۹۶، سال گریز و انتظار اصلاح طلبان

سالنامه اعتماد: ۹۶ سال سختی برای اصلاح طلبان بود. از مصاف انتخابات پیروز بیرون آمدند و به واسطه حمایت های بی چند و چون از دولت بارها مورد نقد قرار گرفتند. از یک سو مقابل پشتیبان ها و براندازها و از سوی دیگر مقابل ایده هایی همچون عبور از اصلاح طلبی و عبور از روحانی ایستادند. این همه ایستادگی اما نتیجه ای که مطلوب شان باشد را ثمر نداد تا جایی که عده ای گفتند بخشی از بدنه اجتماعی آنها از دست رفت زیرا نه دولت اعتدالگرای روحانی به پاس حمایت های این جریان چند صندلی از هیات دولت را واگذار کرده و نه شورای شهر و شهرداری اصلاح طلب موجبات رضایت مردم را فراهم آورده بود.

اصلاح طلبان مستقر در بهارستان نیز پیش تر در سیبل انتقادات قرار گرفته بودند. این وضعیت اما از خوشبینی اصلاح طلبان نکاسته است. آنها این اوضاع را دائمی نمی دانند و امیدوارند که در نتیجه سیاست ورزی های آتی بوی بهبود بشنوند. نشانه های این امیدواری در اقدامات و مواضع اصلاح طلبان طی یک سال گذشته قابل مشاهده است. آنها در سخت ترین شرایط و زیر تیغ تندترین انتقادات نیز به دل خود راه نداده و باور نکردند که بخشی از بدنه اجتماعی خود را از دست داده اند.

انتخابات ریاست جمهوری

حسن روحانی که انتخابات ۹۲ را در اوج ناامیدی حاصل از رد صلاحیت آیت الله هاشمی رفسنجانی به واسطه حمایت اصلاح طلبان از سر گذرانده چهار سال بعد نیز با وجود دستاوردهایی همچون برجام، کنترل تورم و مدیریت کشور در شرایط پسااحمدی نژاد، بدون حمایت سفت و سخت اصلاح طلبان قادر به پیروزی نبود. همین شد که جریان اصلاح طلب با تاکتیک «کاندیدای پوششی» یا «کاندیدای احتیاطی» به میان آمد.

صحبت از چهره هایی همچون عباس عراقچی، محمدباقر نوبخت، محمد هاشمی و اسحاق جهانگیری بود. شنیده می شد که حسن روحانی این راهکار را نپسندیده اما شورای عالی سیاستگذاری از تصمیم خود کوتاه نیامد و نهایتا اسحاق جهانگیری را به میدان فرستاد. وجود گزینه هایی همچون معاون رییس جمهور و ریاست سازمان برنامه و بودجه در فهرست کاندیداهای پوششی احتمالی نشان می داد که حواس اصلاح طلبان به همه جا هست و کسانی را برگزیده اند که می توانند از فیلتر شورای نگهبان عبور کنند، به آمار و اطلاعات دسترسی کامل دارند و در پاسخگویی به رقبا نیز توانمندند.

شورای عالی سیاستگذاری نهایتا گزینه اصلاح طلب یعنی جهانگیری را برگزید و روحانی نیز استفاده از این تاکتیک را پذیرفت. اسحاق جهانگیری به عنوان کاندیدای ریاست جمهوری ثبت نام کرد اما از همان ابتدا تکلیف روشن بود. اصلاح طلبان می دانستند و اعلام کرده بودند که روحانی کاندیدای نهایی و مورد حمایت آنها است. جهانگیری نیز آمده بود در مناظرات و دوران تبلیغات انتخاباتی از روحانی حمایت کند. کاندیدای اصلاح طلب در انتخابات 96 به خوبی از پس وظیفه خود بر آمد و در مناظرات تلویزیونی چنان پر قدرت ظاهر شد که برخی گمان کردند او هم به اندازه روحانی شانس پیروزی دارد، پس از سفر به کرمان و استقبال از جهانگیری بود که اصلاح طلبان به فکر استفاده از پتانسیل او در 1400 افتادند.

کابینه ای برخلاف انتظار

روحانی با معرفی کابینه به تعبیر خود «فراجناحی» اولین شوک را به اصلاح طلبان وارد کرد. او قبل از اعلام فهرست وزرای پیشنهادی طی سخنانی در جلسه هیات دولت گفت: «به هر حال کابینه دوازدهم در چارچوب مقررات در حال شکل گرفتن است و رئیس جمهور موظف است. در این راستا با افراد مختلف مشورت کند و بنده هم با افراد مختلف در جناح های گوناگون اصولگرا، اصلاح طلب میانه و یا اعتدالیون مشورت کرده و نظرات آنها را جویا شده ام و همچنین به دوستان دیگر هم گفتم اگر نظر خاصی نسبت به کابینه دوازدهم دارند بگویند و این در حالی است که نظرات برخی افراد در بعضی از روزنامه ها، سایت ها و رسانه ها منعکس شده اما در عین حال باید همه بدانند که دولت دوازدهم مانند دولت یازدهم دولتی تک جناحی نبوده و فراجناحی خواهد بود.»

