شرایط و آداب استغفار از نگاه قرآن

روزنامه آرمان: انسان هر اندازه به كمال دانشی و عملی دست یابد باز نیازمند پوششی است كه خداوند به مهر و مغفرت وی را در برگیرد و به عنایت و فضل خویش او را حفظ و به سوی كمال مطلق رهنمون سازد.

در آیات قرآنی دو مساله به عنوان عامل بازدارنده از خشم و عذاب الهی مطرح شده است كه موجب می‌شود تا استعجال در عذاب نسبت به شخص یا گروهی انجام نشود. این دو امر عبارتند از: وجود مبارك و پرخیر و بركت حضرت ختمی‌مرتبت پیامبر گرامی(ص) و دیگری امكان استغفار؛ این دو سبب می‌شود كه انسان در هر حال در امنیت قرارگیرد.

براین اساس مساله استغفار در آموزه‌های قرآنی به عنوان یكی از مهم‌ترین علل و عوامل بازدارنده از عذاب‌های دنیوی و اخروی مطرح می‌شود و حتی به پیامبر گرامی(ص) سفارش شده كه استغفار را به عنوان یك اصل همواره تكرار كند و مورد توجه قراردهد.در آیات قرآنی سخن از هفتادبار استغفار در شبانه روز آمده و در برخی از روایات است كه آن حضرت(ص) هرگاه از نزد جمعی برمی‌خاست به استغفار مشغول می‌شد.

استغفار امری است كه حتی رسول الله در نماز شب بیش از هفتادمرتبه از خدایش طلب می‌كرد و در هر نمازی بر زبان می‌آورد.در اهمیت استغفار همین بس كه خداوند در بیان شكر و سپاسگزاری نعمت بزرگ ایمان آوری مردمان، از آن حضرت می‌خواهد كه استغفار به جای آورد: فسبح بحمد ربك و استغفره انه كان توابا (نصر آیه۳)

چیستی استغفار

استغفار طلب آمرزش از ریشه غفران در اصل به معنای پوشاندن چیزی می‌آید كه انسان را از آلودگی نگه دارد؛ بنابراین استغفار درخواست مصونیت و حفظ از عذاب با گفتار و رفتار است. بنابراین انسان می‌بایست از هر چیزی كه موجب می‌شود تا خشم خدا را برانگیزد و او را آلوده به گناه و خطا و اشتباه كند به خدا پناه برد تا خدایش وی را در نوعی عصمت و مصونیت از گناه و عمل به خطا قراردهد.

به زبانی دیگر انسانی كه استغفار می‌كند از خدایش می‌خواهد كه وی را تحت پوشش خویش قراردهد و چیزی را به عنوان حافظ و نگه دار در آورد تا از آسیب‌های احتمالی در امان باشد. استغفارجویی اختصاص به برخی انسان‌ها ندارد بلكه چنان كه گفته شد همه پیامبران آن را از خدای خود می‌خواستند. (آل‌عمران آیه ۱۴۶و ۱۴۷) و حتی پیامبر بزرگوار (ص) كه در مقام قاب قوسین او ادنی (نجم آیه۹) نشسته و نزدیك‌تر از آن منزلت نمی‌توان نسبت به خداوند تصور و تصویر كرد، با این همه مأمور می‌شود تا برای خویش استغفار كند.

(نصر آیه۳) چنان كه مأمور می‌شود برای مؤمنان هم استغفار كند و به عنوان واسطه و شفیع عمل كند تا خداوند رحمت خویش را بر مؤمنان سرازیر نماید.این استغفارجویی تنها به خطاهایی چون قتل (قصص آیه۱۵و ۱۶) یا قضاوت‌های عجولانه (ص آیه۲۴و ۲۵) یا ظلم و ستم (آل عمران آیه۳۵و نساء آیه۶۴) یا مطلق گناه (بقره آیه ۵۸و اعراف آیه۱۶۱) محدود نمی‌شود بلكه انسان می‌بایست در همه حال حتی اگر به ظاهر گناه و خطا و اشتباهی نكرده است طلب غفران و پوشش كند تا در كنف حمایت و محافظت خداوند قرار گیرد و از گناه‌های احتمالی در امان بماند و مصونیت یابد. (مائده آیه۷۴ و هود آیه۳و ۵۲و ۹۰) همچنان كه استغفار نه تنها در حق خود بلكه در حق دیگر گناهكاران (نساء آیه۶۴و یوسف آیه۹۷ و محمد آیه۱۹) از زنان و مردان نیز ساری و جاری است و تنها استثنایی كه شده استغفار جویی برای مشركان و منافقان است كه جایز نیست مؤمن در حق ایشان درخواست غفران نماید. (توبه آیه۱۱۳و ۱۱۴ و نیز نساء آیه ۶۰تا ۶۴)

