کشیدن سیگار در میان زنان؛ مدگرایی یا آسیب زایی رفتاری؟

هفته نامه صدا - عالیه شکربیگی، جامعه شناس: در شرایط کنونی تنوع آسیب های اجتماعی در کشور بسیار بالاست و یکی از انواع آسیب های اجتماعی گرایش زنان و دختران به سیگار کشیدن است، جمعیت جوان کشور ما در سال های اخیر در معرض برخی آسیب ها قرار گرفته است. آسیب هایی که ناشی از عوامل مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و... است.

یکی از این آسیب ها گرایش فزاینده به مصرف سیگار است. مصرف سیگار معضل جدیدی است که به ویژه زنان جوان را به خود مبتلا کرده است و بیم آن می رود رواج گسترده این ماده دخانی این قشر از جامعه را با مشکلات جدی مواجه سازد.

در چند سال قبل سیگار کشیدن زنان و دختران یک تابو در اجتماع بود و اگر بود در محلی خلوت و دور از چشم اغیار بود، اما امروز اگر شما در مکان های عمومی دقت کنید، بعضا شاهد دختران سیگارکشی هستید که با جسارت تمام در مکان های عمومی مشغول کشیدن سیگار هستند و اصلا شرمی در نگاهشان و حرکاتشان به چشم نمی خورد! چه اتفاقی افتاده؟ چرا اینگونه سیکار کشیدن یک ژست اجتماعی شده است چرا امروز بسیاری از رفتارهای نابهنجار، بهنجار شده است؟ اینها و ده ها سوال دیگر بعضا سوالاتی است که ممکن است از ذهن هرکدام از ما بگذرد؟ و اساس به نظر می رسد طبق آمارها میزان سیگار کشیدن دختران ۵ برابر افزایش پیدا کرده است؟

به نظر می رسد، در شرایط کنونی، یکی از معضلات امروز جامعه ما، گسترش روزافزون استفاده از دخانیات به ویژه سیگار در میان عامه مردم و به خصوص دختران و زنان جوان است. مصرف فراوان این ماده در جامعه از مصائبی است که کشور ما با آن دست و پنجه نرم می کند. افزایش مصرف سیگار و دخانیات در میان دختران و زنان و همچنین عادی شدن این موضوع در جامعه جدید، زنگ خطری جدی به شمار می رود و رفتاری آسیب زا تلقی می شود، به طوری که برخی از این جوانان به عضو ثابت قلیان سراها، سفره خانه ها و کافه ها تبدیل شده اند.

اما آنچه بیش از این حائز اهمیت و توجه صدچندان است، رشد مصرف سیگار در میان زنان و دختران جوان است و «سیگار کشیدن» یکی از اشکال استفاده از مواد دخانی محسوب می شود که امروزه در جامعه به ویژه در میان جوانان با سرعت بالایی در حال گسترش است. سیگار کشیدن هم به دلیل مضرات ذاتی که دارد و هم به دلیل اینکه موجب تسهیل روی آوردن افراد به سیار مواد دخانی نظیر مواد مخدر و افیونی می شود، موضوعی بسیار چالش برانگیز برای سلامت جامعه است و این در حالی ست که هزاره سوم میلادی در شرایطی آغاز می شود که جوامع انسانی با مشکلات عدیده ای در بخش های مختلف رو به رو هستند.

از جمله این مشکلات موضوع تغییرات اجتماعی و پیامدهای آن در ابعاد روانی- اجتماعی انسان است. پیشرفت و توسعه اجتماعی علیرغم آنکه تسهیلات بسیار و نقاط مثبت فراوانی به همراه دارد، موجب تغییرات در نظام ارزش ها، هنجارها، سنت ها و سایر عناصر اجتماعی و فرهنگی است، هرچند که سرعت تغییر هنجارهای اجتماعی و فرهنگی در آن کم و چنین تغییری نامحسوس باشد.

در ربع قرن اخیر نیز حضور زنان در عرصه های علمی و آموزشی، مجامع دولتی، نهادهای مدنی و مشاغل آزاد (فروشندگی، رانندگی و حتی معاملات اقتصادی و جز آن) باعث پررنگ تر شدن حضور آنها در اجتماع شده است. در کشور ایران در عین وجود موانع ساختاری، وضعیت تحصیلی زنان تا حد قابل توجهی به استقبال مالی و پایگاه اجتماعی دست یافته اند، به گونه ای که بخشی از آنها دیگر نیازی به تخصیص نفقه مرد ندارند. لذا این حضور و تحولات چه بسا موجب تغییراتی در گرایش های اجتماعی زنان بشود. پدیده استعمال دخانیات در میان زنان جوان شهر تهران یکی از معضلات اجتماعی است که در این یادداشت به نقد و بررسی آن پرداخته می شود.

