جان برجام در خطر است؟

روزنامه اعتماد نوشت: ما سكوت نمي‌كنيم؛ اين جمله‌اي است كه نيكي هيلي، نماينده ايالات متحده در سازمان ملل در نخستين سخنراني خود در سال ٢٠١٨ ميلادي درباره ناآرامي‌ها در ايران بر زبان آورد. اين جمله نيكي هيلي پربيراه هم نيست، دولت ايالات متحده كه تا ١٦ روز ديگر يك ساله مي‌شود در اين مدت درباره همه‌چيز اظهارنظر كرده و البته با همين اظهارنظرها نظم نسبي بين‌المللي را برهم زده، متحدان خود در اروپا را نگران كرده و البته به بسياري از تعهدهاي بين‌المللي ايالات متحده هم پشت پا زده است.

نيكي هيلي كه عنوان نماينده امريكا در سازمان ملل را برعهده دارد به فرمانده جنگ و ژنرال تنش آفريني ايالات متحده بدل شده است. موضع‌گيري‌هايي كه بايد از زبان وزير خارجه يك كشور عضو سازمان ملل شنيده شود عمدتا با قرار گرفتن نيكي هيلي پشت تريبون انجام مي‌پذيرد. وي در يك سال گذشته مسووليت تنش‌آفريني هرچه بيشتر در رابطه واشنگتن - تهران را برعهده گرفته است. در شوراي امنيت نطق‌هاي تند و تيز درباره آزمايش‌هاي موشكي و فعاليت‌هاي منطقه‌اي ايران ايراد كرده، براي راضي كردن آژانس بين‌المللي انرژي اتمي به سخت‌گيري بيشتر بر تهران در چارچوب توافق هسته‌اي به وين رفته، لاشه موشك‌هايي را كه سعودي با عنوان ايراني بودن در اختيار واشنگتن قرار داده به نمايش گذاشته تا به ظن خود اجماع جهاني عليه تهران را كليد بزند. دولت ايالات متحده سال نو ميلادي خود را هم با توييت‌هاي مداوم ضد ايراني رييس‌جمهور و البته سخنراني‌هاي بي‌پايه و اساس نماينده‌اش در سازمان ملل آغاز كرده است. نيكي هيلي در تازه‌ترين سخنان خود اعلام كرده كه واشنگتن از شوراي امنيت سازمان ملل و شوراي حقوق بشر مي‌خواهد براي بررسي تحولات اخير ايران، تشكيل جلسه فوري دهد؛ ادعايي كه مصداق بي‌قيد و شرط دخالت در امور داخلي يك كشور مستقل عضو سازمان ملل است.

دونالد ترامپ به طور متوسط هر روز يك توييت درحمايت از آنچه كه خيزش مردم ايران مي‌خواند منتشر مي‌كند و البته نكته حائز اهميت نظراتي است كه در ذيل توييت‌هاي وي منتشر مي‌شود. جدا از كاربران ايراني داخل و خارج كه از رييس‌جمهور امريكا مي‌خواهند دست از دخالت در امور داخلي ايران بردارد و به وي يادآوري مي‌كنند كه ايراني‌ها از كودتاي ٢٨ مرداد ١٣٣٢ تا به امروز شاهد دخالت‌هاي دولت‌هاي مختلف ايالات متحده در امور داخلي خود بوده‌اند، بسياري از كاربران امريكايي نيز به وي يادآوري كرده‌اند كه بهتر است سر خود را با مشكلات داخلي امريكا گرم كند و زماني كه از احترام گذاشتن به مردم ايران سخن مي‌گويد ابتدا بي‌احترامي‌هاي خود به مردم هموطنش را به ياد آورد. جدا از جدال‌هاي موافقان و مخالفان دخالت امريكا در تحولات داخلي اين روزهاي ايران، رهبران ساير كشورها نيز از دخالت‌هاي مكرر ترامپ در امور داخلي ايران و تاثير آن بر اين تحولات نگران هستند. در حالي كه اروپايي‌ها بدون ورود به مرحله تقسيم تقصير در تحولات ايران از تهران مي‌خواهند كه حق آزادي بيان را براي معترضان در نظر بگيرد و از خشونت در برابر آنها پرهيز كند، واشنگتن در حال تبديل كردن اين تحولات به بهانه‌اي براي فشارهاي بيشتر بر ايران است.

