کردستان؛ آوازهای سرزمین مادری در اصیل‌ترین قوم ایرانی

هفته نامه کرگدن - محمدابراهیم زارعی: مناطق کردنشین ایران و حتی سایر مناطق همجوار از چنان پیوستگی فرهنگی با سایر اقوام ایرانی برخوردارند که می تواند موضوع پژوهش های متعددی قرار بگیرد. از استان کردستان در متون جغرافیایی و تاریخی تحت عنوان ایالت ماد، جبال، کوهستان، سیسر و اردلان یادی شده است. این منطقه از دیرباز به عنوان جایگاه قوم کرد- اصیل ترین قوم ایرانی- مورد توجه جغرافیا نویسانی همچون ابن حوقل بوده است. وجود کوهستان های متعدد در این استان موجب شده که این منطقه را جزئی از منطقه جبال بدانند. گفتنی است بسیاری از رودخانه های نواحی غربی ایران از کوه های این منطقه سرچشمه می گیرد. این خطه از ایران از جمله بخش های مرتفع و پرآب نواحی کوهستانی است.

ارتفاع مناسب، آب فراوان رودخانه ها و چشمه ها این منطقه را به زیستگاهی درخور توجه انسان بدل کرده است. این بخش از سرزمین ایران دارای جلوه ها و مناظر منحصر به فرد است. طبیعت گوناگون در جوار کوه های بلند و رودخانه های پر آب بخش غربی و پوشش جنگلی این قلمرو همگی بیانگر مساعد بودن برای نخستین زیستگاه های انسانی است. پراکندگی آثار کشف شده در این استان نشان دهنده آن است که در برخی دوره های زیستی، رونق و در برخی از ادوار، رکود در استان حاکم بوده ولی هیچ گاه اهمیت خود را از دست نداده است و پیوندهای فرهنگی و هنری این ناحیه با سایر نقاط کشور آشکار است. تنوع در فرهنگ و آداب و رسوم اهالی منطقه موجب شده است که این استان یکی از ذخیره گاه های فرهنگی کشور بزرگ ایران محسوب شود.

شرایط اقلیمی آن سبب شده بسیاری از رسوم و سنت ها و همچنین آثار فرهنگی تغییرات چندانی نکند، لذا اغلب آنچه در نقاط دیگر ایران در نتیجه تبادل فرهنگی در عصر حاضر از بین رفته، در این منطقه قابل دستیابی است. این ویژگی اساسی و مزیت اصلی کردستان و کردها در ایران است. جشن ها، مراسم و موسیقی موجود در منطقه همگی ریشه در گذشته باستانی سرزمین ایران دارد. معماری منطقه کوهستانی و دشت آن کمتر دستخوش نابودی شده است. این استان در زمینه معماری کوهپایه ای و پلکانی گنجینه های ارزشمندی را در خود جای داده است. معماری این منطقه به عنوان ویژگی منحصر به فردی است که کمتر دچار دگرگونی شدهاست. نمونه هایی از معماری این مناطق در شیب های تند شار اورامان و روستاهای پیرامون آن به وضوح دیده می شود.

معماری مناطق ژواره رود و پالنگان نیز از نمونه های شاخص این نوع معماری محسوب می شود که می توان از آن تحت عنوان معماری کردستانی (معماری بومی منطقه) یاد کرد. ساختار معماری شرق استان به گونه ای دیگر و متاثر از وضعیت اقلیمی و زمین منطقه است. وجود دشت های وسیع منطقه قروه و بیجار شرایطی را فراهم آورده و باعث ایجاد معماری در دشت ها و گاه کوهپایه های این نواحی شده است. وضعیت کوهستانی منطقه و توجه به ارزش خاک و جلوگیری از هرگونه ساخت و ساز در آن، اهمیت کشاورزی را نشان می دهد. فرهنگ مردمان کرد و کردستان نیز همین وضعیت را دارد. این فرهنگ غنی و اصیل است. بسیاری از گونه های شعری و ادبی را در خود حفظ کرده و به صورت شفاهی و سینه به سینه به نسل امروز رسیده است.

