تا چندین دهه آتی نگرانیهای جدی را به بار بیاورد. شکی در این نیست که سدهای بزرگ میتوانند بخش عمدهای از انرژی موردنیاز کشور را از طریق تولید انرژی هیدروالکتریک مرتفع سازند و از طرف دیگر نیاز به نیروگاههای آلایندهای را هم که در آنها ذغالسنگ مصرف میشود، کم میکنند.
سد سه دهانه چین با نصب توربینی به ظرفیت ۱۸.۲ گیگاوات توانسته ۱۰ برابر بیشتر از نیروگاه هستهای خلیج دایا (Daya Bay) گوانگدونگ (Guangdong) انرژی تولید کند. در حال حاضر برنامه ساخت سدهای زیادی بر روی رودخانههای متعدد کشور چین از جمله حتی در یکی از مناقشهبرانگیزترین موارد بر روی رودخانه سالوین یا نو (Nu River or Salween) در جریان است. سد رودخانه سالوین یا نو که در مسیر خود از سایت میراث جهانی یونسکو واقع در استان یونان (Yunnan) چین میگذرد، سدی است که قرار است بر روی رودی بسیار مهم از آسیای جنوب شرقی زده شود. رودخانه سالوین یا نو از شرق تبت سرچشمه گرفته و ضمن گذر از استان یونان چین و سپس میانمار و تایلند به دریای آندامان (Andaman) واقع در جنوب شرقی خلیج بنگال و جنوب میانمار میریزد.
رودخانه سالوین در مسیر خود از سایت میراث جهانی یونسکو عبور میکند. این منطقه را معابد و پارکهایی پوشاندهاند که برای چینیها از نظر تاریخی بسیار ارزشمند هستند.
سد سه دهانه چین واقع بر روی رودخانه یانگتسه یکی از بزرگترین و در عین حال جاهطلبانهترین پروژهای مهندسی جهان است که بر روی طویلترین رودخانه آسیا و سومین رودخانه طولانی جهان ساخته شده است.
واقعیت امر این است که اکثر آبراهههای کشور چین امروزه در یک موقعیت شکننده و فوقالعاده حساس قرار دارند همچنانکه آلودگی، سدسازی، بهرهبرداری بیرویه، احیاء اراضی و تغییرات اقلیمی نیز در عین حال تاثیرات مخرب و مضاعفشان را بر این عرصهها تحمیل کرده و در آینده نیز این وضعیت ادامه خواهد داشت. برآوردها حاکی از آن است که تخریب و فرسایش زیستمحیطی هر ساله هزینهای معادل ۱۰ درصد از تولید ناخالص داخلی را میبلعد ، از طرف دیگر بحران آب به یکی از دغدغههای اصلی مردم چین تبدیل شده به طوریکه هر از چند گاهی معترضان شهری را وادار به عکسالعمل میسازد و البته برخی از این اعتراضات به خشونت هم کشیده میشوند. مساله اینجاست که هماکنون مدیریت آبراههها در چین بیشتر از هر زمان دیگر نیازمند اجرای طرحهای پیشگامانه و در عین موفق از نظر سیاسی است.
تخریب و فرسایش زیستمحیطی هر ساله هزینهای معادل ۱۰ درصد از تولید ناخالص داخلی چین را میبلعد، از طرف دیگر بحران آب به یکی از دغدغههای اصلی مردم این کشور تبدیل شده است.
