خوب، بد، جلف فمینیسم مجازی

هفته نامه چلچراغ - مریم عربی و صدیقه ثنایی: اسمش را گذاشته اند کلیک تیویسم؛ یعنی اکتیویسم با یک کلیک! یعنی در خانه ات بنشینی و با یک کلیک به یک فعال حقوق بشر یا حوزه زنان یا هر حوزه پرچالش دیگری تبدیل شوی. این بلایی است که به باور بسیاری از کارشناسان بر سر فمینیست ها هم آوار شده. بسیاری از کمپین های دفاع از حقوق زنان حالا با سروصدای بسیار زیاد در فضای مجازی به راه می افتد و عده ای در گوشه و کنار دنیا برایش سر و دست می شکنند و غربی ها اظهار نگرانی و تاسف می کنند، اما در عمل هیچ نتیجه ای در کار نیست؛ همچنان در نقطه صفر؛ انگار روی دوچرخه ثابت با تمام قدرتت رکاب بزنی و یک قدم هم جلوتر نروی. اما این همه تلاش و تقلا واقعا هیچ نتیجه ای ندارد؟

عده ای هم هستند که می گویند کمپین های شبکه های اجتماعی وضعیت زنان را در دنیا نه یک پله، بلکه چندین پله ارتقاء داده اند و اصلا در این حوزه انقلاب کرده اند. در ادامه به خوب و بد فمینیسم مجازی و نمونه های کارآمد آن نگاهی انداخته ایم.

سوزان آنتونی یکی از صدها زنی بود که سال ها پیش به عنوان فعال حقوق زنان در آمریکا برای احقاق حقوق زنان تلاش می کرد. او ابزار چندان قدرتمندی در اختیار نداشت؛ همه آنچه می توانست انجام بدهد، این بود که سالانه به چندین سفر مختلف برود و بین ۷۵ تا ۱۰۰ سخنرانی را برگزار کند. وقت هایی هم عده ای را دور خود جمع می کرد و با پلاکاردهای اعتراضی، جنبشی را در خیابان ها به راه می انداخت. او هر چقدر هم که سفر می کرد، باز هم نمی توانست آن طور که باید، بر موانع جغرافیایی غلبه کند؛ هر چقدر هم که سخنرانی می کرد، باز هم عده ای بودند که فرسنگ ها از او فاصله داشتند و صدایش را نمی شنیدند.

اما حالا زمانه عوض شده است. اینترنت شکل تازه ای به فعالیت های مدنی از جمله جنبش های فمینیستی داده است. دیگر نیازی به سخنرانی های طولانی مدت و راه افتادن در خیابان ها نیست. یک عریضه اینترنتی که قدرت بیان خوبی داشته باشد، کافی است تا میلیون ها امضای مجازی پای آن ثبت شود و گروهی را تحت فشار قرار بدهد. حالا همه فعالان مدنی از جمله فمینیست ها دریافته اند که نیازی نیست برای به ثمر نشستن فعالیت های شان راه دوری بروند؛ کافی است در منزل یا محل کار، یک هشتگ برای دفاع از حقوق زنان بزنند و منتظر بنشینند تا کاربران توییتری آن را ترند کنند و غوغا به راه بیندازند. این روزها فصلِ فمینیسم اینترنتی است.

فعالان هشتگی

موج جدیدی از فمینیسم به راه افتاده که تنها یک سلاح دارد: «هشتگ»! تا همین یک دهه پیش آنها که می خواستند با جنسیت گرایی مبارزه کنند، راه های عمومی خیلی کمی برای ابراز خودشان داشتند. به ندرت در مجامع عمومی درباره ارزش های فمینیسم و فمینیست ها بحث می شد. مردم فعالان فمینیست را نمی شناختند و در نتیجه فعالیت برای این دسته از افراد دشواری های بسیاری داشت. پیش از آن که فیس بوک و توییتر قدم به دنیا بگذارند، کمتر کسی فرصت پیدا می کرد از کارش مرخصی بگیرد و به شهرهای مختلف برود تا ایده خودش را در میان عموم مردم گسترش بدهد اما حالا شیوه فعالیت های مدنی و جنبش های فمینیستی تغییر کرده و شکل تازه ای به خودش گرفته است. شکل «هشتگی»!

