گزارشی از روند برنامه‌سازی ناموفق شبکه دو

فرهیختگان آنلاین: «مسابقه محله» را حتما یادتان است، مخصوصا بچه‌‌‌‌‌‌های دهه ۶۰ و ۷۰، برنامه‌‌‌‌‌‌ای که جمعه‌‌‌‌‌‌ها منتظر بودیم از شبکه دو پخش شود و سرگرم‌‌‌‌‌‌مان کند، یا انتظارمان این بود که این مسابقه به محله‌‌‌‌‌‌مان برسد و خودمان هم شرکت کنیم. حالا سال‌‌‌‌‌‌ها از آن روزها گذشته و هنوز مسابقه محله بدون هیچ تغییری در حال پخش است. این نکته مورد بدی محاسبه نمی‌شود اما این‌‌‌‌‌‌بار می‌‌‌‌‌‌خواهیم از شبکه۲ سیما بگوییم.

شبکه‌‌‌‌‌‌ای که از ابتدا قرار بود شبکه آموزش و خانواده باشد و فرهنگ‌‌‌‌‌‌سازی کند، اما سال‌‌‌‌‌‌هاست که در همان برنامه‌‌‌‌‌‌های قدیمی مانده و تلاشی برای تغییر برنامه‌‌‌‌‌‌ها نداشته است. این اتفاق در حالی افتاده است که این شبکه بیشترین تغییر رویکرد را به نسبت شبکه‌‌‌‌‌‌های دیگر داشته ولی در برنامه‌‌‌‌‌‌هایش تغییراتی دیده نشده است. در این گزارش به بررسی این شبکه و سریال‌ها و برنامه‌های پرمخاطبش پرداختیم تا بدانیم چرا شبکه2 سیما نتوانسته است مثل دیگر شبکه‌‌‌‌‌‌های تلویزیونی پیشرفت کند و مخاطبانش را افزایش دهد.

تاریخچه شبکه

پس از تصویب مجلس شورای ملی، نخستین فرستنده تلویزیونی ایران در روز جمعه ۱۱ مهر‌‌‌‌‌‌ماه ۱۳۳۷ با نام «تلویزیون ایران» توسط بخش خصوصی راه‌‌‌‌‌‌اندازی شد و روزانه از ۶ تا ۱۰ شب اقدام به پخش برنامه می‏کرد. پس از یک سال فعالیت، برنامه‌‌‌‌‌‌های روزانه خود را در تهران به پنج ساعت افزایش داد. پس از چندی دولت وقت، تلویزیون ایران را از بخش خصوصی خرید و با پیوستن تلویزیون ایران به «تلویزیون ملی ایران»، پخش دو برنامه تلویزیونی از دو کانال مختلف ادامه یافت. در ادامه، تلویزیون آموزشی به‌‌‌‌‌‌عنوان نسخه جدید «تلویزیون ایران» فعالیت خود را از مهر ۱۳۵۵ شروع کرد.

البته در ساعاتی از روز از طریق فرستنده این شبکه، تلویزیون بین‌‌‌‌‌‌المللی نیز برنامه‏های خود را به زبان انگلیسی و آمریکایی پخش می‏کرد. پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی ایران در فروردین ۱۳۵۸، کمیته‌‌‌‌‌‌ای متشکل از پنج نفر کارشناس سازمان، نخستین طرح تشکیلاتی صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران را تهیه کردند. در این طرح «رادیو و تلویزیون ملی» به «صدا‌‌‌‌‌‌و‌‌‌‌‌‌سیمای جمهوری اسلامی ایران» تغییر یافت و پخش شبکه دوم سیما و برنامه‌‌‌‌‌‌های بین‌‌‌‌‌‌المللی تلویزیون تعطیل شد.

