تلگرام چگونه ضعف دولت روسیه را آشکار کرد؟

اعتمادآنلاین: سیاست ممنوعیت تلگرام در روسیه در حالی به جدالی حقوقی منجر شده که منتقدان آن را ناقض قانون اساسی روسیه می‌دانند. دولت روسیه تاکنون در عرصه عمل نیز نتوانسته استفاده از این پیام‌رسان را کاهش دهد. کارکنان دولتی همچنان از تلگرام برای ارسال پیام‌های شخصی استفاده می‌کنند. منتقدان معتقدند گسترش قوانین محدود کننده و حساب نشده در نهایت باعث عادی شدن و رواج نقض قانون در کشور می‌شود.

مناقشه مقامات روسیه با تلگرام اولین دعوای دولت روسیه با شرکتی در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات است. یک طرف مناقشه از فن‌آوری عقب‌مانده رنج می‌برد و سوی دیگر آن مجهز به فن‌آوری‌های پیشرفته است.

پاول دوروف یکی از نوابغ روس در حوزه فناوری اطلاعات که به دلیل فشار دولت ناچار شد شبکه اجتماعی «وی کانتاکته» خود را بفروشد و کسب و کارش را از روسیه به خارج از کشور انتقال دهد، اکنون وارد نبردی حقوقی با دولت روسیه شده است.

دوروف سعی داشت در دادگاه مقامات روسی را توجیه کند که نخست، کلید تلگرام در هر دستگاهی که این نرم افزار روی آن نصب شده به طور مستقل ایجاد می‌شود و فقط صاحب دستگاه می‌تواند از آن استفاده کند و تلگرام این کلیدها را ندارد و در نتیجه نمی‌تواند آنها را به مقامات تحویل دهد. دوم، درخواست نهاد امنیت فدرال روسیه برای واگذاری کلیدهای تلگرام به معنای درخواست برای استراق سمع از تمام کاربران تلگرام است. در حالی که مکاتبات افراد بخشی از حریم خصوصی ایشان است و طبق قانون اساسی روسیه باید محفوظ باقی بماند. سوم، سرورهای اطلاعاتی تلگرام در کشورهای مختلف قرار گرفته‌اند و در نتیجه دسترسی به آن‌ها فقط با درخواست همزمان همه این کشورها امکان پذیر است. به‌ رغم تمام این استدلال‌ها، دادگاه روسیه طبق معمول درخواست‌های سرویس امنیتی را وارد دانست. این دستگاه مدعی بود که درصورت دسترسی به کلید تلگرام مکاتبات خصوصی افراد را علنی نخواهد کرد. با این حال گفتنی است که در روسیه موارد بسیاری از حراج داده‌های شخصی افراد در اینترنت وجود داشته که رد پای نهادهای دولتی در تعدادی از آن‌ها مشاهده شده است.

دادگاه ۱۳ آوریل بر اساس شکایت نهاد نظارت بر ارتباطات جمعی روسیه مقرر کرد دسترسی به تلگرام در روسیه فیلتر شود. پس از رأی دادگاه نبردی میان نهاد مسئول فیلتر کردن تلگرام و مسئولین این پیام رسان آغاز شد که تاکنون نتوانسته فعالیت تلگرام در روسیه را بطور محسوسی کاهش دهد.

اظهارات مقامات روسیه درباره فیلتر کردن تلگرام نیز تأثیری در کاهش اقبال مردم روسیه به این پیام‌‌رسان نداشت. تلگرام در سه ماهه نخست ۲۰۱۸، پس از وایبر، واتس آپ و وی کانتاکته جزو ۴ پیام رسان محبوب روسیه شد. به گزارش یک شرکت بازاریابی، تعداد کابران تلگرام در سال جاری به ۱۵ میلیون نفر رسید. به گزارش روزنامه تجاری «ار ب کا» در ۱۹ آوریل تحقیقات آماری نشان می‌دهد در اولین روز فیلتر کردن تلگرام در روسیه استفاده از این پیام رسان نه تنها کاهش یافت، بلکه با روندی افزایشی مواجه شد. طبق داده‌های شرکت SimilarWeb، ۱۶ آوریل ۱,۲ میلیون کاربر روس در تلگرام حضور داشتند که این تعداد نسبت به آمار ۹ آوریل ۲۷% بیشتر بود. تعداد دانلود این نرم افزار نیز طی یک هفته با ثبت رکورد ۱۰۲ هزار مرتبه، دو برابر شد. امروز این نرم افزار تقریباً روی ۲۰% تلفن‌های اندروید نصب شده است که ۵۲% از این افراد (برخلاف ۳۹% هفته گذشته) از آن استفاده می‌کنند. افزون بر این تعداد دانلود نرم افزارهای VPN نیز به بیشترین مقدار خود رسیده است.