یک بنای تحسینبرانگیز اما فاقد کارآیی اجتماعی و زیستمحیطی
لی پنگ (Li Peng) چهارمین نخستوزیر جمهوری خلق چین زمانیکه ساخت سد سه دهانه نهایتاً در سال ۱۹۹۲ م. (۱۳۷۱ ه.ش.) مورد تصویب قرار گرفت، در بیانیهای ضمن تایید این مساله آن را نشانه اقتدار سیاسی، اقتصادی و در عین حال تکنولوژیکی کشور چین برشمرد. وی در بیانیه خود گفت: «سد سه دهانه به دنیا نشان خواهد داد که مردم چین چه روحیه و توانایی بالایی دارند که توانستهاند بزرگترین مخزن آب و نیروگاه هیدروالکتریک (برقآبی) دنیا را در کشور خود بسازند.» جالب اینجاست که در همان زمان سیستم مدیریت منابع آب جهانی بعلت تاثیرات بارز زیستمحیطی شاهد نوعی عدم اشتیاق برای ساخت سدهای بزرگ در میان برخی از کشورها بود. سخت میتوان باور کرد که خود نخستوزیر لیپنگ هم به راستی به این مساله که تصمیمش مورد تشویق جهانیان قرار بگیرد، اعتقاد داشت. اما واقعیت امروز نشان میدهد که مدیریت آب در کشور چین یک مساله خیلی مهم و حیاتی است. منتقدانی که هزینههای مالی، اجتماعی و زیستمحیطی سدها را زیر سوال میبرند تنها جزئی از این داستان هستند. بعضی صادقانه بر این باور هستند که سد سه دهانه تنها یک تلاش برای حل مشکلات یانگتسه یا حتی نیاز چین برای بهرهبرداری از انرژیهای پاک نیست بلکه در عین حال یک اثر به ظاهر تحسینبرانگیز است که بتواند راه را برای ساخت و ساز بیشتر آنهم در عرصه مدیریت منابع آبی و آبراهههای کشور چین باز کند.
سد رودخانه یانگتسه میتواند مولد تغییرات اکولوژیکی عظیمی از جمله زلزله و رانش زمین باشد.
چهارمین نخستوزیر و مقام ارشد جمهوری خلق چین، ساخت سد سه دهانه را نشانه قدرت چینیها عنوان کرد در حالیکه در همان زمان سیستم مدیریت منابع آب جهانی شاهد گرایشات متفاوت از جمله عدم اشتیاق برای سدسازی یا حتی در مواردی تخریب سدهای فاقد بازدهی بود.
هزینه قدرتنمایی غول بتونی
آمارها حیرتانگیز هستند: ۱۸۵ متر ارتفاع، تقریباً دو کیلومتر عرض، قالب بتون تقریباً ۳۰ میلیون مترمکعب، سیلگیری ۳۰ هزار هکتار از زمینهای کشاورزی و در نهایت ایجاد مخزنی به اندازه تقریبی ۳۱ هزار مایل مربع (۸۰۲۸۹.۶۳۱ کیلومتر مربع). این سد در جای خود یادآور همان نماد یا تمثال دیوار بزرگ چین است و جالب اینجاست که حتی از فضا نیز به شکلی مشهود قابل رویت است. اما سوال اینجاست که همه این موارد به چه قیمتی تمام شده است؟ برخی از منتقدان میگویند که میزان رسوباتی که در این سد جمع شده و خواهد شد، میتواند احتمال بروز خطر سیلاب را در رودخانه یانگتسه بالاخص در ناحیه بالادست یعنی استان سیچوان(Sichuan) افزایش دهد. از طرف دیگر در مورد تاثیرات این سد بر وضعیت اکولوژی محلی یا از دست رفتن سایتهای غیرقابل ارزشگذاری میراث ملی چه میتوان گفت؟ درباره آسیبپذیری سد نسبت به زلزله؟ اینکه اگر وزن آب اضافهشده در عمل خطر لرزش یا رانش زمین را بالاخص در زمینهای مجاور تشدید کند؟ دولت چین با اطمینان این احتمالات را رد میکند اما آیا این احتمالات قابلتعمق نیست؟
آیا این سیل گلآلود میتواند نشانههای رانش زمین را در خود داشته باشد؟
آمارهای سد سه دهانه حیرتانگیز هستند: ۱۸۵ متر ارتفاع، تقریباً دو کیلومتر عرض، قالب بتون تقریباً ۳۰ میلیون مترمکعب، سیلگیری ۳۰ هزار هکتار از زمینهای کشاورزی و در نهایت ایجاد مخزنی به اندازه تقریبی ۳۱ هزار مایل مربع (۸۰۲۸۹.۶۳۱ کیلومتر مربع). اما پرسش اینجاست که همه اینها به چه قیمتی تمام شده است؟