در سال 1360 به‌‌‌‌‌‌لحاظ تجربه آموزشی، رادیو تلویزیون آموزشی و امکانات و نیروی انسانی متخصصی که در این شبکه حضور داشتند، تلویزیون آموزشی به «شبکه2 سیما» به‌‌‌‌‌‌عنوان یک شبکه فرهنگی-‌‌‌‌‌‌آموزشی تغییر نام یافت و مقرر شد برای پاسخگویی به نیازهای مخاطبان، دامنه برنامه‌‌‌‌‌‌ریزی و فعالیت‌‌‌‌‌‌های تولیدی این شبکه گسترش یابد و علاوه‌‌‌‌‌‌بر آموزش‌‌‌‌‌‌های رسمی در زمینه آموزش‌‌‌‌‌‌های عمومی جامعه، برنامه‌‌‌‌‌‌های فرهنگی را تهیه و تولید کند.

نکته این مساله هم در اینجا بود این برنامه‌‌‌‌‌‌ها باید برای اقشار مختلف مردم باشد. بعد از تاسیس شبکه آموزش، شبکه2 به‌‌‌‌‌‌عنوان شبکه فرهنگی سیمای جمهوری اسلامی با پخش روزانه 20 ساعت و 30 دقیقه برنامه، عهده‌‌‌‌‌‌دار اطلاع‌‌‌‌‌‌رسانی، ترویج و تعمیق فرهنگ بلند و متعالی ایران اسلامی شد. مخاطبان این شبکه را عموم مردم به‌‌‌‌‌‌خصوص علاقه‌‌‌‌‌‌مندان و متخصصان حوزه فرهنگ تشکیل می‌دادند.

در اواخر دهه 80 (۱۳۸۹) تلاش‌‌‌‌‌‌هایی صورت گرفت تا این شبکه به‌‌‌‌‌‌عنوان شبکه تخصصی کودک و نوجوان تغییر ماهیت دهد، سپس با تعمیم این نگاه، به شبکه خانواده و کودک، فعالیت‌‌‌‌‌‌های خود را پی گرفت و پس از آن مجددا ماموریت یافت تا به‌‌‌‌‌‌عنوان شبکه اجتماعی و فرهنگی سیمای جمهوری اسلامی ایران، بیشترین میزان پخش برنامه‌‌‌‌‌‌های خود را به موضوعات اجتماعی، فرهنگی و اطلاعات عمومی اختصاص دهد.

از مرداد سال 90، پخش روزانه این شبکه به 24 ساعت افزایش یافته است. از زمستان سال ۱۳۹۳ تا بهار ۱۳۹۵ شبکه2 به‌‌‌‌‌‌عنوان شبکه تخصصی ماموریت جدیدی یافت تا در حوزه مسائل اجتماعی به ایفای نقش بپردازد. هم اینک با‌‌‌عنوان شبکه زندگی با رویکرد فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی مشغول فعالیت است.

مدیران جوان کلید موفقیت؟

25 تیر 1397، مرتضی میرباقری، معاون سیما درباره تغییر مدیران شبکه‌‌‌‌‌‌های تلویزیونی و مخصوصا شبکه2 سیما گفت: «سیاست ما این است که از این پس مدیرانی که برای شبکه‌‌‌‌‌‌ها منصوب می‌‌‌شوند زیر ۵۰ سال باشند. به‌‌‌‌‌‌طور مثال محمد احسانی که پیش از این منصوب شده است به کار خود ادامه می‌‌‌‌‌‌دهد و تغییر نمی‌‌‌کند. در شبکه‌‌‌‌‌‌های دیگر مثل شبکه2، مدیریت محل مذاکره بوده ولی الان کار خودشان را انجام می‌‌‌‌‌‌دهند، اما اگر مدیر جوان انقلابی و باانگیزه‌‌‌‌‌‌ای که بتواند از پس کار به‌‌‌خوبی برآید، پیدا شود ما از مدیران می‌‌‌‌‌‌خواهیم که به این موضوع توجه کنند.

نکته این است که ما از مدیران شبکه‌‌‌‌‌‌ها خواسته بودیم خودشان، کسانی را که فکر می‌‌‌‌‌‌کنند شایستگی جانشینی دارند، معرفی کنند که شبکه‌‌‌های3 و یک این کار را انجام دادند و اگر شبکه2 هم چنین کاری انجام دهد ما آن گزینه را مورد بررسی قرار می‌‌‌‌‌‌دهیم.» این صحبت‌‌‌‌‌‌های میرباقری که تقریبا بیش از یک سال از آن گذشته است، نشان می‌‌‌‌‌‌دهد خودشان هم می‌‌‌‌‌‌دانند که برخی مدیران‌‌‌شان باید تغییر کنند و جایگاه و صندلی خود را به مدیران جوان‌‌‌‌‌‌تر دهند.