انتخاب های روحانی چنان بود که علاوه بر اصلاح طلبان، برخی رسانه های خارجی را نیز به واکنش داشت. مثلا بلومبرگ نوشت: «مردان 17 وزارتخانه از 18 وزارتخانه پیشنهادی کابینه جدید روحانی معرفی شدند. احتمالا این تصمیم به این خاطر اتخاذ شده است که از اعتراض اصولگرایان جلوگیری شود.»

روحانی برخلاف آنچه انتظار می رفت، کابینه ای مردانه به مجلس معرفی کرد و موجب نارضایتی جامعه زنان شد. عدم معرفی وزیر زن در کابینه، تنها مسئله مورد نقد نبود و موضوعات دیگری همچون تاخیر در معرفی وزیر علوم و معرفی گزینه هایی همچون آذری جهرمی و منصور غلامی یا جابجایی معاونت زنان ریاست جمهوری و انتصاب محمود واعظی به عنوان رییس دفتر نیز اصلاح طلبان را دلخور کرد.

آنها انتظار داشتند که روحانی بیش از این پای وعده های انتخاباتی خود بماند و از نیروهای این جریان نیز برای اداره کشور استفاده کند، چنانچه رسول منتجب نیا درباره پیامدهای عدم حضور چهره های اصلاح طلب در کابینه هشدار داده و گفته بود: «ما نباید سهم خواهی کنیم. در عین حال روحانی موظف است به اصلاح طلبان توجه ویژه داشته باشد چرا که اگر حمایت اصلاحات نبود، روحانی را خرد می کردند. این اصلاحات بود که او را در سال های 92 و 96 رئیس جمهور کرد. پیش از این که ما سهمی بخواهیم خود رئیس جمهوری باید به سراغ ما بیایید.»

اعتماد به شیوه آتش به اختیار

انتخاب های روحانی اصلاح طلبان را شوکه کرد اما عملکرد فراکسیون امید زیر تیغ تندتری از نقادی قرار گرفت. رویکردی که به رأی آوری جهرمی و عدم رأی آوری حبیب الله بی طرف انجامید؛ صدای بخش های مهمی از بدنه آنها را در آورد و تصویری نه چندان مطلوب از اصلاح طلبان مجلس ترسیم کرد. عملکرد این فراکسیون در جریان رأی اعتماد به منصور غلامی وزیر علوم نیز قابل تامل بود. بسیاری از اصلاح طلبان غلامی را گزینه مناسب برای تصدی این وزارتخانه نمی دانستند و نتوانستند در جلسه فراکسیون به یک تصمیم مشخص در این باره برسند و تصمیم را به عهده اعضا گذاشتند.

عملکرد فراکسیون امید و بیش از آن برون داد این عملکرد و اقناع نکردن جامعه در جریان رأی اعتماد به کابینه صبر برخی اصلاح طلبان را سر آورد و سبب شد که رسانه های این جریان نیز در نواختن فراکسیون حاصل از ائتلاف کم نگذارند. اعضای فراکسیون نیز برای خلاصی از آن حجم انتقادات تصمیم به انتشار فهرست اعضای فراکسیون گرفتند. استدلال شان این بود که با انتشار اسامی و مشخص شدن تعداد اعضا از یک سو وزن فراکسیون و از سوی دیگر عیار اصلاح طلبی اعضا مشخص می شود.

بهرام پارسایی سخنگوی این فراکسیون در این باره گفته بود: «مشکل عمده فراکسیون امید این است که لیست اعضای فراکسیون شفاف منتشر نمی شود. تعداد اصلی اعضای فراکسیون اگر مشخص شود جامعه به همان اندازه ظرفیت فراکسیون از آن انتظار دارد. شاید هنوز برخی بر اساس همان ۱۶۰ الی ۱۷۰ نفری که با لیست امید به مجلس آمده اند از فراکسیون امید انتظار دارند در حالی که واقعیت چیز دیگری است. همه آن افراد به تعهد اولیه خود که بر اساس آن به مجلس آمدند، پایبند نماندند.» اعضای فراکسیون امید در مورد استفاده از این شیوه نیز به توافق نرسیده و عملا از انتشار فهرست اعضا نیز صرف نظر کردند.

