برداشت آب های ژرف در پیچ و خم باید و نباید

خبرگزاری ایرنا: پررنگ شدن مساله کمبود آب برخی اذهان را به سمت برداشت از منابع آب های ژرف سوق داده است، اما کارشناسان محیط زیست معتقدند که این منابع آبی متعلق به آیندگان است و برداشت آنها به واسطه شوری زیاد، مقرون به صرفه نیست و تبعات محیط زیستی هم دارد.

ایران کشوری با اقلیم خشک و نیمه خشک است و منابع آبی موجود آن از اهمیت زیادی برخوردار است، اما به گفته کارشناسان، این منابع به دلایل مختلفی همچون توسعه افسار گسیخته کشاورزی و نبود مدیریت صحیح منابع آبی رو به زوال هستند.

برداشت بی رویه از آب های تجدیدپذیر به بحران منابع آبی در کشور دامن زده است و عیسی کلانتری چندی پیش در مراسم معارفه خود به عنوان معاون رییس جمهوری و رییس سازمان حفاظت محیط زیست، آب را بحران امروز کشور خواند و گفت: چند سال پیش آب های تجدیدپذیر ما 133 میلیارد متر مکعب بود اما امروز به 88 میلیارد متر مکعب رسیده است که 65 تا 70 میلیارد متر مکعب آن را استفاده کرده ایم یعنی حدود 110 درصد از آب های تجدیدپذیر را مصرف کرده ایم در حالی که بر اساس استانداردهای جهانی اجازه برداشت بیشتر از 40 درصد از این آبها داده نمی شود.

با این حال، زمزمه هایی درباره بهره برداری از آب های ژرف به عنوان یک راهکار برای مقابله با کم آبی شنیده و عنوان می شود که برداشت این آب ها هیچ گونه آسیبی به منابع آبی و محیط زیست وارد نمی کند؛ کارشناسان محیط زیست اما نظر دیگری دارند.

تورج فتحی کارشناس آب روز یکشنبه در این باره به خبرنگار علمی ایرنا گفت: در برخی مناطق کشور به ویژه نیمه شرقی با مشکلات و بحران آب مواجه هستیم اما این دلیل نمی شود که چنانچه در اعماق پوسته زمین آب قابل استفاده ای وجود دارد، استخراج و بهره برداری شود؛ این منابع متعلق به آیندگان است و قرار نیست هر میزان منابع آبی را که امروز در اختیار داریم، استفاده کنیم بلکه باید به فکر رفع سوء مدیریت در منابع آبی موجود باشیم و تلاش ها در جهت احیا و حفاظت منابع پیش رود.

آب های ژرف شیرین نیستند

وی درباره آب های ژرف اظهار کرد: آب های ژرف علی الاصول آب های شیرین نیستند و معمولا قابلیت استفاده مانند آب های چاه یا سفره های زیرزمینی را ندارند؛ به عبارت دیگر می توانیم از آب های سفره های زیرزمینی بدون انجام فرایند تصفیه استفاده کنیم اما این امکان برای آب های ژرف وجود ندارد و این آبها از نظر قدمت زمین شناسی جزء آب های فسیلی به حساب می آیند که قدمت آنها معمولا به بیش از میلیون ها سال می رسد.

فتحی افزود: آب های ژرف در واقع آب هایی هستند که از حوزه های رسوبی و دریاها یا لایه های آبدار بسیار قدیمی زمین شناسی در اعماق پوسته زمین به دام افتاده اند و امروزه با پیشرفت فناوری و ابزار حفاری مدرن امکان شناسایی و حفاری تا چند هزار متر و رسیدن به این لایه های آبدار و بیرون کشیدن آنها فراهم شده است.

آب های ژرف سرشار از املاح و عناصر سنگین

وی ادامه داد: معمولا این آب ها به خاطر این که آب شیرین نیستند و غلظت املاح مختلف در داخل آنها به صورت متفاوت وجود دارد، باید تصفیه شوند و سپس قابل استفاده می شوند؛ به واقع این طور نیست که مثلا در عمق سه یا چهار هزار متری یک لایه آبدار پیدا شود و بدون کوچکترین تصفیه ای آب برای مصارف مختلف در دست داشته باشیم.

فتحی گفت: همانطور که بیان شد، این آب ها عموما شیرین نیستند، هر چند ممکن است درصد کمی آب شیرین در برخی از لایه ها وجود داشته باشد، اما یافتن ذخایری که میزان قابل توجهی آب شیرین فسیلی داشته باشد بسیار سخت و گاه دور از تصور است.

به گفته فتحی، آب های ژرف به علت قدمت زیاد در اعماق زمین به مرور زمان از خلل و فرج سنگ های مختلف عبور و املاح و فلزات سنگین و ترکیبات شیمیایی مختلف سنگ ها را در داخل خود حل می کنند در نتیجه غلظت عناصر و ترکیات مختلف در این آب ها بسیار بالا است از این رو، از این آب ها به طور مستقیم نمی شود برای مصارف مختلف استفاده کرد.

