چرا در شبکه‌های اجتماعی غلط می‌نویسیم؟

روزنامه ایران: «گزارشی ک می‌‌خواهید بخوانید درباره زبان فارسی و نوشتن هس ک در آن ب غلط املایی پرداخته‌‌ایم. قرارِ ببینیم چطور می‌نویسیم.»

این دو جمله را چطور خواندید؟ راحت و بی‌دردسر یا با بدبختی؟ شاید خیلی اهل شبکه‌های مجازی باشید و دیدن این همه غلط نوشتاری برایتان عجیب نباشد و خیلی هم راحت خوانده باشید. شاید هم خودتان پیام‌ها و پیامک‌هایتان را با همین روش کوتاه می‌کنید و از زیر بار نوشتن و طولانی شدن تایپ فرار می‌کنید. اما ممکن است از آنهایی باشید که مدام غلط املایی بقیه را می‌گیرند و از دست‌شان در حد جنون حرص می‌خورند. پس از دست نویسنده این دو خط هم حسابی حرص خوردید. خلاصه که این گزارش قرار است حسابی اعصاب‌تان را خرد کند چون هرچه غلط املایی در شبکه‌های اجتماعی دیده‌اید، می‌خواهیم قاطی همین گزارش کنیم. راستی چرا غلط می‌نویسیم؟

سبک تازه نوشتن

شاید از پیامک زدن شروع شد. دست‌مان از تایپ کردن خسته می‌شد. برای همین سعی می‌کردیم تا جایی که می‌شود کمتر بنویسیم و برای همین کم‌کم از بعضی کلمه‌ها زدیم و کوتاه‌شان کردیم؛ «که» را نوشتیم «ک»، «چه» را «چ»، «به» را «ب»، «جواب» را «ج» و زنگ را «ز».

دایره این کوتاه‌نویسی‌ها بزرگ و بزرگتر و تبدیل شد به عادت. نوشتن فعل‌ها هم سخت بود. برای همین به جای «زنگ بزن» نوشتیم «بزنگ» و چیزهایی شبیه به این. وقتی هم که پای شبکه‌های اجتماعی به زندگی‌مان باز شد این غلط‌ها را آنجا هم بردیم. انگار باز هم نوشتن سخت‌مان بود.

بین کاربران شبکه‌های اجتماعی اینستاگرامی‌ها بیشتر به داشتن غلط‌های املایی و نگارشی متهم می‌شوند. از فینگلیش نوشتن‌شان که بگذریم خیلی‌هایشان در پست‌ها یا استوری‌هایشان مخفف می‌نویسند یا غلط‌هایی مثل استفاده از «ز» به جای «ذ» دارند. مثلاً «بزاریم» به جای «بذاریم».

توجیه بیشتر اینستاگرامی‌ها برای غلط نویسی، راحتی است. اینکه این طوری راحت‌تر است. مثلاً مهرناز که کم و بیش بین پست‌هایش از این غلط‌ها و مخفف نویسی‌ها دارد. وقتی از او می‌پرسم چرا این طوری می‌نویسی، می‌گوید: «اگر بخواهم همه کلمات را کامل بنویسم کلی طول می‌کشد. واقعیتش این است که حوصله اینقدر طولانی نوشتن را ندارم. بعد هم کم‌کم برایم عادت شده.»

محمد هم از همان‌هاست که تقریباً در تمام پست‌های اینستاگرامش بالاخره یکی دوتا غلط دارد. به او پیام می‌دهم و وقتی جواب می‌دهد، دایرکت پر می‌شود از همین غلط‌ها. به نظرش این مدل نوشتن عادی است و حتی خاص جوانی: «الان جوان‌ها دیگر حوصله نوشتن متن ادبی و جمله‌های طولانی ندارند. می‌خواهیم راحت حرف‌مان را بزنیم و کوتاه هم بنویسیم که سریع بشود پستش کرد. اینها به نظر من غلط محسوب نمی‌شود. اگر غلط بود که بقیه نمی‌فهمیدند چه نوشته‌ایم. این هم یک مدل نوشتن است، همین.»