فرهنگ غنی ادبی و واژگان با پیشینه درازدامن در نوع خود دارای اهمیت است؛ به جای وامگیری از واژگان بیگانه و نامانوس در دانشنامه ها و فرهنگ واژگان فارسی به عنوان زبان ملی و معیار می توان از این ذخیره گاه ارزشمند بهره برد. مناطق کردنشین ایران و حتی سایر مناطق همجوار از چنان پیوستگی فرهنگی با سایر اقوام ایرانی برخوردارند که می تواند موضوع پژوهش های متعددی قرار بگیرد. پیوستگی کرد و کردستان با فرهنگ و تمدن ایرانی موضوع مهم و به هم پیوسته ای است که براساس عناصر بنیادی گوناگونی مانند نژاد، زبان، دین و آیین، آداب و رسوم اجتماعی، آثار باستانی و سیر تحولات سیاسی قابل مطالعه و بررسی است. یکی از ارکان اساسی پیوندهای فرهنگی کردها با ایران و ایرانیان موضوع پیوستگی نژادی و زبانی و آیینی است،

هر چند دیدگاه های مختلفی درباره ریشه نژادی کردها وجود دارد. از میان آن ها بعضی جنبه اسطوره و افسانه ای دارند و برخی نیز مبتنی بر رویکردی تاریخی و به استناد شواهد و کاوش های باستان شناسی و یافته های علمی هستند. دیوید مک داول، کردپژوه، نوشته است: «درباره منشا و تبار کردها افسانه های مختلفی وجد دارند. افسانه ای می گوید کردها تبار از کودکانی دارند که ستم ضحاک آدمخوار گریخته اند و در کوه ها پنهان گشته اند. این افسانه مردم کرد را با کوه پیوند می دهد.» مسعودی در مروج الذهب می نویسد: «کردها نواده آن ایرانیانی هستند که از دست ضحاک آدمخوار فرار نمودند.» فردوسی این روایت را در شاهنامه به نظم درآورده است.

ضحاک شاه ظالم و مستبدی بود که به زور بر ایران مسلط شده بود. دو مار از سرشانه های او سر برآورده بودند که هر روز با مغز دو جوان تغذیه می شدند. پس از مدتی مسئول تغذیه مارها، یکی از جوانان را مخفیانه به کوهستان می فرستاد و مغز جوان دیگر را با مغز گوسفند مخلوط کرده و به مارها می داد. جوانانی که به این ترتیب از مرگ نجات یافته و به کوه ها گریخته بودند اجداد کردها هستند. سرانجام با قیام کاوه آهنگر و فریدون شاه، ضحاک کشته شد.

«کنون کرد از آن تخمه دارد نژاد/ که ز آباد ناید به دل برش یاد»

برخی از افسانه های دیگر ریشه کردها را به زمان حضرت نوح و حضرت سلیمان نسبت می دهند. عده کمی نیز ریشه کردها را عرب و ترک می دانند که معتقدین به آن در ماین خود کردها بسیار نادرند. محمدامین زکی بیگ، مورخ کرد عراقی، ضمن بررسی و رد روایت های مطرح شده درباره ریشه عربی کردها، ماجرای ضحاک را به نقل از مسعودی ذکر می کند. در توضیح آن آورده است: «تحقیقات مورخین اخیر به این صورت است که ضحاک یک نفر نبوده، بلکه خانواده ای حکمران بوده و آسوریه را تصرف کرده و هزار سال بر آن ها حکمرانی نموده. در مقابل حکومت (لوردهو) که در شمال آشور واقع بوده و مرتبا به ضحاکیان تعرض می کردند، بعضی از عشایر ایرانی را به کردستان انتقال می دهند و در آن جا مستقر می شوند. این عشایر ایرانی به تدریج بر حکومت (لوردهو) غلبه پیدا کرده و آن ها را محو و نابود می کنند و اجداد کرد را تشکیل می دهند.»

