اعتماد عمومی مردم اسیر دام فساد شده است

محمد معصومیان در روزنامه ایران نوشت: کلیدواژه‌ فساد دیگر مختص سخنرانی‌های هر روزه مسئولان نیست. حالا همه مردم نسبت به این کلمه حساس شده‌اند و به هر شبکه اجتماعی که سر بزنید، با هزاران سند و نقل قول مواجه می‌شوید که هر کدام می‌خواهد گوشه‌ای از این فساد گسترده را رو کند.

همین یکی دو هفته پیش بود که محمود صادقی نماینده تهران در مجلس شورای اسلامی گفت: «بعضی همکاران می‌گویند «فایده ندارد» اگر به فاسدها دست بزنیم کارها می‌خوابد. ما دچار «تله فساد» شده‌ایم. فساد، فساد می‌آورد همانند «تله فقر» و فقری که فقر می‌آورد.» تله فساد یا بهتر که بگوییم گرداب فساد، هر روز قربانی بیشتری می‌گیرد و ذهن مردم را نسبت به آینده جامعه مغشوش می‌کند تا جایی که در این سال‌ها «امید» و «ناامیدی» به یکی از کلیدواژه‌های اصلی سخنرانی‌های مسئولان ارشد کشور تبدیل شده است.

تلنبار شدن بدهی‌های بانکی دولت‌ها و بدهکاران بزرگ بانکی، سنگین و پیچیده کردن نظام اداری با استخدام‌های بی‌حساب و کتاب برای مبارزه با بیکاری در سال‌های گذشته، ویژه‌خواری گروه‌های خاص، انواع رانت، رقم‌های درشت اختلاس و... سیاهه‌ای که تمامی ندارد و گویی کسی هم نمی‌داند که قرار است چه اتفاقی بیفتد. دروازه‌های فساد کی و چطور باز شده و چطور چشم‌اندازی وسیع پیش روی ما گسترده و کی از آن خلاصی خواهیم یافت.

شاید رئیس جمهوری بهترین توصیف را از این تله بزرگ داشته است: «موضوع فساد از دیدگاه مردم اینچنین است؛ یا مسئولان می‌دانند و در برابر فساد نمی‌ایستند، پس خود آلوده‌اند، پس کل انقلاب و نظام زیر سؤال است یا آنکه نمی‌دانند یا اگر می‌دانند ناتوانند در مبارزه، پس دولت اسلامی دولتی ناکارآمد است.»

حسین میرمحمدصادقی استاد حقوق و سخنگوی سابق قوه قضائیه، نقطه آغاز فساد در کشور را مانند یک پدیده اجتماعی بررسی می‌کند که برای شروع آن تاریخ دقیقی نمی‌شود متصور بود و به عقیده وی عوامل زیادی در آن دخیل هستند. وی در گفت‌و‌گو با «ایران» می‌گوید: «در رابطه با این پدیده اجتماعی نمی‌شود دقیق گفت که از کجا شروع شده اما قطره قطره جمع شده و هر کس مقداری به آن افزوده تا به این بزرگی رسیده است. اما مسأله اصلی نبود نظارت است. از طرفی هم فشار اقتصادی و توسعه جامعه مصرف‌گرا باعث حرص زدن برای ثروت اندوزی بیشتر شده است.»

میرمحمد صادقی یکی از دلایل مهم فساد در کشور را بزرگنمایی‌هایی می‌داند که ریشه در برخوردهای سیاسی دارد. در این برخوردها، هر گروه می‌خواهد با رو کردن دست رقیب از او امتیاز بگیرد یا او را حذف کند: «یکی از مسائل مهم در فساد، ریخته شدن قبح آن در جامعه است. وقتی رسانه‌ها این مسأله را بزرگنمایی می‌کنند و مردم هم برخوردی با مفسدین نمی‌بینند، دیگر قبح آن می‌ریزد و اثرات بدی روی جامعه می‌گذارد.»

میرمحمد صادقی معتقد است در زمینه برخورد با مفاسد اقتصادی، باید از تجربه دیگر کشورها استفاده کرد و یک ضرب‌الاجل برای آن درنظر گرفت و به عواقبش هم فکر نکرد: «فساد هر چه بماند نهادینه‌تر می‌شود. ما باید از سطح شعارها فراتر برویم و حتی اگر عواقب کوتاه مدتی هم دارد، بپذیریم و به کار درازمدت فکر کنیم.»

تا جایی که یادمان هست همیشه صحبت از مبارزه با مفاسد بوده. هر مسئول و کارشناسی هم بنا به موقعیت، حرفی زده و راهکاری داده. یکبار از شفاف‌سازی رسانه‌ای گفته‌اند و بار دیگر از نظارت دقیق بر حساب‌ها.

