پدیده «وارونگی هوا» در آستانه رسیدن به نیمه دوم سال بررسی شد

پاییزهای وارونه ایران

آخرین ماه تابستانی نیز در حال گذر است و به پاییز نزدیک می شویم. افراد زیادی هستند که این فصل را دوست دارند و از حالا برای آمدنش لحظه شماری می کنند. با این حال، پاییز و زمستان مدت‌هاست که به دلیل پدیده ای به نام «وارونگی هوا» دیگر آن پاییز و زمستان دهه‌های قبل نیست.

روزنامه قانون: آخرین ماه تابستانی نیز در حال گذر است و به پاییز نزدیک می شویم. افراد زیادی هستند که این فصل را دوست دارند و از حالا برای آمدنش لحظه شماری می کنند. با این حال، پاییز و زمستان مدت‌هاست که به دلیل پدیده ای به نام «وارونگی هوا» دیگر آن پاییز و زمستان دهه‌های قبل نیست.

حالا این فصل برای عده ای به دلیل آلودگی هوا، تنگی نفس و بیماری های قلبی و تنفسی و غیره به کابوس تبدیل شده است و خیلی از ایرانیان، در این فصل ها عزیزان خود را به دلیل آلودگی هوا از دست داده اند. ایران، شانزدهمین کشور جهان در تلفات آلودگی هواست که طبق آخرین آمارها سالانه بالغ بر ۲۶ هزار نفر در آن در اثر آلودگی هوا می میرند.

آمارهای جهانی نشان می دهد که مرگ‌ ناشی از آلودگی هوا در ایران از ١٧‌هزار نفر در ‌سال ١٩٩٠ به بیش از ٢١‌هزار نفر در ‌سال ٢٠١٣ افزایش یافت و هزینه های مقابله با آثار آن در ایران معادل ٢,٣‌درصد تولید ناخالص داخلی برآورد شده است.

به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر هرساله ۳۴ نفر در ایران در اثر آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند و این در حالی است که ما هر سال می دانیم در نیمه دوم سال با وارونگی هوا مواجهیم اما نه مسئولان تلاشی برای مقابله با آن می کنند و نه مردم انتظاری دارند. گویا عادت شده که در نیمه دوم سال از شرایط به تنگ بیاییم و در نیمه اول، این سختی ها را فراموش کنیم.

سیل های مخرب، نتیجه تداوم وارونگی هوا

در شهرهای بزرگ در نیمه دوم سال، پدیده وارونگی هوا یا اینورژن رخ می دهد؛ پدیده ای که در آن برخلاف حالت طبیعی با افزایش ارتفاع ،دما نیز زیاد می شود و در این شرایط درجه حرارت پايین جو کمتر از طبقه فوقانی است، در نتیجه در شهرهای بزرگ وارونگی هوا اتفاق می افتد و سبب آلودگی هوا می شود.

به گفته کارشناسان، از عوامل تاثیرگذار بر روند وارونگی یا اینورژن می توان از وجود هوای سرد و خشک که باعث جذب تشعشع حرارت زمین می شود، آسمان صاف و بدون ابر که عمل تشعشع را سرعت می بخشد و هوای آرام و بدون باد که باعث عدم تداخل هوای سرد و گرم شود، نام برد.

بیشتر آلاینده های هوا مانند دود اگزوز خودروها، گاز و دود صنایع و معادن و ...هنگامی که رها می شوند، گرم‌تر از هوای اطراف خود بوده و به دلیل اینکه هوای گرم به اندازه هوای سرد متراکم نیست، گازهای آلوده گرم بالا می روند و در لایه های سرد بالاتر پخش می‌شوند بنابراین هنگامی که وارونگی گرمایی رخ می دهد، یک لایه هوای گرم روی یک لایه هوای سرد قرار می‌گیرد.