یکی از مهمترین مباحث مناقشهبرانگیز این پروژه اسکان مجدد و دائم کسانی است که خانههای آنها بواسطه ساخت سد به زیر آب رفته. مساحت طراحی شده برای مخزن دریاچه حریمی حدود ۱۰۰۰ کیلومترمربع را پوشش میدهد و البته این محدوده بیشتر از ۶۰۰ کیلومتر (۳۷۵ مایل) هم در بالادست بسط یافته. این محدوده مذکور خانه و محل زندگی قریب ۱.۵ میلیون نفر بوده که در ۱۹ شهرستان و بخش، ۱۴۰ شهر، ۳۲۶ قصبه و ۱.۳۵۱ روستا زندگی میکردهاند و در حال حاضر تمامی آنها مجبور به مهاجرت شدهاند. سوال اینجاست که آیا به این قشر کثیر از بیخانمانها پول کافی داده شده تا زندگی جدیدی را در محلی دیگر آغاز کنند؟ کشاورزان روستایی چگونه قرار است که با محیط شهری کنار بیایند؟ آیا این سیل عظیم به مناطقی که خودشان از نظر جمعیتی شلوغ و پرجمعیت بودهاند، اضافه نشدهاند؟ و در آخر اینکه تاثیرات فیزیولوژیکی این بیخانمانی و رانده شدن از محل سکونت ابتدایی چطور میتواند این افراد و حتی نسلهای بعدی را متاثر سازد؟
عواقب ساخت سدی که یک میلیون و نیم نفر را بیخانمان ساخت.
افسانههای چینی در پروژه آبرسانی از جنوب به شمال چین جان گرفتند
افسانههای چینی نشان میدهد که ایدههای خارق العاده نظیر جابجا کردن کوهها، جابجایی جمعیت، ساخت سدها و خاکریزها به مسافت هزاران مایل در طول رودخانهها به منظور کنترل سیلاب همیشه جزئی از باور چینیها بوده است. پروژه انتقال آب از جنوب به شمال نیز یکی از پروژههای بلندپروازانه با هدف انتقال آب از دره مرطوب یانگتسه و از طریق کانالهایی به طول هزاران کیلومتر به دشتهای شمالی چین است که درست همانند سد سه دهانه منتقدان خاص خود را دارد. مائو تسهتونگ (Mao Zedong) بنیانگزار جمهوری خلق چین در اوایل سال ۱۹۵۲ م. (۱۳۳۲ ه.ش.) این ایده را پاسخ حل مشکلات کشور چین عنوان کرد. در دهه ۸۰ م. گامهایی مهم برای این پروژه با ساخت ایستگاه پمپاژ ۴۰۰ مترمکعب بر ثانیه جیانگدو (Jiangdu) آغاز شد. این پروژه کلان زیرساختی چندین دهه زمان برده و سرمایه کلانی نیز بدان اختصاص داده شده است. هدف نهایی این پروژه این است که ۴۴.۸ بیلیون مترمکعب آب شیرین را هر ساله از رودخانه مشهور یانگتسه واقع در جنوب چین به دشتهای خشک و صنعتی شمالی انتقال دهد. در سال ۲۰۱۴ م. برآوردها نشان داد که بیشتر از ۷۹ بیلیون دلار هزینه ساخت این پروژه بوده، پروژهای که در حال حاضر عنوان هزینهبرترین پروژه مهندسی جهان را به خود اختصاص داده است. جالب اینجاست که هزینه این پروژه رقمی تقریباً بیشتر از دو برابر ساخت سد مشهور سه دهانه گزارش شده. مخالفان این پروژه بنا به دلایل متعدد پروژه مذکور را زیر سوال میبرند:
مخالفان باور دارند که این طرح به نوعی هدر دادن منابع است، از نظر اجتماعی جمعکثیری از مردم را بیخانمان خواهد کرد، حجم و میزان قابلملاحظهای آب در این ضمن بواسطه تبخیر و آلودگی از دست خواهد رفت، هزینههای بالای ساخت این پروژه بدونتردید قیمت آب را در چین برای مصرفکنندگان بشدت بالا خواهد برد، فصول خشک میتوانند باعث شوند که رودخانه یانگتسه میزان قابل ملاحظهای از آب خود را از دست بدهد و این مساله بالطبع کل سیستم را با مشکل مواجه خواهد کرد، این پروژه میتواند زمینه را برای وقوع بلایای زیستمحیطی مهیا سازد.
