‎آیین اربعین حسینی به‌ مثابه یک گفتمان است

ابراهیمبای‌سلام- جامعه‌شناس در روزنامه شرق نوشت: اربعین پدیده‌ای اجتماعی است که در قالب مراسمی خاص با همه فرازونشیب‌هایی که از سال ٦١ هجری قمری تاکنون داشته، از سوی مسلمانان محب اهل‌بیت برگزار شده است.

محتوای اصلی این مراسم حاکی از بروز یک «گفتمان تاریخی و ایدئولوژیک» است که ماهیت اصلی خود را از منابع فرهنگی و ارزشی وسیع‌تری به نام دین اسلام مبتنی بر بعثت و نبوت حضرت محمد(ص) و سنت زندگی ایشان دریافت کرده و به صورت «نظمی گفتمانی» در شبه‌جزیره عرب شکل گرفته و به دیگر نقاط عالم گسترش یافته است. نابسامانی در امور و ایجاد وقایع متعدد «پس از ٥٠ سال» موجب خدشه در گفتمان اساسی و درنهایت منجر به قیام امام‌حسین(ع) و حادثه عاشورا به‌عنوان یک «رویداد گفتمانی» منحصربه‌فرد شد. پدیده عاشورا تبلور تلفیق نظر و عمل است که به رهبری یک مؤمن حقیقی به واقعیت می‌پیوندد و امام اعتقاد به جهاد و شهادت را در گفتار، کردار و ایثار خویش به نمایش می‌گذارد. عاشورا مظهر شهادت و اربعین سرچشمه و نماد پیام و رسالت است.

با این نهضت، بازتولید و غنی‌سازی مفاهیم و ارزش‌های اسلامی درون جامعه اسلامی و گفتمانی جدید بر محور گفتمان اصلی با ثبت یک واقعیت و مصیبت اجتماعی ایجاد می‌شود که خودداری ادبیات، مؤلفه‌ها و رویدادهای مشخصی را به نام «حماسه حسینی» دارد. ‎حسین‌بن‌علی(ع) به‌عنوان عامل و مولد اصلی این گفتمان از آغاز امامت با مجموعه مواضع و سخنرانی‌هایی که در مدینه، مکه و طول سفر تا کربلا دارد، منابع ارزشی، فرهنگ اسلامی و احیای دین خدا و جدش را محور قرار می‌دهد و درهمین‌ راستا بر آزادی انسان و رهایی از ظلم، امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر و اصلاح جامعه پای می‌فشارد. امام در این مسیر پیام می‌فرستد، با اهل‌بیت مسافر می‌شود، مذاکره می‌کند، جهاد می‌کند، می‌جنگد و به شهادت می‌رسد. پس از آن واقعه مراسم، مناسک و قیام‌های متعددی مثل خروج مختار ثقفی به‌وقوع پیوسته است تا به تداوم این گفتمان بپردازد. برحسب سنت‌های دینی و مذهبی، مراسم اربعین از آنجا شکل گرفته که برای هر متوفایی ٤٠ روز پس از مرگ نیز مراسم یادبودی برگزار می‌شود و علاوه بر آن رسم چله در ادبیات کهن و عرفانی جامعه شرقی و عربی ریشه‌های مختلفی دارد. پدیده اربعین امام‌حسین(ع) و یارانش نیز به‌عنوان یک رسم پایدار رقم خورده است تا بهانه‌ای برای یادبود، تجلیل و تداوم گفتمان آن حضرت باشد.

در این نوشته به‌هیچ‌وجه رویکرد تحلیل و بررسی حوادث تاریخی و آنچه به‌وقوع‌پیوسته یا نقل‌شده، مورد نظر نیست و فقط به استمرار اربعین حسینی به‌عنوان یک پدیده اجتماعی توجه می‌شود؛ با همان رویکردی که اکنون پس از ١٤ قرن هر سال میلیون‌ها انسان برای یادبود، تجلیل، حفاظت، تداوم، ترویج و بهره‌مندی از آن واقعه تاریخی تلاش می‌کنند تا روز بیستم ماه صفر از اقصا نقاط عالم در کربلا حضور یابند یا در شهرها و روستاهای دیگر به برگزاری مراسم بپردازند. رویکرد جامعه‌شناختی مجموعه مراسمات اعم از گفتار، سخنرانی، مراثی، مداحی، حضور در مجالس و مساجد و تکایا، انجام نذورات و راهپیمایی‌ها در قالب گونه‌ای «کردارگفتمانی» قابل تحلیل است که در مجموعه‌ای به‌هم‌تافته از اعمال گفتمانی و كنش‌های اجتماعی، ساختاری خاص را به‌وجود آورده‌اند.