گازهای آلوده گرم فقط تا زمانی که به لایه هوای گرم برسند، بالا می روند. معضل آلودگی هوای پایتخت حداقل در یک دهه گذشته بسیار مورد توجه بوده و اقداماتی مانند افزایش محدوده اضطرار، طرح زوج و فرد، معاینه فنی خودروها، تعطیلی ادارات، آبپاشی، نصب فن و پنکه و ... برای کنترل و کاهش آن صورت گرفته که به جرات می توان گفت تمامی این طرح ها ناموفق بوده و مشکل همچنان به قوت خود باقی است و این معضل همچنان سلامت شهروندان تهرانی را تهدید می‌کند.

بهروز دهزاد، کارشناس محیط‌زیست در گفت و گو با «قانون» می گوید که بحث آلودگی هوا بیش از ٥٠سال است که در کشور وجود دارد و همواره در این مدت افرادی که صلاحیت رسیدگی به این امور را نداشته یا دغدغه رانت های خود را داشتند در رأس این امور قرار گرفته اند.

مردم هم عادت کرده اند و از مسئولان درخواست حقیقی برای رفع این معضل ندارند. به همین دلیل است که برخی از مسئولان بی آنکه کاری از پیش ببرند، تنها جیب خود را پر کرده اند و هیچ مطالعه یا تحقیقی از آن‌ها منتشر نشده است چه برسد به راهکارهای اساسی. اسماعیل کهرم، فعال و کارشناس محیط زیست به «قانون» می گوید که شرایط آب و هوا در سال های بعد اگر به همین منوال پیش برود شرایط اسفباری خواهد بود.

اين پديده، پوشیده شدن سطح زمین از ذرات ریزی است که به‌مثابه لایه‌ای همچون نایلون عمل می‌کند و سطح نفوذپذیر خاک را به‌شدت کاهش می‌دهد، درنتیجه، هم آب‌های ناشی از بارندگی و هم روان‌آب‌ها نمی‌توانند به زمین نفوذ کرده و به سفره‌های آب زیرزمینی بپیوندند؛ در این شرایط، ریزگردها در سطح زمین جاری شده و موجب به وقوع پیوستن سیل‌های مخرب و فاجعه‌باری می‌شوند.

عوامل اصلی تشدید آلودگی هوا

«نشست هواي سرد در نزديک زمين، علت اصلي تشديد آلودگي هوا در تهران است»؛ این را «مجید آزادی» مدير گروه پژوهشي هواشناسي دينامکي و هم ديدي پژوهشکده هواشناسي می گوید ومعتقد است تشديد آلودگي هوا دلايل مختلفي دارد که نشست هواي سرد در نزديک زمين در فصول سرد سال يکي از دلايل اصلي آن است.

معمولا در فصل پاييز و زمستان که هوا سرد مي شود پديده نشست هواي سرد در سطح زمين رخ مي دهد و اگر دراين حالت، حرکت صعودي هوا وجود نداشته باشد، آلاينده هاي موجود در هوا در مجاورت سطح زمين حبس خواهند شد. آزادی در خصوص دلايل تشديد آلودگي در مناطق مختلف از جمله تهران گفت: برخي مناطق دنيا از نظر شرايط اقليمي، ‌ناهمواري و جغرافيايي، مستعد افزايش آلودگي و حبس آن هستند که تهران نيز شامل اين مناطق مي شود.

آزادي اظهار داشت: يکي از سازوکارهاي طبيعي کاهش آلودگي هوا در تهران وزش بادهاي کوه به دشت است ،‌يعني زماني که اين پديده رخ مي دهد بادهايي از سمت کوه به سمت شهر مي وزد و آلودگي را تخليه مي کند، اما به نظر مي رسد ساختمان‌هاي بلندي که ساخته شده تغييراتي دراين ساز و کار ايجاد کرده است و احتمالا مانع تخليه آلودگي مي‌شود. ولي راه حل اصلي و نهايي براي جلوگيري از اين پديده ، کاهش آلايندگي توسط کارخانجات و خودروهاست.