وی گفت: اگر هم قرار باشد چنین آبی از اعماق به سطح آورده شود، باید تصفیه شود که این روند علاوه بر هزینه بر بودن بسیار، معضلات محیط زیستی زیادی نیز به همراه دارد اما با توجه به این که از شمال دریای خزر و جنوب، خلیج فارس را داریم این سوال پیش می آید که چرا از فرایند شیرین سازی آب دریا استفاده نکنیم ؟ زیرا در طولانی مدت شیرین سازی آب دریا برای ما نسبت به استخراج آب های ژرف اقتصادی تر است.

سوء مدیریت در منابع آبی کشور برطرف شود

فتحی تاکید کرد: اما بهتر است روی مصرف و مدیریت منابع آبی در کشور برنامه ریزی شود، به عنوان مثال برای بخش کشاورزی باید متناسب با اقلیم منطقه و منابع آب موجود، الگوی کشت تعریف و کشت محصولات آب در مناطق کم آب ممنوع شود، از سوی دیگر باید سیستم آبیاری ارتقاء یابد که تمام این مسائل به عملکرد و هماهنگی دو وزارتخانه نیرو و جهاد کشاورزی بر می گردد.

ذخایر آب های ژرف، امانتی برای آیندگان

این کارشناس آب درباره بهره برداری از آب های ژرف تاکید کرد: این ذخایر باید برای نسل های آینده باقی بماند، علاوه بر این ما باید بخشی را که در منابع آبی مشکل داریم، برطرف کنیم تا بتوانیم منابع آب تجدید شونده را احیا کنیم، اگر سوء مدیریت ها رفع شود، می توانیم بعد از یک تا دو دهه امیدوارم باشیم بسیاری از سفره های آب های زیر زمینی احیا شوند، قابلیت روزهای اول را بار دیگر بیابند و چه بسا به شرایطی مانند دهه 70 برگردند.

وی ادامه داد: اما به علت برخی مشکلات مانند کمبود منابع مالی هنوز در بسیاری از شهرها و روستاهای کشور شبکه جمع آوری فاضلاب و بازچرخانی آب های تجدیدپذیر وجود ندارد که این بخش باید با بودجه بندی در وزارت نیرو که سالانه اتفاق می افتد، تقویت شود.

لزوم تسریع در اجرای پروژه جمع آوری فاضلاب

فتحی اظهار کرد: با توجه به وضعیت منابع آبی در کشور باید به سرعت تمام شهرها و مناطق جمعیتی به شبکه جمع آوری فاضلاب و تصفیه خانه ها مجهز شوند تا بتوانیم آبی را که امروز به محیط زیست تخلیه می کنیم و باعث ایجاد آلودگی در منابع آب های سطحی و زیرزمینی و تخریب محیط زیست می شود، بازچرخانی کنیم تا برای استفاه مجدد مثلا در بخش کشاورزی و صنعت مورد استفاده قرار گیرد.

وی تصریح کرد: از آنجا که بیشترین مصرف آب در بخش کشاورزی صورت می گیرد، از این رو اصلاح الگوی مصرف یکی از مسائلی است که باید حتما بین وزارت نیرو و جهاد کشاورزی هماهنگ شود.

تجربه بهره برداری از آب های ژرف در کشورهای خارجی

فتحی گفت: برداشت آب های ژرف یا فسیلی به صورت نقطه ای در برخی کشورها انجام می شود، در استرالیا آب های فسیلی بسیار زیادی وجود دارد که از یک حوزه رسوبی دریایی بسیار قدیمی باقی مانده است که بیش از 20 میلیون سال قدمت دارد، این آب از یک حوزه رسوبی آب شیرین بسیار قدیمی و فسیلی به دام افتاده که در مناطق خشک استرالیا به صورت کاملا مدیریت شده از آن استفاده می شود آن هم به صورت بسیار محدود به طوری که خسارت های جبران ناپذیر بر منابع آب وارد نشود و مصرف بی رویه نیز اتفاق نیفتد.

وی تاکید کرد: اما در کشور ما که همچنان گرفتار مشکلات در مدیریت منابع آب هستیم، اجرای چنین پروژه هایی نادرست است حتی باید جهت تغییر رویه مدیریت منابع آبی با جدیت بازنگری کنیم.

منابع آب های ژرف تجدیدپذیر نیستند

این کارشناس آب با بیان این که منابع آب های ژرف به هیچ عنوان قابل تجدید نیستند، توضیح داد: فرض کنید یک لایه ماسه سنگی یا آهکی در اعماق زمین در بیش از چند هزار متر میزان مشخصی آب را در خود جای داده است؛ این آب اگر پمپاژ شود تمام می شود و دیگر قابل تغذیه شدن نیست چون این آب ها زمانی تغذیه می شدند که سازندها و تشکیلات زمین شناسی روی سطح زمین رخنمون (برونزد) داشته است اما به مرور زمان بر اثر فعالیت های تکتونیکی و کوهزایی این لایه ها در اعماق زمین قرار گرفتند.