صادق زیبا کلام اما در گفت‌و‌گو با ما، کوتاه و مختصر دلیل همه فسادهای اقتصادی را «نظام اقتصاد دولتی ایران» می‌داند. زیبا کلام معتقد است نه شفافیت و نه همکاری قوای سه گانه نمی‌تواند در برخورد با فساد، کارگشا باشد. او از کشورهای زیادی مانند برزیل و مالزی و ترکیه... مثال می‌زند که تنها با یک تصمیم توانسته‌اند جلوی فساد را بگیرند: «تا آخر دنیا هم اگر اقتصاد ما دولتی بماند، نه کارآمد می‌شود و نه قابل رقابت. تنها راه حل ما برای رهایی از فساد فراگیر، اقتصاد آزاد «آدام اسمیتی» است که می‌تواند ما را از این وضعیت بیرون بیاورد» همان تئوری که معتقد به بازار آزاد است و رقابت بین بخش‌های خصوصی، بدون دخالت دولت‌ها و شبه دولتی‌ها.

این روزها به لطف شبکه‌های اجتماعی مردم هرروز با انبوهی از اخبار راجع به بدهکاران بانکی و صاحبان حساب‌های بانکی که به هیچ مرجعی پاسخگو نیستند مواجه می‌شوند و بعد هم می‌نشینند و حساب می‌کنند که این ارقام بزرگ اگر در بین هزاران و میلیون‌ها نفر سرازیر می‌شد، چه معجزه‌ای اتفاق می‌افتاد؟ بعد هم شاید با خود بگویند: «از ما گنده‌ترها دارند می‌خورند، چرا ما نخوریم؟» پس ساده‌ترین راه برای رهایی از چنین اندوهی، هدر دادن منابع در حد توان و مسئولیت است و نیز خسارت وارد کردن به اموال دولتی و عمومی یا اگر شد، خرده اختلاسی و...

طهمورث شیری جامعه شناس، معتقد است نخستین اثر «ادراک فساد» روی مردم کاهش اعتماد و مشارکت آنها در جامعه است. شیری در گفت‌و‌گو با «ایران» می‌گوید: «از بین رفتن سرمایه‌های اجتماعی مانند بی‌اعتمادی و پایین آمدن مشارکت، اثرات اولیه برخورد نکردن با مفاسد اقتصادی است.» او از زلزله کرمانشاه مثال می‌زند و می‌گوید: «در همین زلزله همان‌طور که دیدیم، مردم انگار به نهادها اعتماد نداشتند و سعی می‌کردند از طریق افراد نام آشنا به زلزله زدگان کمک کنند. این یک زنگ خطر جدی در کاهش اعتماد مردم به حاکمیت است»

شیری معتقد است وقتی این اعتماد بین مردم و حکومت از بین برود، دیگر نمی‌توان براحتی آن را به حالت اولیه برگرداند و حتی نمی‌شود حدس زد چه اتفاقی قرار است بعداً بیفتد و واکنش بعدی مردم چه خواهد بود: «دیدید که در شبکه‌های اجتماعی بحث پشیمان هستیم راه افتاد یا فراخوان پرداخت نکردن پول آب و برق یا همان‌طور که می‌بینید هر روز عده‌ای مالباخته یا بازنشسته در حال تجمع هستند و هر روز این تجمعات بیشتر و فراگیرتر می‌شود. نمی‌توان دقیقاً گفت از بین رفتن اعتماد میان مردم و حاکمیت چه عواقبی دارد و واکنش‌ها خبر نمی‌دهند. باید منتظر دوران‌گذار از این وضعیت بود که شاید چند دهه طول بکشد. در این شرایط می‌توان حتی منتظر تنش‌های اجتماعی یا نافرمانی‌های مدنی هم بود.» جالب است بدانید این گفت‌و‌گو دقیقاً یک هفته پیش از تجمعات اخیر و درخواست مردم برای مبارزه با فقر و فساد انجام شد. اما قضیه تا حدی جدی است که چندی پیش، علی شمخانی دبیر شورای امنیت ملی گفت: «مهم‌ترین تهدید امروز کشور کاهش اعتماد مردم به کارآمدی نظام در ابعاد مختلف آن است.» یعنی همان چیزی که رئیس جمهوری در سال 93 و در همایش ملی ارتقای سلامت اداری و مبارزه با فساد بدان اشاره کرد:

«موضوع فساد از دیدگاه مردم اینچنین است؛ یا مسئولان می‌دانند و در برابر فساد نمی‌ایستند، پس خود آلوده‌اند، پس کل انقلاب و نظام زیر سؤال است یا آنکه نمی‌دانند یا اگر می‌دانند، ناتوانند در مبارزه، پس دولت اسلامی دولتی ناکارآمد است.»