در گعده كشورهاي منطقه‌اي نيز فعلا سكوت بر هرگونه موضع‌گيري رسمي برتري دارد و البته روسيه و تركيه نيز اصرار بر عدم دخالت در امور داخلي ايران را دارند. در اين راستا شديد‌اللحن‌ترين واكنش به موضع‌گيري‌هاي چهره‌هاي متفاوت امريكايي از زبان ماريا زاخارووا، سخنگوي وزارت خارجه روسيه شنيده شد. وي با اشاره به درخواست نيكي هيلي براي تشكيل جلسه شوراي امنيت درباره تحولات ايران گفت: نيكي هيلي گفت امريكا به دنبال تشكيل جلسه فوري شوراي امنيت و شوراي حقوق بشر سازمان ملل است. قطعا امريكا نيز چيزهاي زيادي براي گفتن به جهان دارد. به عنوان مثال، نيكي هيلي مي‌تواند تجربه امريكا در خصوص پراكنده كردن اعتراضات را به اشتراك بگذارد و به ما جزييات چگونگي دستگيري گسترده و سركوب جنبش معترضان «اشغال وال‌استريت» را بگويد و بگويد چطور اعتراضات فرگوسن سركوب شد. همزمان با اظهارات اين مقام روس، بر تنوع و تعدد تماس‌هاي مقام‌هاي تركيه با همتاهاي ايراني نيز افزوده شده است. در حالي كه مولود چاووش اغلو ٤٨‌ساعت پيش با محمد جواد ظريف همتاي ايراني خود درباره اين تحولات گفت‌وگو كرده بود، رجب طيب اردوغان، رييس‌جمهور تركيه نيز روز گذشته با حسن روحاني، رييس‌جمهور كشورمان درباره ناآرامي‌ها در برخي از شهرها گفت‌وگو كرد.

اردوغان در اين تماس تلفني ضمن اعلام حمايت خود از روحاني، بر اهميت وجود ثبات و امنيت در ايران براي تركيه تاكيد كرد. رييس‌جمهور تركيه همچنين گفت از بيانيه همتاي ايراني خود درباره اينكه مردم ايران نبايد در زمان اعتراض به مشكلات، از قوانين تخطي كنند، حمايت مي‌كند.

فرصتي براي تغيير حكومت يا ابزاري براي خروج از توافق هسته‌اي ايران با توسل به راهكار عدم تمديد توقف اجراي تحريم‌هاي هسته‌اي اين كشور ؟ برخي از تحليلگران اعتقاد دارند كه ترامپ به دنبال استفاده از فرصت به وجود آمده براي عملي كردن طرح خود به منظور تغيير نظام در ايران است. طرحي كه در سياست جامع وي در قبال تهران كه دو ماه پيش اعلام شد نيز به چشم مي‌خورد. اما شايد اصلي‌ترين نگراني از سياست‌هاي رييس‌جمهور امريكا در كوتاه‌مدت تاثير اين تندروي‌هاي چند روز اخير بر توافق هسته‌اي ايران با ١+٥ باشد. نيمه ژانويه تاريخي حياتي و سرنوشت‌ساز براي برجام است. در شرايطي كه دونالد ترامپ اجراي تحريم‌هاي هسته‌اي ايران را به سنت دو سال گذشته از اجراي برجام معلق نگاه ندارد خروج امريكا از توافق هسته‌اي كليد خورده و عملا ايران نيز طبق متن صريح برجام مي‌تواند فعاليت‌هاي هسته‌اي خود را از سر بگيرد. در يك هفته گذشته واشنگتن براي دخالت بيشتر در امور ايران دست به هر ابزاري برده است: تهديد به تحريم، تهديد به مطرح كردن پرونده ايران در شوراي امنيت و شوراي حقوق بشر و تهديد به عدم تمديد توقف اجراي تحريم‌هاي هسته‌اي ايران.