کنشگری فمینیستی به لطف شبکه های اجتماعی به شیوه ای دموکراتیک درآمده و هر کسی می تواند تنها با یک حساب کاربری در توییتر و تنها به کمک هشتگ در این جنبش مشارکت داشته باشد؛ البته باید میل به مبارزه نیز داشته باشد. یعنی اگر یک فمینیست واقعی باشد، دسترسی به همین شبکه های اجتماعی برای پیشبرد اهدافش کفایت می کند.

فیس بوک، توییتر، تامبلر و اینستاگرام مرزهای جغرافیایی و فاصله ها را به عنوان بزرگ ترین موانع در این راه از میان برداشته اند. فعالان از طریق این سکوها به راحتی اندیشه ها و افکار خود را با عموم مردم در میان می گذارند و در جهت آگاهی به بحث و گفتگوی مجازی می پردازند. حالا دیگر خبری از پلاکاردها و سخنرانی های آتشین در مجامع عمومی به اندازه گذشته نیست. هر کسی که نمی تواند در اعتراضات شرکت کند، کافی است به توییتر برود و با موج هشتگ ها همراه شود. این همراهی ها شکل جدیدی از ۱ی اجتماعی را ایجاد کرده و جنبش زنان بیشترین فایده را از آن برده است.

جنبش های فیس بوکی

تنها چیزهایی که رد و بدل می شود، چند لایک و در بهترین حالت چند کامنت است؛ گاهی هم هشتگ هایی دست به دست می شود و موجی به راه می اندازد. اینها همه اتفاقاتی است که در شبکه های اجتماعی نظیر فیس بوک رخ می دهد. اما این لایک های ساده چندان هم بی معنا و بی اعتبار نیستند. هر لایک نشانه یک عقیده و نوعی حمایت است.

فعالان مدنی، و کنشگران اجتماعی به خوبی پی به این قضیه برده اند. آنها از شبکه های اجتماعی و قابلیت های آن در جهت اهداف خودشان بهره می گیرند. شاید در گذشته کسانی که در اعتراض به یک جریان به خیابان می ریختند، چندان از سوی بقیه مردم حمایت نمی شدند. دلایلش هم بسیار بود؛ شاید افراد به موقع از فعالیت اعتراضی آگاه نمی شدند، یا به هر دلیلی نمی توانستند خودشان را به مکان اعتراض برسانند. اما به لطف شبکه های اجتماعی این موانع از میان برداشته شده و افراد می توانند از هر جای دنیا با فعالان مدنی همراهی کنند. یکی عریضه می نویسد و میلیون ها نفر به صورت مجازی و از طریق اینترنت آن را امضا می کنند. یکی هشتگ می زند و میلیون ها نفر آن را در توییتر دنبال می کنند تا ترند شود.

فیس بوک دیگر آن فیس بوکِ گذشته نیست؛ وسیله ای برای احقاق حق است. هر آنچه در آن به اشتراک گذاشته می شود، قابلیت این را دارد که به دادخواستی مدنی و بزرگ تبدیل شود و تغییراتی بزرگ ایجاد کند. فعالان حقوق زنان و فمینیست ها نیز جزو کسانی هستند که سعی دارند از این ظرفیت های فیس بوک نهایت استفاده را ببرند. آنها می دانند که همه به سلاحی مانند توییتر، اینستاگرام یا فیس بوک مجهز هستند و یک تلنگر کافی است تا از این سلاح برای دست یافتن به حق خود استفاده کنند. به این ترتیب تنها وظیفه ای که پیش روی خود می بینند، تلنگر زدن و آگاه سازی فعالان در شبکه های اجتماعی است. نمونه های این اتفاقات در سال های اخیر بسیار زیاد بوده است.