تجربه اداره تهران

نتایج انتخابات شوراهای شهر و روستا حاصله در تهران یکی از خوش ترین خاطرات اصلاح طلبان در سال ۹۶ است. فهرست امید با وجود همه انتقاداتی که به آن وارد شده بود توانست هر ۲۱ کرسی شورای شهر تهران را از آن خود کند و پارلمان پایتخت را قرق کند اما اصلاح طلبان در تهیه آن فهرست بهترین عملکرد را داشته و با اختصاص سهم ۳۰ درصدی به زنان و جوانان نشان دادند که فاصله ای میان حرف تا عمل شان نیست. شورای عالی سیاستگذاری موفق شده و دیگر نوبت قالیباف بود که شهرداری تهران را به اصلاح طلبان بسپارد. انتخاب شورایی ها محمد علی نجفی بود و رییس جمهور نیز دستور داد که او در جلسات هیات دولت حاضر شود.

شیرینی این پیروزی اما با مسائل حاشیه ای مختلف همراه شد. از ماجرای خرید ماشین و تبلت در شورا گرفته تا اختلاف میان نجفی و شورای پنجم. ماه ها از انتخابات شورا و انتخاب شهردار می گذرد اما گویا هنوز هم جای پای نجفی به قدر کافی محکم نیست. این طور که به نظر می رسد، شهردار تهران برای باقی ماندن در بهشت کار آسانی ندارد. شهردار تهران با پیگیری ماجرای تخلفات شهرداری در دوران قالیباف سعی در اثبات خود دارد اما شنیده ها حاکی از آن است که برخی می خواهند او را از پشت میز بلدیه تهران بلند کنند.

بیش از همه، کارگزارانی ها سعی دارند که حساب خود را از او جدا کنند و مدام از جدایی نجفی از این حزب می گویند. این طور که به نظر می رسد لابی ها برای جایگزینی نجفی آغاز شده است. نگاه کارگزارانی ها به محسن هاشمی است. شانس مرعشی نیز برای رسیدن به بهشت کم نیست. نکته اینجا است که دیگر طیف های اصلاح طلب از نزدیان رئیس دولت اصلاحات گرفته تا حلقه محمدرضا عارف نیز گزینه های خود را دارند و ترجیح می دهند که یک بار دیگر کار را به کارگزارانی ها نسپارند. نجفی می گوید «من ایستاده ام» و باید دید که اصلاح طلبان شورا نیز پای او می ایستند یا خیر. هر چه باشد اداره شورای شهر و شهرداری تهران مهم ترین وظیفه ای است که اصلاح طلبان در سال ۹۶ به عهده گرفتند.

شکاف میان اصلاح طلبان و پشیمان ها

اصلاح طلبان که در دو انتخابات ۹۲ و ۹۶ با استفاده از تاکتیک ائتلاف موفق شده بودند گزینه مورد نظر خود را راهی پاستور کنند، در مرحله بعدی درگیر انتخاب میان دوگانه «ایدئولوژی - استراتژی» شدند. برخی از طیف های اصلاح طلب با تاکید بر این که حضور در قدرت برای پیشبرد اصول اصلاح طلبانه ضروری است، از تقدم استراتژی سخن گفتند و تاکید داشتند به فرض شکل گیری دوگانه لاریجانی - جهانگیری، حمایت از لاریجانی منطقی تر است. گروه دیگری از اصلاح طلبان اما با تاکید بر ضرورت حفظ هویت اصلاح طلبی، ایدئولوژی را مقدم دانستند.

فعالان سیاسی و گروه های اصلاح طلب سرگرم این انتخاب بودند که عملکرد دولت مورد حمایت کار دست شان داد، بخشی از کسانی که در بهار به روحانی رأی داده بودند، پشیمان شدند. صادق زیباکلام، استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران در این باره گفته بود: «مسئله فقط این نیست که بین اصلاح طلبان و دولت آقای روحانی شکاف به وجود آمده است. مسئله عمیق تر از این حرف هاست. اساسا یک سرخوردگی و یک احساس ناامیدی گسترده نه تنها در بین اصلاح طلبان، بله در بین آن ۲۴ میلیونی که به آقای روحانی رأی داده اند به وجود آمده است. در دولت اول به نظر می رسید که روحانی تلاش می کند تا پاسخگوی مطالبات آن ۱۹ میلیونی که به او رأی داده اند باشد اما با کمال تاسف باید بگویم آقای روحانی هیچ اصراری ندارد که پاسخگوی مطالبات این ۲۴ میلیون، دانشجویان، اصلاح طلبان و کسانی باشد که شبانه روز در ستادهای او فعالیت کردند. انگار آقای روحانی خیال شان راحت است که دیگر به رأی مردم احتیاجی ندارد، بنابراین دست خود را از حمایت مردم شسته اند و اصلا و ابدا به نظر نمی رسد که ایشان دغدغه ای برای این ۲۴ میلیون داشته باشد.»