ارزش‌های دینی، عمل به قرآن در امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر و تعظیم شعائر الهی، تداوم سنت و عرض ارادت و محبت به پیامبر(ص) و ائمه اطهار و اهل‌البیت ایشان از منابع فرهنگی و ارزشی و بن‌مایه‌های این مراسم است که بازگشت، احیا و تجدید نظم گفتمانی اسلام اصیل را مطالبه و تعقیب می‌کند. ‎موضوع اصلی این گفتمان نهضت و واقعه عاشورا در سرزمین کربلاست که به نمادی از مفاهیم پا‌یه‌ای همچون قیام برای خدا، هجرت، آزادگی، جهاد، ایمان به معاد و پذیرش شهادت برای مسلمانان تبدیل شده است. ‎مخاطب اصلی این گفتمان مردم هستند اعم از مسلمان و غیرمسلمان، چراکه امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر معنای واقعی اصلاح‌طلبی در جامعه و جلوگیری از ظلم و فساد است.

قلمرو اجتماعی حماسه حسینی فقط شیعیان نیستند، اهل‌سنت و همه مسلمانان و اقشار مختلف نیز مخاطب این گفتمان هستند و دعوت به کنش اجتماعی برای احیای دین خدا و سنت پیامبر می‌شوند مردم از زن و مرد، پیر و جوان، عالم و عامی، ثروتمند و فقیر، از هر قوم و نژادی که باشند، در حماسه حسینی مخاطب پیام‌اند و چه بسیارند از مردمان غیرمسلمان مثل مهاتما گاندی، رهبر هندوستان، که از این قیام درس آزادگی گرفته‌اند. در گفتمان اربعین تفاوت و توفیری بین هیچ فرد و گروهی نیست.

اقدامات عملی و کنش‌های اجتماعی ناشی از گفتمان اربعین از آغاز تاکنون در سطوح مختلفی بروز کرده است و بارزترین آن زیارت، خروج بر حکام ظالم، وعظ، سخنرانی مراثی، تحلیل، مداحی سرایش نظم و نثر، خلق آثار هنری، برگزاری مراسم و مجالس، راهپیمایی از نجف تا کربلا در ایام صفر و غیر آن، برپایی موکب‌ها، ادای نذورات، توسلات، ادعیه، عرض ارادت، خلق نمادها و نشانه‌ها معطوف به قلم شهادت و زیارت و مظلومیت، ازجمله آنهاست. ‎در روزگار معاصر با قیام امام‌خمینی در ایران و توسل و تأکید ایشان بر بهره‌گیری از عناصر فرهنگی «حماسه حسینی» در انقلاب اسلامی، گفتمان اربعین به شکل گسترده‌تر و عمیق‌تری بازتولید شد و با رویکردی ایدئولوژیک موجبات تحریک، نهضت و حرکت مردم مسلمان ایران را فراهم کرد.

امام‌خمینی نیز برای مبارزه با حکومت وقت به تلفیق نظر و عمل پرداخت و با پیشوایی و پیشتازی منحصر‌به‌فرد خویش به ترویج گفتمان انقلاب اسلامی اهتمام ورزید. او در یکی از سخنرانی‌های اول خود اعلام کرد که «سینه من برای سرنیزه‌های شما آماده است» و این به منزله آمادگی برای شهادت در مسیر جهادی دینی بود که «نوع آرمانی» آن فقط با قیام امام‌حسین(ع) قابل تطبیق است.

