نگاهی به مقطع جدید روابط تهران - ریاض

روزنامه شرق نوشت: بروز شایعاتی مبنی بر درخواست عربستان از نخست‌وزیر جدید عراق برای میانجی‌گری بین تهران و ریاض، سخنگوی دستگاه سیاست خارجی کشور را بر آن داشته تا با این بیان که «ایران، چه با میانجی و چه بی‌میانجی آماده گفت‌وگو و رفع سوء‌تفاهمات با عربستان است»، واکنش نشان دهد.

می‌گویند قوانین نیوتن همان‌گونه که در دنیای فیزیکی ساری و جاری است در حوزه سیاست و امنیت ملی هم مصداق دارد؛ چراکه در این حوزه هم هر عملی با عکس‌العمل طرف مقابل روبه‌رو می‌شود. روابط دوجانبه ایران و عربستان در دهه‌ها و به‌ویژه در دو، دهه اخیر از همین قانون الگوبرداری کرده و بر شاکله و سازه ناپسند «این به آن در» یا به بیانی دیگر «هر چه عوض دارد، گله ندارد» (tit for tat) استوار بوده است. روابط ایران و عربستان در زمان رژیم گذشته هم چندان حسنه نبود، هرچند نظام سیاسی حاکم بر دو کشور به نوعی متجانس بود و افزون بر آن، هر دو در اردوگاه غرب قرار داشتند. سقوط رژیم شاه در پی وقوع انقلاب اسلامی گو آنکه او را که با عرب‌ها میانه‌ای نداشت و آنها هم به دلیل «تبختر ملوکانه» از وی گله‌مند و رنجیده‌خاطر بودند، از صحنه روزگار خارج کرد اما ریاض را به‌ویژه از بابت ترس از امکان صدور انقلاب به کشورشان به‌شدت نگران کرد و روابط دوجانبه را در هاله‌ای از ابهام و حالت خوف بیش از رجا قرار داد. با پایان‌یافتن جنگ هشت‌ساله که سعودی‌ها در طول آن از هیچ حمایتی از عراق علیه ایران دریغ نورزیدند، تهران با چشم‌پوشی از حمایت‌های بی‌دریغ مزبور دست دوستی به‌سوی ریاض دراز کرد و درصدد آب‌کردن یخ روابط برآمد.

این پیشگامی نتیجه‌ای نیکو داشت تا حدی که دولتین ایران و عربستان را به امضای معاهدات امنیتی واداشت. امضای توافق‌نامه امنیتی بین دو کشور را باید نقطه اوج روابط دوجانبه دانست، اما این اوج‌گیری زیاد به درازا نکشید و وقوع رویدادهایی نامطبوع در همین حیص‌و‌بیص اجازه نداد دو کشور دل به همگرایی خوش کنند و روابطی راهبردی بین خود رقم بزنند. با‌وجود‌این تا زمانی که دولت‌های موسوم به «سازندگی» و سپس اصلاحات بر سر کار بودند، باوجود ناخشنودی آمریکایی‌ها و اسرائیلی‌ها از همین سطح روابط، اختلافات از کنترل خارج نشد و دو کشور با خردورزی و هشیاری تلاش کردند حداقل همزیستی مسالمت‌آمیزی داشته باشند و به دوره انجماد روابط بازنگردند. نمونه‌های چندی شاهد این مدعاست که به دو مورد آن اکتفا می‌کنیم. نخست موضعی بود که ریاض در قبال موضوع انفجار در پایگاه نیروهای آمریکایی در شهر خبر (khobor) عربستان در سال ۱۹۹۶ که به کشته و زخمی شدن چندصد آمریکایی انجامید، اتخاذ کرد. عربستان با مردود‌دانستن هرگونه دخالت ایران در آن انفجار، کشورمان را از اتهام وارده مبرا و در عمل آمریکایی‌ها را از حمله نظامی به ایران منصرف کرد.

نمونه دیگر به روی خوش نشان‌دادن ملک عبدالله به درخواست ایران برای همکاری به‌منظور جلوگیری از کاهش بیش‌از‌پیش قیمت نفت بر‌می‌گردد که داشت اقتصاد ایران را با بحران مواجه می‌کرد. گویا وقتی نماینده عالی سیاسی ایران در عربستان پیام رئیس دولت وقت را به پادشاه وقت عربستان انتقال می‌دهد و در آن از کارشکنی ریاض در موضوع تعیین قیمت نفت و تبعات زیان‌بار آن برای اقتصاد ایران و معیشت مردم گلایه می‌کند، نامبرده با این جمله که مگر می‌شود ما به خودمان اجازه دهیم که در امر معیشت برادران مسلمان ایرانی خود اختلال ایجاد کنیم (نقل به مضمون) واکنش فوری نشان می‌دهد و بعد هم با اقدامی مناسب درصدد جبران مافات و رفع مشکل بر می‌آید.