آداب و آثار استغفار

برای هر چیزی آدابی است و انسان بهتر است از روشی استفاده كند كه او را به مقصد نزدیك تر سازد و راه و مقصد را كوتاه‌تر کند. اگرچه استغفار در شبانه‌روز و به هر شكلی خوب و سازنده و مفید است ولی قرآن به برخی از مطالب اشاره می‌كند كه بیانگر نوعی آداب در دعای استغفار است و رعایت آنها می‌تواند برای دستیابی شخص به مقصد و مطلوب مفید باشد.

ازجمله آدابی كه قرآن برای مستغفر و چگونگی استغفار بیان می‌دارد استغفار در سحرگاهان است، به این معنا كه سحر را به جهت ویژگی هایی كه برشمرده‌اند خصوصیتی است كه تأثیر بیشتری در دست‌یابی به هدف دارد. از این‌رو گفته‌اند كه بهترین زمان برای استغفار سحرگاهان است: والمستغفرین بالاسحار (آل عمران آیه۱۷) و بالاسحار هم یستغفرون (ذاریات آیه۱۸) و اینكه حضرت یعقوب درباره فرزندان گناهكار خویش می‌فرماید: سوف استغفر لكم ربی انه هو الغفور الرحیم؛ به زودی برای شما از پروردگارم طلب بخشش خواهم كرد زیرا پروردگارم غفور و رحیم است.

(یوسف آیه۹۸)ستایش خداوند از كسانی كه در سحرگاهان استغفار می‌كنند خود بهترین دلیل بر این مطلب است كه سحر بیش از اوقات دیگر برای استغفار مناسب است. در میان سحرگاهان نیز سحرهای روز جمعه و شب‌های آن از مقام و منزلت بیش تر و برتری برخوردار است. (یوسف آیه۹۸) این مطلب را می‌توان از روایتی به دست آورد كه دلیل به تأخیر انداختن استغفار و عدم اقدام یعقوب(ع) به استغفار در زمان درخواست فرزندان، برای این دانسته شده است كه آن را در سحر شب جمعه انجام دهد.

ویژگی‌های استغفار كننده

اینها بخشی از آداب استغفار در ارتباط با زمان آن است. اما شخص استغفار كننده می‌بایست خود دارای صفاتی باشد یا بكوشد تا به صفاتی دست یابد تا استغفار وی تأثیرگذار باشد. از جمله صفاتی كه قرآن برای استغفاركنندگان برمی‌شمارد نخست اعتراف به خطا و لغزش است. (اعراف آیه۱۳) این رفتار، شیوه پسندیده و مؤثری است كه پیامبران اولوالعزمی‌چون موسی(ع) نیز از آن پیروی كرده‌اند. وی نیز پیش از استغفار نخست به گناه و خطایی كه مرتكب شده اقرار و سپس درخواست استغفار و پوشش از خداوند می‌كند.

(قصص آیه۱۶)حضرت یونس(ع) كه گرفتار در شكم نهنگ بود نیز از همین شیوه بهره برد ونجات و رهایی یافت و خداوند از مؤمنان خواست كه این‌گونه رفتار كنند تا مورد توجه و عنایت الهی قرارگرفته و از درد و سختی و عذاب و بلا رهایی یابند. (انبیاء آیه ۸۷و ۸۸)البته همه اینها زمانی می‌تواند مؤثر باشد كه شخص به جد و واقع باور به خدا داشته و در برابر وی تسلیم باشد و به ایمان خود اقرار داشته و آن را بر زبان جاری سازد؛ زیرا شخص بی‌ایمان چگونه می‌تواند صادقانه اقرار كند یا از خدا به درستی طلب آمرزش و بخشش نماید تا وی را تحت پوشش خود قراردهد.

