راه دشوار مدیریت «کشور تهران»

مرتضي ظفرزاده - فعال فرهنگي در روزنامه شرق نوشت: با آغاز به‌ کار پنجمین دوره شورای اسلامی شهر تهران، تغییرات اساسی در حوزه مدیریت شهری پایتخت در راه است، به‌خصوص که دوره جدید مدیریت شهری با گفتمان اصلاح‌طلبی شکل گرفته و در بسیاری موارد راهی را خلاف آنچه گذشت خواهد پیمود، تفاوتی که از همین بدو امر در رئوس و عناوین برنامه‌های دو شهردار سابق و فعلی آشکار شده است.

این تعارض با تأکید بر «محوریت انسان» به جای «محوریت پروژه» و تأکید بر «مشارکت شهروندی» به‌ جای «اقتدار در مدیریت» نمود پیدا می‌کند. در یک نگاه کلی، می‌توان مهم‌ترین مؤلفه از مختصات مدیریت شهری دوره قبل را تعریف مسیر حرکت از بهشت به پاستور در قالب یک «پروژه مدیریتی» صورت‌بندی کرد، پروژه‌ای پرهزینه و بلندپروازانه که در دل خود صدها پروژه کوچک‌تر را تعریف و راهبری می‌کرد.

پروژه‌هایی شاخص و زبانزد که هم عطش مدرن‌شدن تهران توسط مدیری مقتدر و باکفایت را سیراب کند و هم اقتدار و کفایت این مدیر را به رخ ایرانیان بکشد. به بیان دیگر دستاورد آنچه در دوره مدیریت جناب دکتر قالیباف با هزینه هنگفت و تبلیغات فراوان اجرا شد، تلاش برای تحقق «امر سیاسی» از رهگذر «مدیریت اجرائی» بود، روشی که خود به تقلیل امر سیاسی و آشفتگی در مدیریت شهری و سفارشی‌سازی برخی پروژه‌های خاص انجامید، پروژه‌هایی که با وجود موفقیت در برخی موارد، نتوانستند کلیت زیست شهری در کلان‌شهر تهران را بهبود ببخشند.

چنانچه «مدیریت جهادی» را به‌عنوان راهبرد اصلی مورد تأکید جناب دکتر قالیباف و به‌ عنوان سبکی از مدیریت که نوید حل معضلات و مشکلات مزمن مدیریتی کشور را می‌داد بدانیم، این شعار در جلب اعتماد مردم و حل برخی مشکلات حوزه شهری، مثل آلودگی هوا و ترافیک و بهبود محیط‌ زیست شهری ناکام ماند. این ناکامی بیش از آنکه محصول ناکارآمدی در اجرا باشد، ناشی از ضعف در تبیین و عدم التفات به مبانی نظری و زیرساخت‌های گفتمانی بود.

اساسا از آنجا که گفتمان پدیده‌ای بین‌الاذهانی و مقید به تاریخ و جغرافیا و مخاطبان است، تبیین آن نیز مستلزم ایجاد فرصت‌های گفت‌وگو بین کنشگران سیاسی و اجرائی و ذی‌نفعان و ناظران و منتقدان خواهد بود. بنابراین شرط موفقیت در حوزه مدیریت شهری، توانایی ایجاد فرصت‌هایی برای گفت‌وگوی چندجانبه و چندضلعی بین حاکمیت، شهرداری و سازمان‌های مردم‌نهاد است تا از ماحصل تعاملات و برهم‌کنش آنها، بتوان جریانی از سوژه و مسئله و موضوع را در کنار هم قرار داد تا زمینه مناسب برای حل معضلات و شکوفایی شهر و شهروندان فراهم‌ شود. موضوعی که غفلت از آن موجب روی‌گردانی مردم از مدیریت شهری دوره قبل شد. بااین‌حال اگرچه دال مرکزی و نقطه قوت برنامه‌های ارائه‌شده توسط جناب دکتر نجفی «انسان‌محوری» و به‌کارگیری «حکمروایی خوب در مدیریت شهری» و پرهیز از رویکرد «پروژه‌محوری» را نشان می‌دهد...

نباید از نظر دور داشت که آسیب فوق‌الذکر، همچنان رقیبی سرسخت و جدی برای برنامه‌های «انسان‌محور» در شهرداری تهران است.

آسیبی که به دلیل رسوخ و رسوب ساختاری در لایه‌های تصمیم‌ساز و مجری در بدنه اجرائی و همسویی و منفعت‌رسانی به شبکه‌های اقتصادی در حاشیه شهرداری می‌تواند باعث عدم موفقیت این رویکرد شود.