سال ۲۰۱۲ بود که سازمان زنان، فعالیت و رسانه (WAM) فیس بوک را هدف قرار داد و کمپینی راه انداخت. هدف از این کمپین، تحت فشار قرار دادن شرکت هایی بود که تصاویر خشونت علیه زنان را در تبلیغات خود به نمایش می گذارند. کسانی که از این کمپین حمایت می کردند، کافی بود تا از هشتگ Fbrape استفاده کنند. این هشتگ در فیس بوک علیه شرکت هایی استفاده می شد که تبلیغاتی با مضمون خشونت علیه زنان داشتند. کاربران با هشتگ های خود این شرکت ها را بمباران کردند و در نهایت اقدام شان ثمربخش بود. فیس بوک در مدتی کوتاه پاسخ داد که این شرکت ها قوانین خود را اصلاح خواهند کرد و این اصلاحیه ها به صورت عمومی منتشر خواهد شد. به این ترتیب هر فعالیت و تبلیغ ضدزنی در فیس بوک ممنوع شد. این تنها یک نمونه از صدها موردی است که انجام شده و نتیجه داده است.

آزارهای اجتماعی روی خط اینترنت

کنشگری هشتگی به زنان کمک کرده صدای خود را به گوش همه برساند. زنان در سال های اخیر موفق شده اند به کمک شبکه های اجتماعی، سایر افراد را از خشونت های مختلف که علیه شان صورت می گیرد، آگاه کنند. صدها هزار نمونه از هشتگ هایی وجود دارد که کمک کرده صدای گمنام ترین زن ها در کشورهایی مانند نیجریه به گوش همه مردم در سرتاسر جهان برسد. هشتگ BringBackOurGirls که به عنوان کمپین برای نجات دختران نیجریه ای به راه افتاد، بیش از چهار میلیون و ۵۰۰ هزار مرتبه در توییت دست به دست شد.

هنوز هم عده ای بر سر این موضوع بحث می کنند که ترند شدن چنین هشتگ هایی چه فایده ای دارد؟ می توان پاسخ هایی برای این مسئله پیدا کرد. «بحث درباره فمینیسم در توییتر در سه سال گذشته بیش از ۳۰۰ درصد افزایش پیدا کرده است.» این را مولی واندور، کارشناس توییتر، در گفتگو با گاردین می گوید. بررسی هایی که او داشته، نشان می دهد کاربرد واژه فمینیسم در شبکه های اجتماعی نظیر توییتر افزایش چشمگیری داشته است. اما این افزایش به چه کاری می آید؟ او می گوید: «به نظرم داریم به نقطه اوج ماجرا نزدیک می شویم. برخی افراد ارزشِ شبکه های اجتماعی را نادیده می گیرند و معتقدند آنجا فضایی است که همه در آن فقط حرف می زنند. اما من باور دیگری دارم.» او ادامه می دهد: «من معتقدم بحث کردن درباره فمینیسم در شبکه های اجتماعی اهمیت بسیار زیادی دارد. هر چه افراد بیشتر در این باره بحث می کنند، مردم بیشتر از ابعاد نابرابری جنسیتی آگاه می شوند و معنای آن را بهتر از گذشته درک می کنند. به این ترتیب دیگر نمی توانند مانند گذشته نسبت به آن بی تفاوت باشند.»

البته ماجرا فقط این نیست! بحث کردن درباره جنبش زنان و نابرابری جنسیتی در شبکه های اجتماعی کاربردهای بسیاری دارد و می تواند به ارتقای سطح این اندیشه نیز کمک کند. در حالی که در گذشته تنها عده ای متخصص امر در این باره صحبت می کردند، این روزها هر کسی که به اینترنت متصل باشد، می تواند در صورت تمایل در این باره ابراز نظر کند و همین تبادل افکار به بالا رفتن سطح اندیشه فمینیستی کمک کرده است.