(آل عمران آیه۱۶و ۱۹۳ و نیز مومنون آیه۱۰۹) نكته دیگر آنكه استغفاركننده به اموری چون ربوبیت خداوند توجه داشته باشد و بداند كه خداوند همان خداوندی است كه پرورش همه موجودات از جمله وی را به عهده دارد و از مقام ربوبیت بخواهد تا او را تحت پوشش كامل خویش قرار دهد. (آل‌عمران آیه۱۴۷ و نیز اعراف آیه۲۳ و ۱۵۱ و آیات دیگر) آن گاه به ولایت الهی توجه كرده و خدا را به عنوان ولی و سرپرست خویش قرار دهد و از او بخواهد تا به عنوان ولی و سرپرست عمل كرده و وی را از شر و آثار گناه و خطاها مصون دارد و تحت محافظت خویش قرار دهد. (بقره آیه ۲۸۶و اعراف آیه ۱۵۵)

تأثیر یاد خدا

یاد خدا به شكل دائم و تأكید بر تكرار یاد و ذكر او می‌تواند شخص را به ربوبیت و ولایت الهی توجه دهد، از این‌رو قرآن به مساله ذكر الله تأكید می‌ورزد و از استغفاركنندگان می‌خواهد كه یاد خدا را ورد زبان و دل خویش قرار دهند. (آل عمران آیه۱۳۵)یاد كردن خدا به صفات پسندیده و صفات جمالی موجب می‌شود كه انسان به مهر و محبت و گذشت خداوند متوجه شود و خود را تحت اسمای جمالی خدا قراردهد و در حقیقت از جلال خدا به جمال وی پناه برد و بگوید: انی اعوذ بك منك؛ خدایا من از خودت به خودت پناه می‌برم؛ یعنی از صفات جلالی تو به صفات جمالی تو پناه می‌جویم تا جمال تو مرا حفظ و نگه داری كند و از جلالت مصون دارد.

(اعراف آیه۱۵۱ و نیز ۱۵۵ و مؤمنون آیه۱۰۹ و ۱۱۸) كسانی كه خود را بسیار گناهكار می‌یابند و امید به این ندارند كه خود را در معرض خداوند قراردهند و شرم و حیا می‌كنند كه به طور مستقیم از خداوند استغفار جویند می‌توانند به ریسمان‌های الهی تمسك و توسل جویند تا مصونیت یابند. بنابراین شایسته است كه شخص گناهكار یا استغفارجو از پیامبران به ویژه پیامبر اكرم(ص) و اهل بیت(ع) و نیز قرآن یاری طلبد و آنها را واسطه و شفیع قراردهد. (نساء آیه۶۴ و نیز یوسف آیه۹۷ و ۹۸ و نیز فتح آیه۱۱)

آثار استغفار در دنیا و آخرت

آثار و نتیجه استغفارجویی به خدا، در دنیا و آخرت ظاهر می‌شود. برخی از این آثار عبارتند از: آمرزش گناهان و پاك‌شدن ازآنها و مصونیت‌یابی از آسیب‌های جدی احتمالی گناه در دنیا و آخرت (بقره آیه۵۸) و آل عمران آیه۱۳۵)، افزایش توان و قدرت (هود آیه۵۲)، برخورداری از مال و مكنت و امكانات مادی خوب دنیایی (هود آیه۳) یاری ایشان به واسطه نزدیكان از فرزندان و مانندآنها (نوح آیه۱۰ و ۱۲)، جلب محبت و رحمت الهی به سود خود (هود آیه۹۰ و بقره آیه۱۹۹ و نساء آیه۶۴) و مصونیت یابی از عذاب‌های فردی و جمعی (انفال آیه۳۳ و كهف آیه۵۵).

البته جامعه‌ای كه مستغفران آن بسیار باشند امید آن می‌رود كه از نظر رونق كشاورزی به جایی برسد كه زمین و آسمان بركات خویش را نازل كنند و از آسمان باران‌های رحمت (نوح آیه۱۰و ۱۱) و از زمین كشت و زرع به فراوانی بر آن فرود آید. (همان) و این‌گونه است كه استغفار، آثار خود را در دنیا و آخرت به مؤمنان نشان می‌دهد و مردمان از آثار و بركات آن بهره مند می‌شوند. باشد كه با پیش گرفتن شیوه و آداب پیامبران و سرمشق قراردادن ایشان، بركات آسمان و زمین و رحمت خداوند به صورت فردی و جمعی بر ما ببارد و از آثار آن برخوردار شویم.