ايده استفاده ترامپ از اين فرصت براي سرمايه‌گذاري بر روي طرح تغيير نظام در ايران از نخستين توييت مداخله‌جويانه ترامپ در رسانه‌هاي بين‌المللي مطرح شد و البته خط و سوي اين توييت‌ها و ساير موضع‌گيري‌هاي واشنگتن نيز اين سناريو را تقويت مي‌كند. به عنوان نمونه رسانه امريكايي فري بيكن در تازه‌ترين تحليل خود نوشته است كه علت رصد دقيق حوادث در ايران و موضع‌گيري نسبت به آن از سوي ترامپ اين است كه وي احساس مي‌كند فرصت خوبي براي حمايت از اين اعتراض‌ها به هر وسيله ممكن به دست آورده و مي‌تواند دامنه آنها را گسترش دهد. با اين وجود چهره‌هايي مانند جان برنان كه در دولت باراك اوباما مديريت سازمان سيا را برعهده داشته به‌شدت منتقد سياست‌هاي ترامپ در ١٠ روز اخير در قبال تحولات ايران هستند و اعتقاد دارند كه حتي اگر نتيجه اين ناآرامي‌ها در تهران مي‌توانست تقويت جايگاه اصلاح‌طلب‌ها و اصلاحات آرام سياسي باشد، رييس‌جمهور امريكا با اين دخالت آشكار خود اين فرصت را از بين برده است. جان برنان به صراحت رييس‌جمهور اين روزهاي ايالات متحده را مورد انتقاد قرار داده و تاكيد كرده كه رجزخواني نه يك راهبرد و نه يك مكانيسم براي تقويت قدرت و نفوذ امريكا نمي‌تواند باشد.

ترامپ بهانه لازم را به دست آورد

پوليتيكو و سي‌ان‌ان دو رسانه‌اي هستند كه در ٤٨ ساعت گذشته تحليل‌هايي درباره تاثير تحولات ايران بر تصميم ترامپ درباره توافق هسته‌اي منتشر كرده‌اند. پوليتيكو در اين باره مي‌نويسد: منتقدان توسل ترامپ به تحولات اخير در تهران براي عدم تمديد توقف اجراي تحريم‌هاي هسته‌اي ايران اعتقاد دارند كه اين اقدام رييس‌جمهور امريكا در نهايت به نفع تهران تمام خواهد شد. با وجود تمام اقدام‌هاي مخربي كه ترامپ در چند روز گذشته در قبال ايران انجام داده اما بزرگ‌ترين خطر در بازه زماني ١٢٠ روزه از راه مي‌رسد كه وي بايد اجراي تحريم‌هاي هسته‌اي ايران را مجددا به حالت تعليق در آورد. كمتر از دو هفته تا آن روز زمان باقي است و ريسك هر اقدامي از سوي رييس‌جمهور امريكا براي تخريب برجام با اين ابزار نيز بسيار بالا است. هرچند كه تيم مشاوران امنيت ملي امريكا مصرانه به وي تاكيد كرده‌اند كه امريكا از پس هزينه‌هاي ديپلماتيك خروج از برجام برنمي‌آيد، اما به نظر مي‌رسد كه اين روزها ترامپ سوداي تحت فشار قرار دادن بيشتر مردم ايران از نظر اقتصادي را در سر دارد تا بتواند با اين ابزار آنها را عليه حكومت تحريك كند.

