شهرداری تهران؛ صد و سی و هفت سال

هفته نامه کرگدن - احمد مسجدجامعی: اولین شهردار به معنای جدید به انتخاب ناصرالدین شاه و پس از بازگشت او از نخستین سفرش به اروپا به کار گمارده شد؛ در آن زمان به جای دو نام شهرداری و بلدیه، نام احتسابیه به کار می رفت.

تهران از نخستین شهردار، میرزاعباس خان مهندس باشی مشاورالدوله، که در سال ۱۲۹۵ خورشیدی به این سمت گمارده شد، تاکنون ۵۴ شهردار و اگر سرپرست ها را نیز در شمار آوریم، ۶۰ شهردار و سرپرست داشته است. بعضی از آن ها بیش از یک بار و در دو یا چند زمان متفاوت این مسئولیت را برعهده داشته اند. بسیاری گمان می کنند که نخستین شهردار تهران، اعلم الدوله ثقفی است که بعد از تشکیل بلدیه، در زمان مظفرالدین شاه، مسئولیت آن را برعهده گرفت.

این خطا به این دلیل رخ می دهد که در پژوهش های ایشان امور حسبه را در نظر نگرفته و تنها به دنبال بلدیه گشته اند. اولین شهردار به معنای جدید به انتخاب ناصرالدین شاه و پس از بازگشت او از نخستین سفر به اروپا به کار گمارده شد. در آن زمان به جای دو نام شهرداری و بلدیه، نام احتسابیه به کار می رفت.

محتسب از همین ریشه است و می دانی که «حِسبه» و «دیوان حسبه» در فرهنگ و تمدن اسلامی سابقه ای بسیار دیرین داشته است؛ گرچه وظایف محتسب وسیع تر از شهرداری امروز بود. در عین حال درباره نظافت شهر هم مسئولیت داشت از همین رو دکتر جعفر شعار کتاب «ابن اخوه» را که به نام «معالم القریه فی احکام الحسبه» است، به نام آیین شهرداری به فارسی ترجمه کرد. در آن کتاب درباره نظافت و آدابی که پیشه وران در دادن خدمات به شهروندان بایستی رعایت کنند، نکات فراوانی آمده است. به هر حال، اداره احتسابیه دارای دو بخش بود: اداره تنظیف و دیگری اداره احتساب و بعدها اداره روشنایی هم به آن اضافه شد.

مهم ترین کار نخستین شهردار تهران طراحی و ساماندهی زمین های شهری بود، هر چند در این کار به دلیل مقاومت اشراف و زمینداران و پاره ای از بزرگان که برخی از این کارها را حرام می دانستند، چندان توفیقی نیافت.

در سال 1286 خورشیدی، نخستین قانون بلدیه به عنوان دومین مصوبه مجلس شورای ملی (مجلس قانون گذاری) به تصویب رسید و متعاقب آن، بلدیه سر برآورد. مرحوم سید حسن مدرس در نطق معروفی در مجلس، بلدیه را به دو گونه بلدیه مشروطه و بلدیه استبداد تقسیم کرد و مقصود او از بلدیه مشروطه همان است که امروزه بر مشارکت پذیری و مدیریت شانه به شانه تاکید می کند و بلدیه استبداد به واقع مدیریت آمرانه و از بالا به پایین و درواقع فرماندهی است.

در کنار موضوع شهرداری بایستی نگاهی هم به انجمن های شهر بیندازیم. با آن که به گمان بسیاری از منابع، پیش از انقلاب تنها دو دوره انجمن شهر، از سال های ۱۳۴۷ تا ۱۳۵۵ برقرار بوده، اما در جریان یکی از تحقیقاتم، سندی مربوط به اداره تشریفات وزارت خارج به دست آمد که طی آن در تاریخ ۱۳۲۳.۴.۲۲ رییس این اداره، مصطفی سمیعی، که سفیر ایران در چند کشور بوده، در نامه ای اعلام داشته: «اسامی آقایان اعضای انجمن شهر تهران به موجب بخشنامه شماره ۹۳۸۰.۱۲۶۰ مورخه ۱۳۲۳.۴.۱۹ برای عموم سفارتخانه های بیگانه فرستاده شد.»

این سند که با خط زیبای نستعلیق نوشته شده، اسامی اعضای انجمن شهر را که دوازده نفر از جمله محمد خلعتبری تنکابنی و فتح الله فرود، از شهرداران سال های بعد تهران، بوده اند ذکر می کند. سند مذکور نشان می دهد که انجمن شهر حتی پنج سال پیش از تدوین «قانون تشکیل شهرداری ها و انجمن شهرها و قصبات» فعال بوده است. از سوی دیگر می بینیم سرعت مکاتبات اداری دست نویس آن روزها اگر از امروز بیشتر نبوده، کمتر نیز نبوده، چرا که فاصله بین ابلاغ بخشنامه و مکاتبه مذکور تنها سه روز بوده است.

نخستین شهردار منتخب انجمن شهر تهران، در سال ۱۳۴۷ مهندس سید جواد شهرستانی در دو دوره شهردار تهران شد. او از تبار خاندان های بزرگ و مشهور روحانیت بود. او بار دوم در سال ۱۳۵۶ انتخاب شد و تا اسفندماه سال بعد شهردار ماند. شهرستانی پس از ورود امام خمینی (ره) به ایران، استعفای خود را در ۱۴ بهمن ۵۷ به ایشان تقدیم کرد، اما امام دوباره او را به «ادامه کار» فراخواندند.