محمدرضا جعفری‌‌‌جلوه، مدیر فعلی شبکه2 سیما است؛ مدیری 60 ساله که با آمدنش به شبکه2 سیما تغییر آنچنانی در برنامه‌‌‌‌‌‌های این شبکه داده نشد. او که در سابقه کاری‌‌‌‌‌‌اش مدیریت شبکه‌‌‌‌‌‌های4 و یک را هم دارد در مدت حضورش در این شبکه اتفاق شگفتی را رقم نزده است.

او در مصاحبه‌‌‌‌‌‌ای که چند ماه پیش برای برنامه‌‌‌‌‌‌های جدید این شبکه انجام داد، درباره برنامه‌‌‌هایی که قرار است ساخته شود، گفت: «تلاش برای ارتقای کیفیت برنامه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها، تنوع بیشتر و جذابیت‌‌‌‌‌‌های افزون‌‌‌‌‌‌تر به‌‌‌‌‌‌طور خاص در این مقطع مد ‌‌‌نظر بوده و مجدانه درحال انجام است؛ پس از دوران سختی که برای ساماندهی عرصه فعالیت‌‌‌‌‌‌های نمایشی و سریال‌‌‌‌‌‌سازی در شبکه2 سپری شد به همتی که از نیمه دوم سال گذشته به‌‌‌عمل آمد، آثار بسیار خوبی در مرحله تولید و سریال‌‌‌‌‌‌های متعدد دیگری در مرحله نگارش و پیش‌‌‌‌‌‌تولید قرار دارند.»

او از تغییر رویکرد در این شبکه حرف می‌‌‌زند، اما باز هم از تولید برنامه‌‌‌‌‌‌های تکراری صحبت می‌‌‌‌‌‌کند و می‌‌‌‌‌‌گوید: «در راستای سیاست‌‌‌‌‌‌های جدید رسانه ملی در حیطه برنامه‌‌‌‌‌‌های بزرگ و شاخص در شبکه2 همتی به‌‌‌عمل آمد و همکاران ما آثار متعددی را ساماندهی کردند.

از میان کارهای انجام شده می‌‌‌‌‌‌توان به مجموعه جدید «عمو پورنگ» با ساختاری متفاوت اشاره کرد؛ طرحی نو از تیم سازنده پس از تولید و پخش سه فصل از برنامه شاخص «محله گل و بلبل» در قریب به ۲۵۰قسمت. تجربه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای جدید و ترکیبی از مسابقه، نمایش و اجرا بر بستر محیط‌‌‌‌‌‌زیست و طبیعت با محوریت ویژه «عمو پورنگ» به‌‌‌‌‌‌عنوان یک مجری-بازیگر توانا در فضای اجرا و نمایش و ارتباط گسترده با انبوه تماشاگران حاضر اعم از کودکان، نوجوانان و خانواده‌‌‌‌‌‌هایشان در فضایی وسیع و بدیع.»

نکته دیگری که در برنامه‌‌‌‌‌‌های جدید صداوسیما مهم می‌‌‌‌‌‌شود، این است که برنامه‌‌‌‌‌‌های پرطرفدار در دیگر شبکه‌‌‌‌‌‌ها الگو شده و در شبکه‌‌‌‌‌‌های دیگر تکرار می‌‌‌‌‌‌شود. جعفری جلوه، یکی از برنامه‌‌‌‌‌‌های جدید این شبکه را که قرار است پخش شود، مسابقه‌‌‌‌‌‌ای عنوان می‌‌‌کند که در آن حکایت‌‌‌‌‌‌گری و روایت داستان‌‌‌‌‌‌های زندگی مردم با حضور هیات‌‌‌داوران و تماشاچیان بسیار برگزار شود یا از مسابقه بزرگ خانواده ایرانی با نام «سایه روشن» نام می‌‌‌‌‌‌برد که باز هم با حضور انبوه حضار و داوران در مراحل مختلف رقم خواهد خورد.