ريچارد گولدبرگ در اين باره مي‌گويد: ترامپ در نيمه ژانويه اجراي تحريم‌هاي هسته‌اي ايران را مجددا به حالت تعليق در نمي‌آورد چرا كه اعتقاد دارد اين كار به معناي روانه شدن پول به سمت دولت ايران و منتفع شدن بيشتر آنها از برجام و بقاي بيشتر نظام جمهوري اسلامي در اين كشور است. پوليتيكو به نقل از يك تحليلگر ارشد ديگر در اين باره مي‌نويسد: ترامپ حساب و كتاب كرده كه مي‌تواند از اين لحظه بيشترين استفاده را برده و لذا تحريم‌هاي هسته‌اي ايران را مجددا به جريان خواهد انداخت. ترامپ اعتقاد دارد كه دولت ايران در حال حاضر به قد كفايت مشكلات اقتصادي دارد و با بازگشت تحريم‌هاي هسته‌اي ايران اين فشار بر مردم عادي افزايش مي‌يابد. اين رسانه امريكايي در ادامه مي‌نويسد: بسياري از تحليلگران مسائل خاورميانه و مقام‌هاي سابق امريكايي هشدار داده‌اند كه خروج از توافق هسته‌اي با ايران مي‌تواند به قرار گرفتن بيشتر مردم پشت حاكميت منتهي شود و البته كه ٥ كشور ديگر حاضر در برجام نيز پشت ايران در اين فقره ايستاده‌اند.

دنيس راس از مشاوران سه رييس‌جمهور پيشين ايالات متحده در حوزه خاورميانه در اين باره مي‌گويد: نبايد از اين توافق خارج بشويم. اين اقدام مي‌تواند توجه‌ها را به سمت ما معطوف كند. ما بايد تلاش كنيم نور منعكس شده روي فعاليت‌هاي هسته‌اي ايران را حفظ و حتي تقويت كنيم نه اينكه يك قدم هم در نظارت بر اين فعاليت‌ها به عقب بازگرديم. با اين وجود يك مقام نزديك به كاخ سفيد در اين باره مي‌گويد: در شرايطي كه خيابان‌هاي برخي از شهرهاي ايران شلوغ است، متوقف كردن اجراي تحريم‌هاي هسته‌اي ايران مي‌تواند پيام بدي براي اعتراض‌ها باشد اما ترامپ هنوز تصميم خود درباره تحريم‌هاي هسته‌اي ايران را اتخاذ نكرده و شايد هم اجراي آنها را متوقف نگاه دارد.

وي در ادامه ادعا مي‌كند كه اعتراض‌هايي كه در ايران رخ داد به ترامپ اين قدرت را مي‌دهد كه امريكا را در برجام نگاه دارد اما اروپايي‌ها را براي تحت فشار قرار دادن ايران در حوزه‌هاي هسته‌اي و البته فعاليت‌هاي منطقه‌اي و آزمايش‌هاي موشكي تحت فشار بيشتري قرار دهند. ترامپ اكنون مي‌تواند مقبوليت دولت در ايران را با استناد هرچند واهي نزد اروپايي‌ها زير سوال ببرد و البته در اين مرحله مقاومت اروپايي‌ها بسيار حايز اهميت است. رييس‌جمهور امريكا از يك سال پيش خواهان بازنگري در توافق هسته‌اي است و اين مساله با مقاومت ايران و ديگر كشورهاي عضو توافق هسته‌اي روبه‌رو شده است.

شايد اكنون ترامپ بتواند با مستمسك قرار دادن اين اتفاق دوباره اين درخواست را مطرح كند. اروپايي‌ها در يك سال گذشته بارها و بارها از ترامپ خواسته‌اند كه دست از تهديد توافق هسته‌اي بردارد و تاكيد كرده‌اند كه بازگشت تحريم‌هاي هسته‌اي ايران مي‌تواند اين ادعا را ثابت كند كه امريكا بازيگري قابل اعتماد در هيچ معامله‌اي نيست. ترامپ يك بار با عدم تاييد پايبندي ايران به توافق هسته‌اي نشان داده كه براي رفتارهاي خود نيازي به سند ندارد و با وجود ٩ بار تاييد پايبندي ايران به برجام مي‌تواند اين مساله را انكار كند.