دُر نایاب را دریاب!

ظاهرا همه به شبکه های اجتماعی دسترسی دارند اما واقعا این طور نیست. هنوز بسیاری از زنان از موهبت تکنولوژی بی بهره اند و عده ای نیز با موانعی مانند سد زبانی مواجه هستند. به همین خاطر نمی توانند بهره لازم را از شبکه های اجتماعی ببرند. در این بین بسیاری از دولت ها نیز کارشکنی می کنند. بررسی ها نشان می دهد بسیاری از وب سایت ها و وبلاگ های فعالان حقوق زنان به هر دلیلی توسط دولت ها و قدرت ها سانسور شده است. استل لویسی که در زمینه جنبش زنان و شبکه های اجتماعی فعالیت می کند، در گفتگو با گاردین می گوید: «چالش های بسیاری در این مسیر وجود دارد. برخی از آنها به درستی آموزش ندیده اند. برخی دیگر قدرت ارتباط گرفتن با سایر افراد را ندارند اما ما همگی می دانیم که شبکه های اجتماعی می توانند صدای زنان را به گوش هر کسی برسانند.»

البته همین شبکه های اجتماعی هم ممکن است محدودیت هایی داشته باشند و آن طور که باید در زمینه احقاق حقوق کارساز نباشند، اما به صورت کلی به ابزاری برای تحت فشار قرار دادن سیاستمداران یا شرکت ها تبدیل شده اند.

فشارهای مجازی

هشتگ ها به ظاهر بسیار بدنام شده اند، اما در باطن ابزاری مفید برای تحت فشار قرار دادن سیاستمداران و شرکت ها هستند. بسیاری از موسسه ها و شرکت ها دریافته اند که باید تمام هوش و حواس شان را روی شبکه های اجتماعی بگذارند و لحظه به لحظه اتفاقاتی را که در اینترنت رخ می دهند، رصد کنند. زمانی که بحث ها و گفتگوهای اینترنتی و مجازی به شکلی منفی علیه شرکت ها می شوند، آنها به خوبی می فهمند که باید اقدامی جدی داشته باشند تا هیجانات علیه آنها بیش از این تحریک نشود. در واقع آنها به چنین مسائلی به عنوان یک بحران روابط عمومی نگاه می کنند که باید خیلی زود برطرف شود. اخیرا نامزدهای مختلف سیاسی هم پی به قدرت شبکه های اجتماعی برده اند و در کمپین های خود، توجه ویژه ای به بحث ها در شبکه های اجتماعی می کنند.

کنشگری هشتگی گاهی به ابزار فشار تبدیل می شود. درست همین جاست که گاهی عده ای نگاه بد نسبت به موج هشتگ های مدافع حقوق زنان پیدا می کنند. این فشارها گاهی در جهت منفی به کار می رود و هدفش به جای بهبود وضعیت زنان، تحت فشار قرار دادن یک گروه سیاسی یا یک شرکتِ بخصوص است.

نسل تازه نفس اینترنتی

زنان بسیاری هنوز به خاطر فقدان زیرساخت های تکنولوژی و به دلایل مختلف سیاسی یا اقتصادی به شبکه های اجتماعی دسترسی ندارند و نمی توانند آن طور که باید در شبکه های اجتماعی فعالیت داشته باشند اما جنبش های مجازی فمینیستی مدتی است که راه افتاده و حسابی جنجال به پا کرده است. هر کسی می تواند در این مسیر همراه شود. برخی به زنان شیوه های فعالیت مدنی در شبکه های اجتماعی را آموزش می دهند، برخی دیگر در بحث ها و گفتگوهای مجازی مشارکت می کنند تا میزان آگاهی را افزایش بدهند و برخی دیگر کمپین های مجازی به راه می اندازند. بدون تردید نسل جدیدی از جنبش های فمینیستی در راه است که می تواند اثرگذارتر یا حتی مخرب تر از نسل اول باشد. نسل فمینیست های اینترنتی.