اگر نگاهی به رویکردهای این شبکه داشته باشیم، متوجه می‌‌‌‌‌‌شویم قرار است این شبکه در حوزه‌‌‌های فرهنگ، خانواده، اجتماعی و اقتصادی فعالیت کند، طبیعتا باید برنامه‌‌‌‌‌‌هایی هم که ساخته می‌‌‌شوند در همین حوزه قرار گیرند، مخصوصا رویکرد خانواده که برای این شبکه تعریف شده و قرار است که فرهنگ‌سازی در این زمینه انجام شود پس باید برنامه‌ای هم برای آن داشته باشند، آن‌‌‌هم برنامه‌‌‌‌‌‌هایی که مخاطب را جذب کند تا پای تلویزیون بنشیند و برنامه را دنبال کند.

نکته بعدی سریال‌‌‌‌‌‌هایی است که در این شبکه پخش می‌‌‌‌‌‌شود، طبیعتا اصلی‌‌‌‌‌‌ترین موضوعی که باید محور این سریال‌‌‌‌‌‌ها قرار بگیرد، موضوع خانواده و رویکردهای اجتماعی این شبکه است که البته این موضوع فقط در برخی سریال‌‌‌‌‌‌های این شبکه لحاظ می‌‌‌‌‌‌شود و برای پر کردن آنتن از هر موضوعی برای ساخت سریال استقبال می‌‌‌‌‌‌شود. همچنین تجربه‌‌‌‌‌‌های شبکه‌‌‌‌‌‌های دیگر سیما که مدیران جوان‌‌‌‌‌‌تر را برای مدیریت انتخاب کرده‌‌‌اند، نشان می‌‌‌‌‌‌دهد گام اول تغییر در تلویزیون می‌‌‌‌‌‌تواند جوان‌‌‌‌‌‌گرایی در صندلی‌‌‌‌‌‌های مدیریتی باشد.

نکته مهم در این جوان‌‌‌‌‌‌گرایی این است که مدیر جوان، خلاق‌‌‌‌‌‌تر عمل می‌‌‌کند و همین موضوع باعث می‌‌‌‌‌‌شود برنامه‌‌‌‌‌‌ها جذاب‌‌‌‌‌‌تر و به تبع آن مخاطب هم بیشتر شود. برای این گزارش با محمدرضا جعفری جلوه مدیر شبکه دو تماس گرفتیم تا با او در مورد برنامه‌های این شبکه مصاحبه کنیم اما او حاضر به گفت‌وگو نشد.

گروه‌‌‌‌‌‌های برنامه‌‌‌‌‌‌ساز

این شبکه دارای 9 گروه برنامه‌‌‌‌‌‌ساز است. این گروه‌‌‌‌‌‌ها شامل کودک و نوجوان، فیلم و سریال، مستند، تامین برنامه، اجتماعی و اقتصادی، فرهنگ و تاریخ و هنر، پیام‌‌‌‌‌‌نما، معارف و سیاسی است. همچنین واحد مرکزی خبر صدا و سیما تعدادی از بخش‌‌‌‌‌‌های خبری خود را از شبکه2 روی آنتن می‌‌‌‌‌‌فرستد. این بخش‌‌‌‌‌‌های خبری شامل اخبار 20:30 و اخبار سراسری است که در ساعت 22:30 پخش می‌‌‌‌‌‌شود. همچنین در ساعت ۱۵ روزهای جمعه یک بخش خبری ویژه ناشنوایان پخش می‌‌‌‌‌‌شود.

گفت‌‌‌‌‌‌وگوی ویژه خبری از دیگر برنامه‌‌‌‌‌‌های واحد مرکزی خبر است که از شبکه2 پخش می‌‌‌‌‌‌شود. گروه کودک و نوجوان: این گروه بخش عمده‌‌‌‌‌‌ای از برنامه‌‌‌‌‌‌های شبکه2 را تولید می‌‌‌‌‌‌کند. قالب برنامه‌‌‌‌‌‌های این گروه را جنگ‌‌‌‌‌‌های زنده تلویزیونی، مسابقه، انیمیشن و برنامه‌‌‌‌‌‌های عروسکی تشکیل می‌‌‌‌‌‌دهند. برنامه‌‌‌‌‌‌ها و تولیدات این گروه معمولا در ساعات میانى صبح و عصر پخش می‌‌‌‌‌‌شوند.