فعالان سیاسی اصلاح طلب اما در مقابل این نوع انتقادات قد علم کرده و سرسختانه از دولت حمایت کردند. آنها از یک سو پشیمان ها که اغلب سلبریتی بودند را به عدم شناخت و کارکرد سیاسی متهم کرده و از سوی دیگر اصرار کردند که رأی به روحانی بهترین گزینه بوده است. به عنوان نمونه محمد جواد حق شناس عضو شورای شهر از آلترناتیو نداشتن پشیمان ها سخن گفت و تاکید کرد که اگر به روحانی رأی نمی دادیم باید صندوق رأی را تحریم کرده یا به ابراهیم رییسی رأی می دادیم. توضیحات اصلاح طلبان منطقی بود اما شکاف ایجاد شده میان آنها و گروهی که در اردیبهشت ماه به روحانی رأی داده و بعدا پشیمان شده بودند را ترمیم نکرد.

دوراهی اصلاح طلبی و براندازی

اعتراضات دی ماه سخت ترین آزمون اصلاح طلبان در سال 96 بود. شیب تند نارضایتی ها و اعتراضات خیابانی توأم با خشونت، حواس فعالان سیاسی در هر دو جریان اصلاح طلب و اصولگرا را به خود معطوف کرد و سبب شد که مواضعی نزدیک به هم اتخاذ کنند. نزدیک شدن مواضع اصلاح طلبان به جریان رقیب اما به مذاق معترضین خوش نیامد، چنانچه موجی از انتقادات تند روانه شد و حرف «عبور از اصلاح طلبان» و «عبور از روحانی» به میان آمد.

اصلاح طلبان که سال ها قبل «نتیجه عبور از خاتمی» را دیده و ظهور احمدی نژاد را پیامد همان ایده می دانستند؛ سرسختانه مقابل این پروژه ها ایستادند. اصلاح طلبان با این که می دانند رأی بدنه رادیکال در بزنگاه انتخابات به کمک آنها می آید و نقش تعیین کننده دارد، از آنها فاصله گرفته و بر سر اصول خود ماندند. مواضع و اظهارنظرهای اصلاح طلبان از چهره های ارشد همچون سید محمد خاتمی گرفته تا جلایی پور و ابطحی به خوبی زاویه اصلاح طلبان و جریان رادیکال را به نمایش گذاشت. جلایی پور از این طیف به عنوان کرکس های سرنگونی طلب یاد کرد و رییس دولت اصلاحات آنها را «براندازها» خواند.

محمد علی ابطحی نیز در گفتگویی تاکید کرده بود که «آن مجموعه ای که می گویند ما برانداز هستیم، قطعا نباید در انتظار آقای خاتمی و اصلاح طلبان باشند. حتی اگر آن کسانی که از درون اصلاح طلبی بیرون بیایند و بخواهند به فکر براندازی باشند، اصلا مبنای براندازی و مبنای اصلاح طلبی نمی تواند در کنار هم قرار بگیرد.»

اعتراضات دی ماه و حرکت رادیکال ها به سوی براندازی سبب شد که اصلاح طلبان به سرعت بر پایبندی خود به نظام و انقلاب و نفی خشونت تاکید کنند. طرفداران «ایدئولوژی» و طرفداران «استراتژی» یک صدا شده، حتی بیش فعالی پیشه کرده و در شرایطی که اصولگرایان ساکت بودند، سرسختانه از نظام حمایت کردند. فهم مشترک در میان اصلاح طلبان، ترجیح مانایی در قدرت بر برخورداری از رأی رادیکال ها بود.

اصلاح طلبان بر مبنای همین فهم به انتقاد از روحانی نیز پرداختند. به عنوان نمونه همان وقت که رییس جمهور به امید جلب نظر اصلاح طلبان از ضرورت استفاده از اصل 59 و رفراندوم سخن گفت، از او استقبال نکردند. غلامحسین کرباسچی به او یادآور شد بهتر است قبل از این حرف ها درصدد استفاده از همه اختیارات خود برآید.

از اظهارات و مواضع اصلاح طلبان به خصوص در نیمه دوم سال اینطور استنباط می شود که می خواهند ثابت کنند از مواضع اپوزیسیونی حمایت نمی کنند. این طور که معلوم است عواقب این تصمیم یعنی کاسته شدن از شمار رأی دهندگان را به جان می خرند اما از چارچوب نظام خارج نمی شوند. حال باید دید که فعالان سیاسی و بزرگان این جریان در سال آتی چطور سیاست ورزی کرده و فضا را به نفع خود تغییر می دهند.