نگاهی به برنامه پنج‌ساله توسعه شهرداری تهران و کارنامه منتشرشده آن نشان می‌دهد که برای تحقق برنامه‌های انسان‌محور و مشارکت‌جو در شهرداری راه دشواری در پیش است.

پیشینه تاریخی و سابقه ذهنی و عادات رفتاری مدیران شهرداری آکنده از مفروضاتی است که قرابت چندانی با این رویکردها ندارند، بنابراين مدیریت شهری در دوره جدید با دشواری‌هایی برای مدیریت تهران روبه‌روست، شهری که به دلیل گستردگی مسائل و تنوع سلایق و علایق ساکنانش در واقع خود یک کشور با معضلات و مشکلاتی به همان گستردگی است.

برای غلبه بر این دشواری‌ها توجه به چند نکته می‌تواند مؤثر و راهگشا باشد.

گام اول تمرکز بر حوزه گفتمانی و نظری به‌عنوان زیرساخت همه برنامه‌های بعدی است. شرط توفیق و تحقق برنامه‌های جناب دکتر نجفی، توانایی هژمونیک‌کردن یک گفتمان سیاسی مشخص و برنامه‌ریزی و اجرا براساس پارادایم‌های مدیریتی ذیل آن است، امری مستمر و دشوار که فقط از راه گفت‌وگوی چندسویه بین مدیریت ارشد شهری با حاکمیت، دولت و سایر نهادهای مرتبط و همچنین مخاطبان و ذی‌نفعان شهر، یعنی مردم و نهادهای مردم‌نهاد محقق می‌شود.

دومین گام برای موفقیت برنامه‌های جناب دکتر نجفی، ایجاد ساختارهای متناسب با این رویکرد جدید است. شهرداری به دلایل ساختاری و به دلیل ماهیت عملیاتی خود، قوه شنوایی و بینایی ضعیفی دارد. برای رفع این نقیصه ایجاد ساختارهای هوشمند در خطوط تماس شهرداری و ذی‌نفعان از جمله ضرورت‌هاست. ساختارهایی که در عین شنوایی و بینایی، بايد توانایی تحلیل و تصمیم‌گیری و قدرت نظارت بر عملکرد شهرداری را نیز داشته باشند و عملیاتی‌کردن این موضوع خود، نیازمند طراحی دقیق ساختارهای جدیدی است که از هویت دوگانه‌ای برخوردار باشند؛ هویتی که نیمی از آن از ماهیت رسمی شهرداری و نیم دیگر از ماهیت غیررسمی و برخاسته از تشکل‌های مردم‌نهاد شکل گرفته باشد.

از سوی دیگر با توجه به اعلام شعار مشارکت‌محوری در برنامه‌های شهردار جدید پایتخت، نباید این امر تبدیل به برنامه‌های تبلیغی و صرفا نمایشی شود. برگزاری نشست و هم‌اندیشی و سمینار در این موضوع اگرچه گاهی لازم یا مطلوب است اما نکته مهم که ضامن موفقیت امر مشارکت‌محوری شهروندان است، تغییر ساختارهای تصمیم‌گیر در مجموعه شهرداری متناسب با نیاز و خواست مخاطبان و ذی‌نفعان شهرداری است. این مهم نیز مستلزم کاهش تمرکزگرایی و گسترش دامنه تفویض اختیارها به مدیران میانی و کارشناسان و نهادهای واسط و ساختارهای جدیدی است که در بالا به آن اشاره شد؛ امری که خود مستلزم اعتماد متقابل و مدارا و صبوری از هر دو سوی ماجراست.

بررسی و تحلیل تجربه مهم ایجاد شورایاری‌ها که کمابیش با همین رویکرد ایجاد شده بودند و عدم توفیق آنها نیز از جمله موارد بااهمیت در این زمینه است.

هم‌جهت‌کردن و به‌کار‌گیری ظرفیت و توان عملیاتی نیروهای حال حاضر شهرداری در راستای فوق امر دشواری است که نیازمند صرف زمان و منابع بسیاری است، زیرا به‌دلیل آنکه عمل‌زدگی در شهرداری بخشی از ضرورت‌های کار در آن است، مدیران ارشد نیز دچار این آسیب شده و در سطوح سیاست‌گذاری و تصمیم‌گیری نیز نوعا بر همین مبنا اقدام می‌کنند.

برای این مهم باید توسعه خلاقیت و نوآوری و خودشکوفایی از جمله برنامه‌های پیش‌رو باشد. لازمه این کار نیز تحول در حوزه‌های ساختاری و فرایندی شهرداری و تغییرات هوشمندانه در فرهنگ سازمانی این نهاد مهم و اثرگذار است.