امیرشرف خان بدلیسی، مورخ شناخته شده کرد از مناطق کردنشین تابع عثمانی که کتبا «شرفنامه»اش اولین و قدیمی ترین منبع درباره تاریخ کرد و به زبان فارسی است نیز داستان ضحاک را نقل کرده و آن را معتبر دانسته است (بدلیسی، ۱۳۷۳: ۱۹- ۲۰). یادآوری این نکته درباره ضحاک و از قول جمیز موریه (سفر دوم ۱۸۱۲) شایان توجه است که در آن زمان، روز ۳۱ ماه اوت هر سال در دماوند، جشنی به افتخار آزاد شدن ایران از جور و ستم آن پادشاه ظالم برپا می کردند که به «جشن کردی» معروف بود (نیکیتین، ۱۳۷۸: ۴۴). غیر از موضوعات افسانه ای، شرق شناسانی مانند ولادیمیر مینورسکی، دیدگاه تاریخی درباره ریشه های نژادی کردها مطرح کرده اند. براساس این دیدگاه که به عنوان نظریه مسلط پذیرفته شده است، کردها از اعقاب مادها، یک گروه قبیله ای (آریایی) هستند که همراه پارس ها و پارت ها به نجد ایران کوچ کردند.

پارس ها در جنوب و مرکز، مادها در غرب و شمال غرب (آذربایجان، کردستان و کرمانشاه) و پارت ها در شرق سرزمینی که ایران نام گرفت، ساکن شدند. بدین ترتیب مادها بنیان گذاران اولین امپراتوری ایرانی (۷۲۸- ۵۵۰ ق. م) و کهن ترین موجودیت سیاسی تاریخی در ایران شدند. مادها پس از چندی به دست کوروش پارسی که مادرش از مادها بود و امپراتوری هخامنشیان را بنیان گذاشته بود (۵۵۰- ۳۳۱ ق. م) از قدرت کنار گذاشته شدند، ولی نکته قابل توجه این است که در دوره داریوش مادها به عنوان شرکای قدرت در دولت هخامنشی ظاهر شدند. نقوش برجسته در تخت جمشید گواه این مدعاست. غلامرضا رشید یاسمی، مورخ کُرد، در کتاب «کرد و پیوستگی نژادی و تاریخی او» که از آثار معتبر و ورد استناد است، کردان را یکی از شعبه های نژاد آریایی می داند: «محققان را در آریایی بودن آن ها شکی نیست که از زمان باستان نامشان مذکور است» (رشید یاسمی، ۱۳۶۳: ۳).

او نوشته است: «کرد یکی از شاخه های درخت کهنسال برومند نژاد ایرانی است و پیوندهای محکمی او را به سایر شاخه های این درخت مربوط ساخته است. یک قسم سرگذشت تاریخی آن ها را به هم متصل کرده است. اسناد تاریخی ثابت می کند وفاداری طوایف کرد به ایران بسیار بیشتر از سایر طوایف بوده است؛ چه کردهایی که در کوهستان زاگرس و فراتر از آن بوده اند، چه آن ها که در پارس و سایر بلاد ایران مسکن داشته اند. کردستان را می توان میدانی دانست که خون ایرانیان قدیم و جدید در آن جا و برای آن جا ریخته شده است» (یاسمی، همان: ۷). با استناد به این داده ها و آنچه امروزه به عنوان شواهد و مدارک شفاهی موجود است، کردها و کردستان را باید فرصتی ویژه برای ایجاد وحدت ملی بین تمام اقوام ایرانی محسوب کرد. کردها نقش کم نظیری در حوزه های مختلف فرهنگ و دانش ایرانی از جمله موسیقی، هنرهای تجسمی و علوم متعدد داشته و دارند. این ها مزیت است و باید در پیوستگی ملی مورد توجه قرار گیرد.