آلکساندر ژاروف رئیس نهاد نظارت بر ارتباطات جمعی روسیه اعتراف کرد مسدود کردن همه سرویس‌های VPN و Proxy-Server به لحاظ فیزیکی غیر ممکن است. یکی از نویسندگان شبکه «استالین گولاگ» در مصاحبه با «ار ب کا» گفت: تعداد کاربران تلگرام همچنان در حال رشد است زیرا تنها پیام رسانی است که حفاظت از هویت و اطلاعات کاربرانش را تضمین می‌کند. از طرف دیگر اعتماد بالای کاربران تلگرام به این پیام‌رسان را نشان می‌دهد دشوار کردن دسترسی به تلگرام نتوانسته باعث کوچ دسته جمعی کاربران از این پیام رسان شود.

نهاد نظارت بر ارتباطات جمعی روسیه در اقدامی گسترده برای مسدود کردن دسترسی به تلگرام طی روزهای اول ۲۰ میلیون آدرس آی پی را مسدود کند. در نتیجه این اقدام، فعالیت بسیاری از سرویس‌های اینترنتی در روسیه که ارتباطی با تلگرام نداشتند دچار اختلال شد. بنا به گزارش روزنامه کمرسانت در ۱۹ آوریل، این در حالی بود که تلگرام تنها شاهد حدود ۲۰% اختلال بود. بی‌تأثیر بودن تلاش‌ها برای فیلترینگ تلگرام موجب شد که نهاد نظارت بر ارتباطات جمعی روسیه تلاش‌های خود را متوقف کند و نمایندگان این نهاد نیز نتوانستند در نشست خود با شرکت‌های مخابراتی در ۱۸ آوریل به راه حلی مشخص دست پیدا کنند. گفتنی است که مقامات نهاد نظارت بر ارتباطات جمعی برگزاری این جلسه‌ را انکار کردند و در حال حاضر صرفاً به مسدود کردن حدود ۱۳۰ هزار آدرس آی پی اکتفا کرده‌اند.

از دیگر تلاش‌های ناکام دولت روسیه باید به نرم افزار «رویزور» (بازرس) اشاره کرد. این نرم افزار که متعلق به نهاد نظارت بر ارتباط جمعی روسیه است و فیلترینگ سایت‌های ممنوعه را پیگیری می‌کند هنگام رهگیری ۲۰ میلیون‌ آدرس آی پی از کار افتاد. هرچند این نهاد نظارتی از کار افتادن نرم افزار مذکور را نیز تکذیب کرده است. برخی کارشناسان علت این ناکارآمدی را کهنه بودن نرم افزار می‌دانند.

کریل مارتینوف دبیر بخش سیاسی روزنامه نووایا گازتا در مقاله روز جمعه خود - یک هفته پس از آغاز نبرد تلگرام با دولت روسیه- نوشت: نهاد نظارت بر ارتباطات جمعی روسیه برای نخستین بار با مقاومت مستقیم مواجه شد و سعی دارد یک سرویس واقعاً بزرگ را در خاک روسیه از کار بیندازد. این سرویس با اصطلاح GAFA شناخته می‌شود که نامی اختصاری از شرکت‌های گوگل، اپل، فیسبوک و آمازون است و این کار یعنی قطع کردن کل اینترنت کشور. مقامات روس با درک این مسئله صرفاً به انتقام‌گیری از کاربران ساده اکتفا کرده‌اند.

نویسنده این روزنامه در ادامه نوشت: اوضاع کنونی هدیه‌ای واقعی برای پاول دوروف و شرکت اوست. تعداد کاربران تلگرام طی دوره رویارویی او با دولت روسیه از ۲۰۰ میلیون نفر فراتر رفت. مضاف بر این دوروف به عنوان مدافع آزادی و حق مکاتبات خصوصی و مخالف شماره یک مقامات روس شهرت یافته است. در این شرایط از دست دادن بازار روسیه برای او اهمیت چندانی ندارد.

مارتینوف در ادامه با اشاره به اقدام دولت برای ساخت پیام‌رسان‌های جایگزین و مشابه تلگرام نظیر TamTam، تأکید می‌کند که این نرم‌افزارها نیز تأثیرچندانی در پراکنده کردن و محدودیت استفاده از تلگرام نداشته است.