اینک روابط ایران و عربستان بدترین دوره خود را در این سال‌ها و شاید دهه‌های اخیر می‌گذراند. اعدام نابخردانه شیخ نمر و واکنش خارج از عرف و نامعقول به آن و از همه بدتر حمله به سفارت ریاض در تهران و آتش‌زدن آن، گویای گویش آن دو نفر است که یکی خلافی مرتکب می‌شود و طرف دیگر هم با این توجیه که «هرچه عوض دارد، گله ندارد»، فرایند گفت‌وگو را مغلوبه می‌کند و راه را برای هر اقدامی منطقی می‌بندد. ‌به نظر می‌رسد تحولات سال‌های پر از عسرت و حسرت اخیر به‌ویژه آنچه در یک سال گذشته اتفاق افتاد، به قدری درس‌آمیز و عبرت‌انگیز بوده که دارد ملک سلمان و ولیعهد بی‌تجربه و جویای نامش را سر جای خود می‌نشاند و آن دو را متوجه اقدامات نابخردانه و حتی جنایتکارانه‌ای که در این چند سال مرتکب شده‌اند، می‌کند.

در ایجاد چنین تحول محتملی رویدادهای زیادی نقش‌آفرین بوده و هستند. ائتلاف علیه حوثی‌های یمن به رهبری عربستان سعودی ترک اساسی برداشته است؛ قیمت نفت به‌گونه‌ای بی‌سابقه کاهش یافته و ریاض و مسکو را مقابل هم قرار داده است؛ روابط ریاض- واشنگتن که ۷۵ سال است بر پایه گفتمان «نفت در برابر امنیت» استوار است، متزلزل شده؛ به‌طوری‌که نه آمریکا دیگر به نفت عربستان نیاز دارد و نه این کشور قادر است امنیت خود را به‌طور مستقل تأمین کند. طنز تلخ آنکه حربه نفت دیگر نه‌تنها در دست سعودی‌ها نیست بلکه لبه تیز آن هم متوجه خود آنها شده است. اینک غول نفتی آمریکا و لابی‌های قدرتمندش به خاطر کاهش شدید قیمت نفت از دست عربستان خشمگین‌اند و آن کشور را مقصر وارد‌شدن زیان هنگفت به خود می‌دانند. ‌مطالب پیش‌گفته حکایت از این می‌کند که زمان بازاندیشی در باب ایجاد رابطه با ریاض فرارسیده است. بهینه‌سنجی زمان انجام اقدامات دیپلماتیک در تخصص سیاست‌ورزان حرفه‌ای و انجام آن توسط آنها واجب عینی است. اینک عربستان خود را مضطر می‌بیند و از این‌رو برای تأمین امنیت خود به اسرائیل در درون منطقه و چین در خارج از منطقه می‌اندیشد.

ترس از تهران از جمله دلایل اصلی این توسل‌جویی است. پاک‌کردن صفحه سیاه در روابط تهران و ریاض و پیش‌قدمی در انجام تدابیر اعتمادزا (confidence building measures) اقداماتی است هنجار که باید سراغش رفت و به استقبالش شتافت. ایران در منطقه حرف‌هایی دارد اصولی و منطقی و باید هم به‌عنوان قدرتی تأثیرگذار و نقش‌آفرین مورد اجماع کشورهای منطقه قرار گیرد. چنین اجماعی جز با ارتباط مؤثر با آن کشورها حاصل نمی‌شود. با کشورهای کوچک منطقه بزرگوارانه رفتار و با عربستان از موضع اقتدار ناظر به تعامل سازنده برخورد کنیم.

تا وقتی که به‌طور مستقیم و چهره‌به‌چهره مذاکره و گفت‌وگو صورت نگیرد، هوده‌ای در کار نخواهد بود و خون‌ریزی در یمن، یکه‌تازی اسرائیل در منطقه و تداوم گرفتاری کشورهایی مانند سوریه و تا حدودی عراق در جنگ‌های نیابتی و یکه‌تازی تروریسم و گرفتاری دیگر کشورها از تبعات و ترکش این سیه‌روزی‌ها پابرجا خواهد ماند. خاورمیانه نیازمند هوای تازه است تا بتواند از فلاکت موجود فراغت یابد و راه پیشرفت و تعالی در پیش گیرد.