از او می‌پرسم در جزوه‌های دانشگاهت یا سر امتحان‌ها هم همین‌طوری می‌نویسی؟ سریع تایپ می‌کند: «نه». با یک علامت تعجب، بعد هم می‌نویسد: «این فقط برای همین‌جاست. آنجا اگر این طوری بنویسم که استادها می‌گویند بی‌سوادی.»

خیلی‌هایشان همین را می‌گویند. اینکه این مدل نوشتن فقط برای شبکه‌های اجتماعی است و اکانت‌هایشان. برای کامنت و دایرکت یا مسیج فرستادن در تلگرام و واتس‌آپ و شاید هم پیامک که دیگر کمتر می‌زنند.

مِی‌گل یکی از همین اینستاگرامی‌هاست که غلط زیاد می‌نویسد و درباره این غلط‌ها نظر جالبی هم دارد. البته می‌گوید دلیل اینکه مثلاً به جای «که» می‌نویسد «ک» فقط تنبلی است و اینکه حوصله ندارد کامل آن را بنویسد اما برای استفاده از «قرارِ» به جای «قراره» یک دلیل دیگر دارد: «کسره خوشگل‌تر است و قیافه‌اش را دوست دارم اما از «ﻫ» آخر کلمه خوشم نمی‌آید. برای همین به جای «ﻫ» کسره می‌گذارم.»

از او می‌پرسم برای خواندن پست‌ها و استوری‌های دوستانت که مثل خودت می‌نویسند تا به حال به مشکل برخورده‌ای؟ می‌گوید: «نه چون کاملاً الان باب شده و عادی شده و هیچ‌کس تقریباً با آن مشکل ندارد. مثل آن زمان که فینگلیش مد بود و همه راحت می‌خواندند. اما الان که همه فارسی می‌نویسند وقتی متن فینگلیش می‌بینم خواندنش برایم سخت است. وقتی عادت می‌کنی دیگر تند تند می‌خوانی و مشکلی نداری. بعد اینکه این مدل نوشتن برای آدم یک جور سبک نوشتن می‌شود.»

جرمی به نام غلط‌ نویسی

توئیتر یک داستان متفاوت دارد. اینجا غلط املایی جرمی است شبیه دزدی! یک غلط وحشتناک که معمولاً قابل بخشش هم نیست و حتی می‌شود دلیل فحش دادن و توهین کردن.

یک توئیتری خوب، کسی است که غلط املایی ندارد و «را» مفعولی را جای درست به کار می‌برد، کلمه‌ها را الکی مخفف نمی‌کند، نیم‌فاصله می‌گیرد و از «ی» عربی که زیرش دو نقطه دارد استفاده نمی‌کند و از همه مهمتر اینکه «ه کسره» را بلد است. یعنی می‌داند به جای کسره نباید «ه» آخر کلمات بگذارد. این آخری آنقدر مهم است که برایش هشتگ # ه - کسره هم درست کرده‌اند و تقریباً هر روز توئیت‌هایی با همین هشتگ نوشته و بارها ریتوئیت می‌شود. توئیت‌هایی که معمولاً محتوایش ایراد گرفتن از دیگران است برای رعایت نکردن همین مسأله.

بعضی‌ها عکس‌هایی از رعایت نکردن ه کسره در تابلوها و تبلیغات و بنرهای تبریک و تسلیت توئیت می‌کنند و البته خیلی‌ها هم با نوشتن مثال و توضیح آن سعی می‌کنند به بقیه یاد بدهند که مثلاً به جای «کتاب من» ننویسند «کتابه من» اما وقتی قرار است بنویسند «این کتاب است» خیلی راحت اینطوری تایپ کنند: «این کتابه». البته بخشی از این انتقادها برمی‌گردد به اینستاگرامی‌ها و ایراد گرفتن از نوشته‌های آنها.

