اعتدال، حلقه مفقوده در مشروطیت

روزنامه ایران: انقلاب مشروطیت ایران را بدرستی یک تجربه ناتمام دانسته‌اند؛ تجربه‌ای با دستاوردهای مهم و ارزشمند از یکسو و ضعف‌ها و ناکامی‌های بسیار از سوی دیگر.

افراطی گری و پیامدهای ویرانگر آن در هر دو حوزه نظر و عمل، محدود به جبهه استبدادگران سیاسی و مرتجعین مخالف مشروطیت نبود؛ بلکه با درجات متفاوتی بخش قابل ملاحظه‌ای از گروه‌ها و تشکل‌های سیاسی انقلابی و مشروطه طلب و بعضی از رهبران فکری و سیاسی انقلاب و نظام سیاسی مشروطیت را نیز در برگرفته بود.

در برابر آفت افراطی‌گری که هم در میان انقلابیون مشروطه خواه و هم مخالفان مشروطه پایگاه و‌جایگاهی داشت، اعتدال غایب بزرگ عصر مشروطیت در ایران بود.گرچه صدای اعتدال از حنجره افکار و قلم و رفتار سیاسی بعضی از نخبگان فکری و فعالان و رهبران سیاسی عصر مشروطه بیرون می‌آمد؛ اما این صدا که بر عقلانیت و خرد سیاسی تکیه داشت، در برابر حجم و‌ هجمه صدای افراطی گرایان، مجال چندانی برای شنیده شدن نیافت.

وجود مستندات و شواهد تاریخی فراوان، از این واقعیت خبر می‌دهد که انقلاب و نظام مشروطیت ایران به همان اندازه که از دشمنان خارجی خود آسیب و صدمه دیده است، در بسیاری از ناکامی‌های خود، قربانی بزرگترین دشمن داخلی خود به نام افراطی گری شد.