در پاسخ به سوالات فوق که در سطور بالا مطرح شد و بررسی افزایش پنج برابری به نظر می رسد، سیگار کشیدن زنان جوان، تحت تاثیر عواملی اجتماعی و نیز به مدد تبلیغات هوشمندانه شرکت های دخانیاتی و البته در غیاب اقدامات فرهنگی و جهت گرایانه مسئولان امر، کم کم به سمتی می رود که نه تنها زشتی خود را از دست می دهد، که به نوعی ژست روشنفکری، مد اجتماعی و کلاس اجتماعی بدل می شود و بیم آن می رود که در آینده ای نه چندان دور این نابهنجاری به عنوان یک هنجار در جامعه پذیرفته می شود.

طبق گفته رییس اداره کل سلامت شهرداری تهران، براساس تحقیقات انجام شده در مناطق شمالی تهران درصد گرایش خانم ها به سیگار چند برابر مناطق پایین شهر است که این یک تهدید برای این مناطق محسوب می شود. براساس آمارها نسبت سالمندان در مناطق ۳ و ۶ چند برابر مناطق جنوبی است و براساس تحقیقات انجام شده سیگار یکی از عوامل مهم در پیری زودرس در زنان است. زندگی بانوان در کلان شهر تهران به دلایل مختلف با مخاطرات بسیاری همراه است. بانوان به دلایل زیست شناختی، روانشناختی و اجتماعی همواره بیشتر از مردان در معرض آسیب های اجتماعی قرار دارند. شرایط خاص اجتماعی و فرهنگی جامعه این موضوع را تشدید می کند.

گفتنی است، نتایج پژوهش های مختلف حاکی از آن است که مصرف سیگار در بین زنان و دختران در سطح شهر تهران دارای عللی اجتماعی است که متغیرهایی مانند هنجارشکنی، رهایی از فشار عصبی، تبعیت از مد و سیگاری بودن همسر بر آن موثرند.

از آنجا که استعمال دخانیات همچون سیگار و قلیان زمینه را برای روی آوردن افراد به ویژه نسل جوان به مواد مخدر فراهم می آورد، مصرف قلیان و سیگار را می توان زنگ خطری برای گرایش زنان به مواد افیونی قلمداد کرد. همچنین این تحقیقات نشان می دهد که عواملی همچون افزایش میزان اعتقادات دینی، وضعیت تاهل و نگرش منفی نسبت به مصرف سیگار کاهش گرایش به مصرف سیگار را به دنبال دارد. در بررسی رویکردهای جامعه شناختی در تحلیل عوامل نظری، به شرح چند نظریه برای تحلیل بیشتر می پردازیم.

در نظریه انحرافات، مرتون بین اهداف و راه های رسیدن به اهداف تفاوت قائل می شود. به نر می رسد بخشی از زنانی که به سیگار گرایش پیدا می کنند، برای تفریح و یا تامین لذت و کسب آرامش به راه های نامتعارف و کجروانه که همان استعمال سیگار است، متوسل می شوند و میان این هدف ها و وسایل رسیدن به آنها ارتباط به هنجار برقرار نمی کنند و برای رسیدن به اهدافشان که بجشی از آنها نام برده شد، ابزار مواد دخانی را انتخاب می کنند.

در نظریه اختلال هنجاری (آنومی) دورکیم، بی هنجاری معرف وضعیتی است که چارچوب هنجاری موجود برای نسل یا نسل هایی در جامعه اعتبار خود را برای سازماندهی رفتار آنها از دست می دهد. به نظر می رسد دختران و زنان مبتلا به سیگار و دخانیات در جامعه با شرایطی رو به رو می شوند که دچار چندگانگی شده تو هنجاری پیشین جامعه پاسخگوی نیازهای آنها نخواهدبود. بنابراین آنها استعمال سیگار را که عموما پیش از این نزد جامعه و جوانان نامتعارف و نابهنجار بوده به عنوان رفتاری بهنجار می پذیرند و آن را عملی قبیح تصور نمی کنند.

این دو نظریه به نظریه فشار ساختاری مرتون وصل می شوند که چنین مطرح می کند که هرگونه فشار بر اعضای جامعه می تواند باعث زیر پا گذاشتن هنجارهای اجتماعی- فرهنگی توسط آنها شود.

در تحلیل بیشتر علل سیگار کشیدن در میان دختران:

1. به نظر می رسد مُد اجتماعی یکی از عوامل موثر در گرایش زنان جوان به مصرف سیگار است.