مثلاً مهتاب نوشته: «آقا این معضل ﻫ کسره داره منو می‌خوره. امروز همکلاسى قدیمیم که عشق ادبیات و مطالعه بود تو استوریش نوشته بود چه فیله خوشگلیه! دقت کنید: فیله!»

این را هم بگویم که غلط نویسی‌ها فقط به همین‌ها محدود نمی‌شود. به کار بردن «هست» به جای «است»، «تُ» به جای «تو»، «رُ» به جای «رو» و درست به کار نبردن علائم نگارشی هم از آن چیزهایی است که توئیتری‌ها زیاد به آن ایراد می‌گیرند. مثل نکته‌هایی که به نظر نویسنده این توئیت روی اعصابند: «آقا من همون اندازه که قضیه «ﻫ کسره» رو‌ مخمه، استفاده نکردن از نقطه و پشت‌‌ سر‌هم نوشتن جمله‌های کامل هم اذیتم می‌کنه، یعنی خیلی بندرت شده متنی تو اینستاگرام ببینم که بین‌ جمله‌هایش نقطه داشته باشه. در بهترین حالت به جای نقطه از ویرگول استفاده شده. به دادمون برسید.»

خیلی‌هایشان این غلط‌ها را نشانه کم‌سوادی جوان‌ها می‌دانند. اینکه خیلی از جوان‌ها دیگر کتاب خواندن را دوست ندارند و کمتر سرشان را با آن گرم می‌کنند. مثل آناهیتا که همین چند روز پیش نوشت: «آنقدر غلط املایی و مخصوصاً اشتباه ﻫ کسره دیده‌ام که دیگه بهش حساسیت پیدا کرده‌ام. کاری با زبان فارسی ندارم، با بی‌سوادی همه‌گیرشده مشکل دارم.» سعید هم می‌گوید: «هیچ نویسنده و پژوهشگر و فرد باسوادی رو ندیده‌ام که به جای کسره اضافه از ﻫ استفاده کنه. این عمدتاً از روی بی‌سوادی و نبود مطالعه است.»

یا ستاره که نوشته است: «فارغ از تعمد در غلط‌‌نویسی‌، برای درک بهتر از آمار سرانه‌ مطالعه باید به توئیتر و اینستاگرام نگاه کرد تا فهمید که بخشی از محتوای توئیت‌ها و پست‌ها ناشی از «سواد شفاهی» است. محتواهایی که با غلط املایی نوشته می‌شه چون فقط شنیده شده.»

بعضی از استادان زبان و ادبیات فارسی با این نگاه موافقند اما استادانی هم هستند که به نظرشان ماجرا اینقدرها هم بغرنج نیست. پروین سلاجقه، شاعر، نویسنده، پژوهشگر و استاد زبان و ادبیات فارسی معتقد است این طرز نوشتار و حتی تغییرات در گفتار مربوط به ویژگی زبان و انعطاف آن است: «زبان قابل انعطاف است و چیزهایی مثل زمان، لوکیشن و سن روی آن می‌توانند تأثیر بگذارند، بخصوص روی زبان محاوره. نوشتار در فضای مجازی چیزی بین زبان محاوره و کتابت است چون فضایی آزاد در بیان و گفتار است و شلختگی‌های خاص خودش را دارد. در واقع در این فضا می‌خواهیم بگوییم بیان راحت‌تری داریم.»

او بخشی از این شیوه‌های نوشتن را به ویژگی‌های جوانی هم مربوط می‌داند، به شوخی‌هایی که جوان‌ها باهم دارند. به نظر او این نشانه بی‌سوادی نیست: « نمی‌شود همه را متهم به بی‌سوادی کرد. تعریف سواد در هر دوره‌ای از زمان فرق می‌کند.»