گروه فیلم‌‌‌‌‌‌های تلویزیونی: با انحلال گروه فیلم و سریال، دو گروه فیلم‌‌‌‌‌‌های تلویزیونی و گروه مجموعه‌‌‌‌‌‌های تلویزیونی تاسیس شدند و گروه فیلم‌‌‌‌‌‌های تلویزیونی به تولید فیلم‌‌‌‌‌‌های تلویزیونی با مضمون خانوادگی می‌‌‌‌‌‌پردازد؛ گروه مجموعه‌‌‌‌‌‌های تلویزیونی: این گروه به تولید مجموعه‌‌‌‌‌‌های تلویزیونی با مضمون خانوادگی می‌‌‌‌‌‌پردازد. گروه اجتماعی و اقتصادی: عمده تولیدات این گروه را جنگ‌‌‌‌‌‌های تلویزیونی تشکیل می‌‌‌‌‌‌دهند. این شبکه به تولید برخی برنامه‌‌‌‌‌‌های ورزشی نیز می‌‌‌‌‌‌پردازد. گروه مستند: این گروه به تهیه فیلم‌‌‌‌‌‌های مستند با رویکرد اجتماعی پرداخته و به‌‌‌ویژه در مناسبت‌‌‌‌‌‌های تاریخ معاصر ایران مانند سالگرد جنگ ایران و عراق، پیروزی انقلاب ایران و... به پخش تصاویر آرشیوی می‌‌‌‌‌‌پردازد.

گروه معارف: برنامه‌‌‌‌‌‌های این گروه بیشتر در زمان اذان ظهر و مغرب به افق تهران پخش می‌‌‌‌‌‌شود. تهیه برنامه‌‌‌‌‌‌های گفت‌‌‌وگو در مناسبت‌‌‌های مذهبی شیعیان از دیگر وظایف این گروه است. گروه‌‌‌های سیاسی، فرهنگ، تامین برنامه و تاریخ و هنر از دیگر گروه‌‌‌های این شبکه تلویزیونی هستند. بودن این همه گروه که قرار است در این شبکه برنامه‌‌‌‌‌‌سازی داشته باشند، نشان می‌‌‌‌‌‌دهد برنامه‌‌‌‌‌‌ریزی‌‌‌‌‌‌ها روی کاغذ انجام می‌‌‌شود، اما اینکه تولید انجام بگیرد، آن‌‌‌هم تولید متفاوت و در داخل چارچوب رویکردها، اتفاق نمی‌افتد.

نکته مهم این است، این همه رویکردها تغییر می‌‌‌‌‌‌کنند ولی برنامه‌‌‌‌‌‌ها عوض نمی‌‌‌‌‌‌شوند، یعنی شما فکر کنید برنامه‌‌‌‌‌‌هایی که از این شبکه پخش می‌‌‌‌‌‌شوند با این همه تغییر رویکرد، تغییر خاصی ندارند و معمولا برنامه‌‌‌‌‌‌ها در رویکردها تعریف نمی‌‌‌‌‌‌شوند.

نگاهی به برنامه‌های شاخص شبکه۲ در دهه‌های گذشته

سریال «در خانه»/ 1365

دیدنی‌ها/ ۱۳۶۲

چاق و لاغر/۱۳۶۵

مزد ترس/ ۱۳۷۱

آرایشگاه زیبا/ ۱۳۶۹ و ۱۳۷۰

همسران/ ۱۳۷۳

در پناه تو/۱۳۷۴

خانه سبز/ ۱۳۷۵

بوعلی سینا/ 1364

پدرسالار/ ۱۳۷۲

سال‌های دور از خانه/ 1365

«داستان زندگی»/ 1368

پهلوانان نمی‌میرند/ ۱۳۷۶