گزارشات حاکی از آن است که در سال ۲۰۱۳ م. (۱۳۹۲ ه.ش.) آبزیپرورهای چینی شانگدونگ (Shangdong) واقع در شرق چین ادعا کردند که آلودگی آب یانگتسه در سمت جاده شرقی باعث شده که تعداد کثیری از ماهیان آنها مسموم و معدوم شوند. این مساله در حالی بود که در سال ۲۰۱۴ م. چندین ایالت در ناحیه شمالشرقی و مرکز چین با یک خشکسالی بیسابقه مواجه شدند که ظاهراً در ظرف ۶۳ سال اخیر سابقه نداشت. بسیاری از منتقدان و کارشناسان ریشه این مساله را پروژه مذکور عنوان کرده و مدعی شدند که اثرات این پروژه در مقام مقایسه حتی از سد سه دهانه نیز بیشتر است. مناقشات در این زمینه کماکان ادامه دارد.
اگر سد سه دهانه ۱.۵ میلیون نفر را بیخانمان کرد و میتواند مولد تاثیرات اکولوژیکی غیرقابلپیشبینی شود، پروژه آبرسانی از جنوب به شمال چین قطعاً چندین و چند برابر خسارات اکولوژیکی را با خود به ارمغان خواهد آورد.
طرح آبرسانی جنوب به شمال، پروژهای که ۷۹ بیلیون دلار خرج روی دست چینیها گذاشت.
جنوب به شمال وصل شد، منتهی ایالتهای تحتتاثیر از خشکسالی و آلودگی غیرمترقبه خبر میدهند.
چالشهای سد سه دهانه
جالب اینجاست که پروژه ساخت سد سه دهانه در حالی مجوز گرفت که در سال ۱۹۹۲ م. (۱۳۷۱ ه.ش.) قریب یک سوم نمایندهها بدان رای منفی دادند. ساخت سد علیرغم همه مخالفتها آغاز شد. اما امروز حتی منتقدان نیز مجبورند قبول کنند که از زمانیکه سد ساخته شد، سیلابی نظیر آنچه که در سال ۱۹۹۸ م. (۱۳۷۷ ه.ش.) اتفاق افتاد و بنا بر ادعاها ۳.۵۰۰ نفر در آن جان باختند، اتفاق نیفتاده است. اما از طرف دیگر عواقب ناشی از برنامه گسترده اسکان مجدد ظاهراً تمامی ندارد. شکی در این نیست که اغلب مردم با نارضایتی خانه و زمینهای خود را رها کرده و بسیاری نیز حتی هنوز نتوانستهاند خود را با شرایط جدید وفق دهند. بسیاری از چینیها صدها مایل از خانه و زمینهای پدریشان فاصله گرفته و به جایی آمدهاند که حتی هنوز نمیتوانند درست ارتباط کلامی برقرار کنند. جامعهشناسان به افزایش معضلات اجتماعی از جمله دزدی و … اشاره میکنند و همه اینها ظاهراً ریشه در یک چیز دارد: جابجایی از سرزمین پدری و عدم سازگاری با محیط جدید.
مدیریت منابع آب در کشور چین همیشه یک جدال برای غلبه بر نیروی طبیعت نبوده است.