حکمی که از جانب امام در همان تاریخ به ایشان داده شد، با خط و انشای شهید مطهری است. این کار شهرستانی با عکس العمل شدید دولت بختیار مواجه شد و حتی دستور توقیف اموال و پیگرد او را صادر کرد، اما پیش از آن که او را بیابند و دستگیر کنند، انقلاب پیروز شد.

شهرستانی را می توان واپسین شهردار دوره سلطنت و همچنین نخستین شهردار جمهوریت دانست. او حکم دوم خود را نه از وزیر کشور، که مستقیما از رهبر انقلاب دریافت کرد، اما نخستین شهردار رسمی پس از انقلاب، مهندس محمد توسلی است که با حکم وزیر وقت کشور شهردار شد.

نخستین لایحه و قانون تشکیلات شوراهای اسلامی در شورای انقلاب، پس از صدور فرمان امام، با اختیارات جامع و گسترده تصویب شد. در دولت مهندس میرحسین موسوی قانون وظایف و اختیارات شوراها به تصویب نمایندگان مجلس شورای اسلامی رسید، اما برگزاری نخستین انتخابات فراگیر شوراهای شهر و روستا با بیست سال تاخیر، در دولت اصلاحات انجام شد و شوراهای شهر و روستا با احکام وزیر کشور، حجت الاسلام موسوی لاری، رسمیت یافت.

اولین دوره شورای اسلامی شهر تهران در9 اردیبهشت 1378 که سالروز صدور پیام اما درباره شوراها در سال 1358 بود، آغاز شد. در میان مبارزان قدیم هیچ کس به اندازه مرحوم طالقانی بر تشکیل شوراهای مردمی تاکید نمی کرد، اما هنگام بررسی و تصویب بخش شوراها در قانون اساسی ایشان در قید حیات نبود و بیشترین تاثیر را شهید بهشتی در ساختارمند کردن قانون شوراها داشت.

نخستین شهردار منتخب شورای اسلامی شهر تهران مهندس مرتضی الویری بود. شورای نخست کار خود را به پایان نرسانید و پس از انتخاب چهار رییس (عبدالله نوری، رحمت الله خسروی، محمد عطریانفر و عباس دوزدوزانی) و سه شهردار و سرپرست (مرتضی الویری، محمد حقانی و محمدحسن ملک مدنی) در طول بیش از سه سال با حکم وزیر کشور منحل شد و چهارمین شهردار این دوره با حکم سید عبدالواحد موسوی لاری از جایگاه قائم مقامی شورا انتخاب شد. از آن زمان تاکنون انتخاب شورا و شهردار با همان روال ادامه دارد.

در یک نگاه اجتماعی به شهرداران تهران می توان این موارد را برشمرد:

پیش از انقلاب ۴۴ درصد از شهرداران متولد تهران بوده اند و پس از انقلاب ۳۱ درصد آنان و این موضوع می تواند گواهی بر افزایش مهاجرت به تهران در ۳۸ سال اخیر باشد. آخرین شهردار با شناسنامه صادره از تهران، ۳۴ سال پیش به کار خود پایان داد. در بین شهرداران غیرتهرانی، مشهد بالاترین سهم را دارد.

عمر متوسط مدیریت شهری در حدود ۱۴۰ سال گذشته، دو سال و اندی بوده است. در این میان طول مدت خدمت دو تن بعد از انقلاب، محمدباقر قالیباف و غلامحسین کرباسچی و دو تن پیش از انقلاب، کریم آقا بوذرجمهری و غلامرضا نیک پی در بلندی استثنایی است.

مرحوم دکتر عنایت الله رضا که مدتی با بوذرجمهری در دانشکده افسری کار کرده بود، می گفت: «کریم آقا که لهجه غلیظ کاشانی داشت، همزمان هم رییس ارکان حزب تهران بود و هم شهردار و در زمینه کارهای مربوط به شهرداری و اختلاف با امور نظامی، با خود مکاتبه می کرد و گاهی در پاسخ به خودش جواب منفی هم می داد. امروز دست کم منزل دو چهره شاخص فهرست شهرداران پیش از انقلاب تهران باقی مانده است.» یکی منزل کریم آقا بوذرجمهری حوالی چهارراه امیراکرم که تولیدی لباس شده و دیگری خانه غلامرضا نیک پی در ضلع شرقی دانشگاه تهران که دفتر خبرگزاری قرآنی ایکنا در آن استقرار یافته است.

از شهرداران تهران بیش از همه۲۷ تن سیاستمدار، یعنی وزیر و وکیل و استاندار، بوده اند و ۱۰ تن نظامی، ۵ نویسنده و ادیب، ۴ روزنامه نگار و ۴ حقوقدان، ۳ پزشک، ۲ استاد دانشگاه، یک ورزشکار، یک مترجم و یکی هم معمار. بنابراین و برخلاف آنچه به نظر می رسد، تفکر سازه ای حاکم بر شهرداری تهران، چندان هم برآمده از حضور مهندسان عمران در مسند شهرداری نبوده، بلکه برعکس، شاید ناشی از نبودن آنان و آگاهی اندک و ناچیز از دانش سازه بوده است.

از یاد نبریم که در دوره هایی که نظامیان مدیریت شهری را برعهده داشته اند، بیشترین توجه به سازه بوده است. شهرداران نظامی بیشتر در زمان هایی عهده دار اداره امور شهر شده اند که وضعیت نظامی یا امنیتی خاصی بر کشور حاکم بوده است: اشغال ایران و سلطه قوای متفقین، دوره پس از کودتای 28 مرداد و مانند آن.

۳۷ سیاستمدار و نظامی در برابر ۱۶ اهل فرهنگ؛ این کارنامه ای است که امید و آرزو به دگرگون شدنش می گراید.