بی‌شک ترافیک وسایل نقلیه موتوری و سیستم‌های گرمایشی خانگی، بزرگ‌ترین عوامل آلودگی هوا در شهرها به شمار می‌روند. به خصوص، وسایل نقلیه به سبب سطح بالای انتشار مواد آلاینده آن‌ها در محیط‌های با ترافیک سنگین، نقش مرکزی در وضعیت نامناسب هوای شهرهای بزرگ ایفا می‌کنند.

مسئولان ناتوان

نگاهی به وضعیت آلودگی هوا و استمرار آن در سال های مختلف نشان می دهد مسئولان در ارائه راهکار مناسب و کارشناسی شده برای حل این معضل تاکنون ناتوان بوده و به نظر می رسد برای سال جاری نیز نتوانند کاری از پیش برده و آلودگی را کاهش دهند. بنابر پژوهش‌ انجام شده توسط آژانس ژاپنی «جایکا» در سال ١٣٨٧، بیشترین آلاینده‌های هوای تهران مربوط به اکسیدهای گوگرد و بعد از آن، اکسیدهای نیتروژن، منواکسیدکربن و هیدروکربن‌های سوخته نشده است. به این ارقام باید ذرات لاستیک و آزبست لنت ترمزها را اضافه کرد.

البته بیش از ۸۰۰ هزار واحد صنعتی مستقر در تهران هم سهم بزرگی در آلودگی این شهر دارند، اما ۸۸ درصد آلودگی هوای تهران ناشی از آلایندگی وسایل نقلیه است. بسیاری از خودروهای تولید داخلی، با اینکه نو هستند، از استانداردهای لازم برخوردار نبوده و بر میزان آلاینده ها می افزایند.

در سال های گذشته، دولت ها تقریبا اقدام خاصی برای حل مشکل آلودگی هوا نکرده و ناوگان اتوبوسرانی و تاکسیرانی از فرسودگی رنج می برند به طوری که به گفته پیمان سنندجی، مدیرعامل شرکت اتوبوسرانی تهران، وضعیت این بخش در آستانه وضعیت قرمز قرار دارد و بحرانی است، زیرا ناوگان اتوبوسرانی تهران، حدود ۶۵۰۰ اتوبوس دارد که ۲۹۰۰ اتوبوس سن بالای ۸ سال دارند.

۲۱۰۰ اتوبوس بالای ۶ سال، ۱۲۴۰ اتوبوس با سن یک تا ۵ سال و ۲۰۰ اتوبوس زیر یک سال هستند و بر اساس این آمار، حدود ۳هزار اتوبوس ناوگان تهران سن فرسودگی را رد کرده‌اند اما در 6 سال گذشته دولت سهم خود در نوسازی این ناوگان را نپرداخته است.

ناوگان تاکسیرانی نیز وضعیت بهتری ندارد و از 78 هزار دستگاه تاکسی موجود در پایتخت 17هزار دستگاه فرسوده بوده و باید تعویض شود. فرسودگی تاکسیرانی را می توان مشکل بزرگی برای پایتخت دانست زیرا در تهران روزانه 18میلیون سفر انجام می شود که 3.6میلیون سفر سهم این ناوگان است که باتوجه به فرسودگی بخش عمده ای از این ناوگان باید گفت هرروز 720هزار نفر از این تاکسی‌ها استفاده می کنند که به حتم با دیدن وضعیت نامطلوب آن‌ها به فکر استفاده از خودروی شخصی می افتند.

با توجه به سهم عمده خودروها در آلودگی هوا متاسفانه دولت تاکنون نتوانسته به وظایف قانونی خود در زمینه تقویت ناوگان حمل و نقل عمومی عمل کند و سهم خود را بپردازد بنابراین شهروندان ترجیح می دهند به جای استفاده از اتوبوس ها و تاکسی های فرسوده با خودروی شخصی در شهر تردد کنند که به این صورت بر میزان آلودگی نیز افزوده می شود.