چهار سناریو برای فرجام برجام

فرارو: پس از خودداری دونالد ترامپ از صدور تاییدیه برجام، گمانه‌زنی درباره سرانجام برجام در رسانه‌های خارجی شدت گرفت. سوال درباره فرجام برجام، محور تحلیل‌ها درباره توافق هسته‌ای شد.

وبگاه شبکه خبری الجزیره در یادداشتی تحلیلی درباره سرنوشت برجام گمانه‌زنی کرد و نوشت: پش از گذشت کمتر از دو سال از امضای برجام، رئیس‌جمهوری وارد کاخ سفید شد که با توافق هسته‌ای دشمن است و آن را بدترین توافق می‌داند.

سیاست آمریکا در قبال ایران به شکل اساسی تغییر کرد. علیرغم اینکه تغییرات اساسی نادر است، اما با روی کار آمدن ترامپ، این تغییر بوقوع پیوست. او مفهوم متفاوتی از منافع ملی آمریکا و نیز سیاست این کشور نسبت به ایران با خود آورد.

در مقابل، ایران چگونه با این تحولات جدید برخورد خواهد کرد؟ چگونه سیاست خود را در برابر یک دولت آمریکایی متخاصم طرح‌ریزی خواهد کرد.

گروهی از نخبگان ایران به این سوالات پاسخ می‌دهند. بحث پیوسته‌ای درباره بهترین راه پاسخ دادن به دولت آمریکا در جریان است. واکنش اروپا مبنی بر نپذیرفتن ادعاهای برجامی ترامپ، نخبگان ایرانی را دلگرم کرده است. این نخبگان حامی اتخاذ سیاست تقابل‌جویانه در برابر تفرد ترامپ هستند و نیز به منزوی کردن او در سطح جهان تکیه می‌کنند.

واضح است که سیاست ایران در توافق هسته‌ای در قالب واکنش به سیاست جدید آمریکا خواهد بود. تهران از واکنش در این مرحله اجتناب خواهد کرد تا ریسک ناقض برجام معرفی شدن را از خود دور کند. برای این سیاست سه دلیل وجود دارد:

اول: بزرگ‌ترین دستاورد ایران از برجام، لغو تحریم‌های بین المللی و خارج شدن پرونده هسته‌ای از شورای امنیت بود. تهران نمی‌خواهد با ناقض برجام معرفی شدن، این دستاورد را در معرض خطر قرار دهد. هر گونه نقض برجام از سوی ایران، ماموریت دولت آمریکا برای بازگرداندن پرونده هسته‌ای به شورای امنیت را تسهیل خواهد کرد.

دوم: ترامپ پس از عدم صدور تاییدیه پای‌بندی ایران به برجام، با مخالف مهمی از جانب متحدانش و سایر طرف‌های برجام مواجه شد. این امر برای ایران یک پیروزی اخلاقی بود. تهران خواهان از دست دادن این موضع بین المللی نیست.

سوم: دولت جدید آمریکا به دنبال مرتبط کردن پرونده هسته‌ای با سایر مسائل از جمله توانمندی‌های موشکی ایران و سیاست‌های منطقه‌ای این کشور است. هر گونه اقدام ایران که باعث سرزنش شدن تهران شود، پذیرش سیاست جدید آمریکا از سوی طرف‌های بین المللی را توجیه خواهد کرد.

آشکار است که تنها محوری که به ما اجازه می‌دهد آینده را بررسی کنیم، پای‌بندی یا عدم پای‌بندی به توافق هسته‌ای است. از آنجا که ایران سیاست جدیدی اتخاذ نخواهد کرد و به رفتار آمریکا واکنش نشان خواهد داد، سیاست دولت ترامپ در تحولات آینده محوری خواهد بود. دو عنصر عدم قطعیت وجود دارد که می‌توان آن‌ها را در پیش‌بینی آینده محور دانست:

عنصر اول، پای‌بندی یا عدم پای‌بندی آمریکا به توافق است. عنصر دوم اعمال تحریم‌های ناقض متن برجام یا عدم اعمال چنین تحریم‌هایی است. بر اساس این دو عنصر می‌توان چهار سناریو را ترسیم کرد:

اول: آمریکا به توافق هسته‌ای پای‌بند بماند و تحریم‌های ناقض متن برجام اعمال نکند. علیرغم اینکه دولت ترامپ به سرعت در حال دور شدن از این سناریو است، این سناریو از نظر ایران و نیز سایر شرکای بین المللی توافق، بهترین سناریو است.

در این سناریو، با وجود استمرار دشمنی واشینگتن با سیاست‌های منطقه‌ای ایران و نیز کاستن از نقش منطقه‌ای و قدرت موشکی آن، به احتمال زیاد پایبندی ایران به توافق ادامه می‌یابد. آمریکا بر سایر مسائل منطقه‌ای و داخلی ایران، تحریم اعمال خواهد کرد.

دوم: این سناریو از سایر سناریو‌ها محتمل‌تر است. در این سناریو، آمریکا به شکل لفظی به توافق پایبند خواهد بود، اما تحریم‌هایی اعمال خواهد کرد که با متن برجام تناقض خواهد داشت. تاکنون، این سناریو به حقیقت سیاست آمریکا نزدیکتر بوده است. البته این سناریو برای سایر امضاکنندگان برجام خوشایند نیست.

در این حالت، ایران درخواست جلسه کمیته مشترک اجرای برجام را تقدیم خواهد کرد تا دلایل خود مبنی بر رفتار ناقض برجام از سوی آمریکا را ارائه کند. با استمرار حمایت جامعه بین الملل از دلایل تهران علیه واشینگتن، به احتمال زیاد ایران به توافق پایبند خواهد ماند.

سوم: واشینگتن استمرار پایبندی به برجام را - همانگونه که ترامپ قول داده - نپذیرد و تحریم‌های ناقض برجام اعمال کند. این سناریو به معنی لغو برجام است که برای همه طرف‌های برجام به جز آمریکا، غیرقابل پذیرش است. این سناریو، گزینه دلخواه برخی از محافل در واشینگتن است که برای لغو برجام تلاش می‌کند.

در این حالت نیز ایران به کمیته مشترک مراجعه خواهد کرد. ایران پس از مطمئن شدن از عدم التزام آمریکا به برجام و انداختن مسئولیت لغو آن به گردن این کشور، تعهدات برجامی‌اش را پایان خواهد داد.

چهارم: آمریکا از برجام خارج شود، ولی تحریم‌های ناقض برجام اعمال نکند. این سناریو نامحتمل‌تر است.

به طور کلی به نظر می‌رسد که دولت ترامپ در گفتمان دشمنی با توافق هسته‌ای و ایران اسیر است. به همین دلیل در موقعیت سختی قرار دارد. زیرا توانایی کشاندن ایران به نقض برجام برای بازگشت اجماع جهانی علیه آن را ندارد. آمریکا نمی‌تواند بدون انجام کاری که اعتبار رئیس جمهور را حفظ کند، از گفتمان دشمنی با ایران دست بردارد.

در مقابل، ایران نیز در وضعیت حساسی قرار دارد. دشمنی آمریکا، منافع اقتصادی و مالی توافق هسته‌ای را محدود می‌کند. تهران بدون مواجهه با پیامدهای خطرناک نمی‌تواند از زیر تعهدات هسته‌ای شانه خالی کند. در چنین وضعیتی، تهران در انتظار اشتباهات دولت ترامپ است تا از آن‌ها در جهان و منطقه استفاده کند.