این بدین معنی است که بخش قابل توجهی از زنان جوان به خاطر دنباله روی از مد اجتماعی به کشیدن سیگار روی می آورند. این امر گویای این واقعیت است که هرگاه رفتاری در پهنه جامعه به مد تبدیل شود، اعضای جامعه به مضر بودن آن توجهی نمی کنند. برای آنها پیروی از مد مسلط در جامعه از اهمیتی بیشتر از حفظ سلامت آنها برخوردار است.

طبق نظر زیمل، مد امکان همنوایی را برای افرادی که خواهان پذیرفته شدن در میان سایر گروه های مردم هستند، فراهم می آورد. زنان جوان از سیگار کشیدن که در جامعه به مدی اجتماعی تبدیل شده، پیروی می کنند تا در میان اعضای مورد نظر جامعه بهتر پذیرفته شوند و بر حس انزوای اجتماعی خود غلبه کنند و احساس به روز بودن و همنوایی با دیگران را در خود زنده نگه دارند. «یکی مانند دیگران بودن» برای پیشینه مردم مدگرا حس خوشایندی است که آنان تصور می کنند از آن طریق از منزوی بودن و عقب ماندن از جامعه نجات پیدا می کنند. تایید این فرضیه درواقع تایید نظر زیمل درباره مد اجتماعی است.

2. به نظر می رسد وضعیت بی هنجاری یکی از عوامل موثر در گرایش زنان جوان به مصرف سیگار باشد.

در وضعیت بی هنجاری نوعی خلاء هنجاری بر جامعه حکمفرماست که در آن افراد برای تشخیص رفتار درست از غلط دچار تردید و سردرگمی هستند. هنجارهای پیشین اعتبار خود را برای سازماندهی رفتار و پایبندی افراد به آن هنجارها از دست داده اند. اما از آنجا که نظام هنجاری جدید به یکباره خلق نمی شود، فرد در این خلاء هنجاری ممکن است دست به اعمالی بزند که برای سلامتی اش مضر است. کشیدن سیگار یکی از این اعمال است، دورکیم در بحث خودکشی عنوان کرده که حتی در چنین وضعیتی امکان گرایش فرد به انواع رفتارهای آسیب زا وجود دارد.

تایید این فرضیه درواقع تایید دیدگاه دورکیم در خصوص آسیب زا بودن وضعیت بی هنجاری است که این وضعیت می تواند سبب سردرگمی هنجاری و زیر پا گذاشتن نظام هنجاری ای باشد که پیش از این در جامعه دارای اعتبار بودند.

۳. به نظر می رسد انحراف (کج رفتاری) اجتماعی در گرایش زنان جوان به مصرف سیگار تاثیر دارد.

کسانی که از هر راهی برای رسیدن به اهداف خود استفاده می کنند، ممکن است برای کسب لذت به کشیدن سیگار روی بیاورند. آنها ممکن است برای استفاده از سیگار بهانه ها یا دلایلی مطرح کنند، بدون آنکه به مضر بودن و آسیب زا بودن این عمل توجهی داشته باشند. درواقع آنها از انجام این کار هدفی دارند، اما وسیله ای که برای حصول به هدف خود برگزیده اند، آسیب زا و مضر است. این رفتار براساس نظریه مرتون نوعی انحراف اجتماعی است.

4. به نظر می رسد فشار ساختاری یکی از عوامل موثر در گرایش زنان جوان به مصرف سیگار است.

این یعنی اینکه فشار ساختاری یکی از عوامل موثر در گرایش زنان به مصرف سیگار است. اعضای جامعه در جریان زندگی روزمره خود دچار تنش و فشارهای مختلفی می شوند. این فشارها ممکن است از سوی نظام اجتماعی حاکم بر جامعه به افراد وارد شود. مشکلاتی مانند بیکاری، فقر و انواع محرومیت ها که از سوی جامعه به فرد وارد می آید یا هر آن وضعیت نامطلوبی که در جامعه برای افراد به مثابه یک فشار عمل می کند می تواند باعث شود که فرد برای رهایی از آنها به کشیدن سیگار روی آورد، به این امید که سیگار بتواند این فشارها را کاهش دهد.

در تحلیل نهایی، استعمال سیگار پدیده ای است که در سال های اخیر در رده های سنی در میان دختران و نوجوانان و در مناطق مختلف و متعدد کشور گسترش یافته است. در بررسی دلایل گسترش سیگار در میان دختران، علاوه بر دلایل فوق، شاید بتوان به ستیز اجتماعی زنان علیه ساختارهای متصلب اجتماعی هم اشاره کرد، زمانی که دختران جوان از طرق سالم نمی توانند به اوقات فراغت سالم و مفید بپردازند، در فضاهای بسته و زیرزمینی و امروز هم در فضاهای عمومی شاهد گسترش رفتارهای آسیب زای زنان و دختران جوان در اجتماع هستیم.