از مرز رویای سدسازی تا واقعیت
کشوری نظیر چین رودخانههای پرآب زیادی دارد و نیاز به انرژی هم در آن رو به گسترش است لذا این غیرعقلانی است که از منابع تجدیدپذیر طبیعیاش جهت رشد اقتصادی پایدار استفاده نکند. از نظر فنی چین نسبت به هر کشور دیگر جهان منابع هیدروالکتریک (برقآبی) بیشتری در اختیار دارد که میتواند به طور تقریبی حدود ۳۸۰ گیگاوات یعنی معادل صدها هزار نیروگاه هستهای انرژی را برای این کشور به ارمغان بیاورد. اما مساله اینجاست که مشکلات در حدی هست که باعث شده تنها یک چهارم این انرژی قابل بهرهبرداری باشد. چین مدعی است که تا سال ۲۰۲۰ م. (۱۳۹۹ ه.ش.) ۱۵ درصد از انرژی خود را از منابع تجدیدپذیر استحصال خواهد کرد و از طرف دیگر میزان انتشار کربن را در همان زمان به میزان ۴۰ الی ۴۵ درصد کاهش خواهد داد. این امر تنها زمانی امکانپذیر است که انرژی برق آبی یک جزء مهم از این مجموعه باشد.
در حالیکه امروز اغلب کارشناسان نگرانیهای خود را در مورد کاهش ظرفیت تولید سدها در این کشور ابراز داشتهاند. سد روی رودخانه زرد که مائو بزرگ در سال ۱۹۴۹ م. (۱۳۲۸ ه.ش.) یعنی بلافاصله بعد از رسیدن به قدرت زمینه ساخت آن را مهیا ساخت، یکی دیگر نمونههای سدسازی ناموفق در این کشور است که باعث شده تا مخالفان به طور جدی پروژههای سدسازی را در این کشور زیرسوال ببرند. سد رودخانه زرد حتی بعد از بازسازیهای گسترده سالهای ۱۹۶۵ (۱۳۴۴ ه.ش.) و ۱۹۷۳ (۱۳۵۲ ه.ش.) قریب ۴۰ درصد از ظرفیت خود را به دلیل انباشت سیلت از دست داد و انرژی هیدروالکتریک تولیدی آن بعدها حتی کمتر هم شد. در سال ۲۰۰۴ م. (۱۳۸۳ ه.ش.) یکی از مهندسان ساخت این سد در تلویزیون عنوان کرد که ساخت این سد از ابتدا اشتباه بوده است. یکی دیگر از دلایل مخالفت با پروژههای سدسازی در چین تاثیر این دست پروژهها بر میراث طبیعی و باستانی است که چینیها بشدت نسبت به آنها حساسیت دارند. ایالت سیچوان که یکی از مناطق تحتتاثیر این پروژه کلان مقیاس است را میتوان از نظر میراث طبیعی کمنظیر توصیف کرد. معابد، پارکها و مجموعههای خارقالعادهای هماکنون در دشت تیبهتان (Tibetan Plateau) یافت میشوند که بعنوان میراث جهانی یونسکو ثبت شدهاند. قدمت برخی از آثار این منطقه به دو هزار سال پیش بازمیگردد. کارشناسان معتقدند که سدسازی نهتنها میتواند بر کیفیت این آثار تاثیر بگذارد بلکه حتی میتواند آنها را در معرض تخریب جدی قرار دهد.
وسواس عواقب منفی سدسازی دامن چینیها را هم میگیرد.
چین مدعی است که تا سال ۲۰۲۰ م. (۱۳۹۹ ه.ش.) ۱۵ درصد از انرژی خود را از منابع تجدیدپذیر استحصال خواهد کرد و از طرف دیگر میزان انتشار کربن را در همان زمان به میزان ۴۰ الی ۴۵ درصد کاهش خواهد داد. این امر تنها زمانی امکانپذیر است که انرژی برق آبی یک جزء مهم از این مجموعه باشد در حالیکه امروز اغلب کارشناسان نگرانیهای خود را در مورد کاهش ظرفیت تولید و اثرات مهارناپذیر زیستمحیطی سدها در این کشور ابراز داشتهاند.
پ
برای دسترسی سریع به تازهترین اخبار و تحلیل رویدادهای ایران و جهان
اپلیکیشن برترین ها
را نصب کنید.
نظر کاربران
چرا اکثر جملات تکراری است جان خودت قبل از نشر نیم نگاهی به متن داشته باشید