حالا فکر نکنید که همه توئیتری‌ها استاد زبان فارسی هستند و بی‌غلط می‌نویسند. آنجا هم غلط نوشتن زیاد است و خیلی‌ها از اینکه بعضی‌ها مدام از بقیه غلط املایی و ﻫ کسره می‌گیرند، شاکی هستند و به هر بهانه‌ای اعتراض می‌کنند.

چند وقت پیش یک نفر توئیت کرد: «این جماعت ملا لغتی رسماً رو مخن! آخه کی شما رو مأمور محافظت از زبان و ادب پارسی کرده؟!»

البته نگاه منطقی هم وجود دارد و بعضی‌ها از برخوردهای تند با غلط‌ نویس‌ها مخالفند. مثلاً این نگاه: «هرگونه تذکر نگارشی در بحث‌های غیرادبی و غیرزبانی مصداق خشونت‌ورزی خاموش به شمار میاد. نگارش نباید دستمایه‌ سرکوب کردن آدم‌ها و اهرم استدلال قرار بگیره. درست نوشتن و تشویق به درست نوشتن فضیلته، ولی حواسمون باشه از درست‌نویسی چماق نسازیم.»

شما تلگرافی می‌نویسید

می‌دانستید به بعضی از این غلط‌هایی که امروز زیاد می‌بینیم می‌گویند تلگرافی نوشتن؟ درواقع مختصر کردن کلمات برای کاهش زمان و تایپ. به گفته دکتر سلاجقه این مدل نوشتن را قبلاً هم داشته‌ایم. او از جلال آل احمد مثال می‌زند که زمانی در رمان‌هایش شکسته‌نویسی را بسیار به کار می‌برد و آن را باب کرد: «این درواقع به کار بردن واج‌های کمتر است. کسی که به این شکل می‌نویسد می‌داند طرف مقابلش متوجه می‌شود چه نوشته و منظورش چه بوده پس فقط می‌خواهد زمان کمتری برای تایپ کردن صرف کند.»

این حرف را خیلی از آنهایی که از همین به اصطلاح غلط‌ها دارند می‌زنند. یکی از دخترهای توئیتری یک بار نوشت: «مهم نیس که من توئیتام غلط املایی یا نگارشی داره. مهم اینه که شما منظور منو می‌فهمید.»

همه آنهایی که از این غلط‌ نویسی‌ها ایراد می‌گیرند و آن را ربط می‌دهند به تنبلی یا بی‌سوادی جوان‌ها آخرش می‌گویند نگران آسیب دیدن زبان و ادبیات فارسی هستند. اینکه با این روشی که جوان‌ها پیش گرفته‌اند چند سال بعد چیزی از زبان فارسی باقی نمی‌ماند و کسی یادش هم نمی‌ماند چی غلط بود و چی درست.

اما شاید هم بشود اینقدر بدبین نبود. البته اگر مثل دکتر سلاجقه به ماجرا نگاه کنیم: «این مدل نوشتن و تخفیف در کلمات را همیشه داشته‌ایم. مثل اینکه الان «ه» را در «چه» حذف می‌کنند. این جزو ذات زبان هر دوره است و در دوره‌های مختلف عوض می‌شود. من این را خطر نمی‌بینم. به نظرم ویژگی زبان محاوره است که می‌خواهد ساده‌تر باشد. البته اگر این اشتباه‌ها در کتابت وجود داشته باشند درست نیست.»

پس با این اوصاف اگر جزو آنهایی هستید که غلط می‌نویسید یک نفس راحت بکشید چون دیگر می‌توانید بدون عذاب وجدان به کارتان ادامه دهید و شاید هم به کسانی که از شما ایراد می‌گیرند جواب‌های کوبنده بدهید. حالا به نظر خودتان چقدر این کار به زبان و ادبیات فارسی آسیب می‌زند؟!