جالب توجه است که مقامات و نهادهای دولتی روسیه نیز همچنان از تلگرام استفاده می‌کنند. روزنامه «ار ب کا» در ۱۹ آوریل نوشت: این در حالیست که گرمان کلیمنکو مشاور امور اینترنتی رئیس‌جمهور روسیه پس از صدور حکم فیلتر کردن تلگرام گفته بود مقامات باید از استفاده از این نرم‌افزار خودداری کنند. روزنامه «ار ب کا» با بررسی اعضای ارگان‌های دولتی نوشت: نیمی از اعضای کمیته سیاست اطلاعاتی دومای دولتی و شورای فدراسیون (نهادهای مسئول امور فناوری‌های اطلاعاتی در پارلمان) این هفته از تلگرام استفاده کرده‌اند. از جمله این افراد رئیس کمیته سیاست اطلاعاتی دومای دولتی است که به‌طور منظم در تلگرام فعالیت می‌کند. رئیس کمیته در توجیه این رفتار، بازرسی فرایند فیلتر کردن تلگرام را بهانه کرده است. ولادیمیر ژیرینوفسکی، رهبر حزب لیبرال دموکرات روسیه و یکی از رهبران اپوزیسیون پارلمانی هم کانال تلگرامی خود را حفظ کرده و معتقد است که قانون یا حکمی مبنی بر ممنوعیت استفاده از تلگرام وجود ندارد.

کارکنان کرملین نیز همچنان از تلگرام استفاده می‌کنند. بررسی‌های روزنامه «ار ب کا» نشان می‌دهد که ۱۴ نفر از کارکنان دفتر ریاست جمهوری نیز در ۱۸ آوریل از این پیام‌رسان استفاده کرده‌اند. معاون وزیر مخابرات در این‌باره می‌گوید: به عنوان راه ارتباطی رسمی هرگز از تلگرام استفاده نشده ولی «کارهای خصوصی ما به کسی مربوط نیست». با این حال کانال تلگرامی وزارت امور خارجه روسیه نیز بعد از ظهر ۱۸ آوریل به فعالیت خود ادامه داد.

روزنامه «ودمستی» ۱۶ آوریل در تحلیل اقدامات بی‌پایان مقامات روسی برای مسدود و فیلترکردن شبکه‌ها و سایت‌ها می‌نویسد: در شرایطی که هر چیزی موجه یا ناموجه ممنوع می‌شود، مردم دیگر به ممنوعیت‌ها اعتنا نمی‌کنند. از طرفی دستگاه دولتی نیز رفتاری دوگانه نشان می‌دهد، به عنوان مثال هنگامی که یک سایت دولتی روسی در کشوری ممنوع می‌شود به مردم آن کشور آموزش می‌دهند که چگونه از فیلترشکن استفاده کنند. هنگامی که محدودیت‌ها خیلی زیاد می‌شوند نقض آنها عادی می‌شود. فراگیر بودن ممنوعیت‌ها و اجتناب ناپذیر بودن نقض آنها باعث می‌شود رفتار غیرقانونی از امری غیرمعمول به امری متداول بدل شود.

به این ترتیب یک هفته پس از آغاز جنگ تمام عیار با تلگرام، دولت نشان داد که در فیلتر کردن این سامانه ناتوان است. دولت در جلسه‌ای با مقامات شرکت‌های اینترنتی تصمیم گرفت پیگیری فعال تلگرام را به طور موقت تعلیق کند.

رسانه‌های دولتی روسیه به درستی می‌گویند که تلگرام پیش‌تر با دولت همکاری می‌کرد و نزدیک به ۶۰۰ کانال افراط گرای روس زبان را در تلگرام (در برخی موارد به درخواست مقامات) تعطیل کرد. اما اکنون، پس از بهم خوردن روابط دو طرفه، دیگر به این نوع فعالیت‌ها در تلگرام توجه نخواهد شد. آندری کورتونوف مدیر کل شورای روابط بین‌الملل روسیه ۱۸ آوریل در در روزنامه کمرسانت نوشت: امروز روسیه می‌تواند به طرز محسوسی در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی اثرگذاری نظامی-سیاسی داشته باشد. اما اثرگذاری روسیه بر شرایط اقتصادی، اجتماعی، مالی و تکنولوژیک جهان به مراتب کمتر است و اقدام نسنجیده دولت برای بستن تلگرام (که متکی به زور است) این واقعیت را اثبات می‌کند و «در صورتی که نقطه ثقل سیاست بین‌الملل به حوزه‌های غیرنظامی متمایل شود، روسیه اثر گذاری خود را از دست خواهد داد».