امام به طور خاص از پدیده اربعین استفاده کرد به‌گونه‌ای که اسکیلارف اظهار می‌کند: «امام‌خمینی(ره) از مراسم اربعین حسینی در تاریخ ١٨ ژانویه ١٩٧٩ میلادی استفاده کرد و در تمام کشور راهپیمایی تشکیل شد درحقیقت در ١٨ ژانویه یک راهپیمایی بی‌نظیر در تاریخ انقلاب اسلامی اتفاق افتاد (بایمت اف؛ ١٣٨٢، ص ١١٢-١١١) بسیاری از مراسم‌های اربعین که برای شهدای انقلاب گرفته می‌شد؛ به راهپیمایی و حرکت‌های انقلابی ضدرژیم منجر می‌شد.

از مهم‌ترین این مراسم‌ها، اربعین‌های پی‌درپی شهدای ١٩ دی قم، تبریز، کرمان و... بود که در نهایت به پیروزی انقلاب اسلامی منجر شد» (به نقل از کتاب گفتمان ایثار و شهادت در انقلاب اسلامی نوشته دکتر زاهد غفاری هشتجین و موسی افضلیان‌سلامی (١٣٩٠)، انتشارات دانشگاه شاهد» در جنگ ایران و عراق گفتمان «حماسه حسینی» کارکردهای مؤثری داشت به‌گونه‌ای که در اغلب محافل و مراسم و در پادگان‌ها و آمادگاه‌های نظامی و لشکری به صورت جمعی و فردی مفاهیم و ارزش‌های عاشورایی زمزمه می‌شد و ادبیات، اشعار، مداحی‌ها و مراثی و نمادها در این خصوص متحول و معاصر شد و اثرات و مفاهیم ایدئولوژیک آنها تا عمق همه شهرها و روستاها گسترش یافت. پس از سقوط صدام‌حسین در عراق حکومت شیعی تشکیل شد و با بازگشت معاودین عراقی و بیشتر تحت تأثیر آنچه در ایران روی داده بود، این گفتمان در عراق نیز بیش‌ازپیش گسترده شد و از قالب‌های محدود سنتی در آمد و در قالب سیاسی و ایدئولوژیک ظاهر شد، پس از آن راهپیمایی‌های سنتی و پراکنده‌ای که هر سال در اواخر دهه دوم صفر از نجف و بصره تا کربلا معمولا در دسته‌های پراکنده و خانوادگی عراقی انجام می‌شد تبدیل به راهپیمایی‌های گسترده و دسته‌جمعی مذهبی و گروهی شد و مردم به‌ویژه به صورت هیئت‌های مذهبی از ایران و دیگر کشورها همچون افغانستان، لبنان، هند، پاکستان و... نیز عزم حضور در این راهپیمایی را کردند و در سال‌های اخیر کنش‌ها و اقدامات ناشی از گفتمان اربعین در حرکت میلیون‌ها مسلمان عمدتا شیعی برای شرکت در راهپیمایی اربعین در عراق و میلیون‌ها مسلمان در محافل پراکنده سراسر جهان ظاهر و به‌تدریج تبدیل به یک مناسک مذهبی می‌شود.

نکته اساسی در حفظ و تعالی و ترویج این گفتمان این است که مروجان و اشاعه‌دهندگان این گفتمان که نزدیکان به دولت ایران و عراق نیز ازجمله عمده‌ترین آنها هستند، بدانند و هوشیار باشند که قلمرو اجتماعی حماسه حسینی همه مسلمانان و انسان‌های آزاده جهان است و این امر فقط مختص به شیعیان نیست، پرهیز از قشری‌نگری و دامن‌زدن به اختلافات مذهبی و قومی یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر است و چه‌بسا با رشد و شکوه زائدالوصفی که این حرکت عظیم پیدا کرده، توطئه‌ها برای ایجاد تشدید اختلافات مذهبی و قومی شدت یافته و در صدد نابودی آن برآیند. در مقابله با آسیب‌های اختلاف‌انگیز است که وحدت مسلمانان و تحقق نظم گفتمانی اسلام اصیل و بهره‌مندی از آن جهت سعادت دنیا و آخرت مردم میسر خواهد شد و در فرایند جامعه‌پذیری و گسترش فرهنگ اسلامی نسل جوان با رویکرد متعالی و باز و متکی به آموزه‌های صحیح پرورش خواهد یافت.