در نتیجه، این آب ها بسیار قدیمی هستند و تحت تاثیر فشار و دمای اعماق زمین قرار گرفته اند و میزان زیادی از املاح سنگ هایی که این منابع را در برگرفتند، داخل آنها حل شده در نتیجه غلظت املاح در آنها بسیار بالا است.

تجربه مواجهه با منبع آب ژرف در جنوب تهران

وی با اشاره به این که نمونه هایی از این آب های ژرف را در کشور داشتیم، گفت: چند سال پیش وزارت نیرو برای ذخیره کردن گاز اقدام به حفر زمین در جنوب تهران کرد که در روند این حفاری به منبع آب های ژرف برخورد کرد و مجبور شدند این آب ها را تخلیه کنند تا بتوانند گاز را به خلل و فرج سنگ ها تزریق کنند.

فتحی افزود: وقتی این آب ها از طریق پمپاژ بالا آمد، نمونه برداری صورت گرفت که نشان داد هدایت الکتریکی این آب ها بالای 60 هزار میکروزیمنت بر ثانیه بوده است؛ به عبارت دیگر، در سطح زمین تقریبا آبی وجود ندارد که میزان شوری و املاح آن تا این میزان بالا باشد، در طبقه بندی آب های مختلف، آب های شور و بسیار شور داریم که آب های بسیار شور عموما متوسط هدایت الکتریکی آنها بیشتر از 10 هزار، 12 هزار و 20 هزار است اما آب ژرفی که در جنوب تهران پمپاژ شد، بسیار شور بود.

وی ادامه داد: تصمیم گرفته بودند این آب را به دریاچه نمک در جنوب استان تهران تخلیه کنند از این رو با سازمان محیط زیست مکاتبه کردند تا مجوز این کار صادر شود، اما نتیجه آزمایش روی نمونه ها نشان داد که میزان شوری آن بسیار بالا است. به واقع استفاده از آبی که از تمام آب های روی سطح زمین شورتر است، نیازمند تصفیه و نمک زدایی است، این آب ها طی سالیان سال فلزات سنگین را در خود حل کردند و غلظت فلزات سنگین داخل آنها بسیار زیاد است بنابراین باید فلزات سنگین آن حذف شود که مستلزم هزینه بسیار بالا است، اگر بنا باشد فلزات سنگین این آب ها تصفیه شود باید تصفیه خانه های خاص برای آن طراحی شود که هزینه های آن به مراتب بالاتر از شیرین سازی آب دریا است .

خسارات تخلیه آب های فسیلی بر محیط زیست

به گفته فتحی، اگر به هر حال قرار بر تصفیه آب های ژرف باشد، در شورابه هایی که از این فرایند وارد محیط زیست می شود، غلظت عناصر سنگین بسیار بالا است و لجن های آن نیز نمک بسیار زیادی دارد که طبیعتا دفع آنها به عنوان پسماند ویژه محسوب می شود و در نتیجه مدیریت کردن آنها هم هزینه آور خواهد بود.

برداشت آب های ژرف و فرو نشست زمین

فتحی در پاسخ به پرسشی درباره ارتباط فرونشست زمین با برداشت آب های ژرف گفت: بسیاری از دشت های کشور به علت برداشت های بی رویه آب های زیر زمینی دچار فرونشست شده اند، اما برداشت آب های ژرف تاثیری در بروز یا تشدید این پدیده ندارد چون این آب ها در بستر سنگی اعماق زمین قرار دارند.

وی افزود: مشکل فرونشست باید با اجرای طرح های حفاظتی، آبخوان داری، آبخیزداری و تغذیه مصنوعی در دشت ها برطرف شود که اجرای آنها مستلزم هماهنگی بین دو وزارتخانه نیرو و جهاد کشاورزی است.

ضرورت اجرای مطالعات سیسماتیک روی منابع آب های ژرف در کشور

فتحی گفت: هنوز به صورت سیستماتیک در زمینه آب های ژرف در کشور مطالعاتی انجام نشده است و از این رو، نمی توانیم بگوییم که این منابع را نداریم و یا حتما داریم اما اعتقاد کلی کارشناسی بر این است اگر هم چنین ذخایری وجود دارد باید برای نسل های آینده بماند.

وی تاکید کرد: بهتر است بودجه و زمان را صرف اصلاح الگوی مصرف، جبران بیلان منفی آب های زیرزمینی، ارتقای سیستم راندمان آبیاری بخش کشاورزی و بازنگری در نحوه مدیریت منابع آب و کشاورزی معطوف کنیم تا امیدوار باشیم منابع آب های زیرزمینی به شرایط متعارف اولیه خود برگردد و از داشته های منابع آبی خود به نحوی استفاده کنیم که هم محصولات کشاورزی متناسب با اقلیم تولید کنیم و هم خسارت های برگشت ناپذیری به منابع آب و محیط زیست وارد نشود.

وی تاکید کرد: این امر باید تمام برنامه و تلاش کارشناسی ما باشد نه اینکه ایده های این چنین بیاوریم و به عنوان طرحی نو مطرح کنیم و احیانا منابعی را که نسل های آینده بهتر می توانند از آن استفاه کنند، امروز با بدترین روش هدر دهیم.