استعفای ائمه جمعه به کجا ختم می‌شود؟

خبرآنلاین: ائمه جمعه ها معمولا از یک ثبات جایگاه برخوردارند اما اینکه در روزهای اخیر دو امام جمعه همزمان استعفا دادند، نزد افکارعمومی و نخبگان این شائبه را به وجود آورد که این استعفا‎ها با عقبه سیاسی بوده یا ....؟

مقارن با ۵ مرداد سالروز اقامه اولین نمازجمعه کشور به امامت مرحوم آیت‎الله طالقانی در تهران، دو امام جمعه کرمان و بیرجند به فاصله چند روز استعفا دادند. اینکه تصمیم آنها اتفاقی با سالروز اولین نماز جمعه کشور مقارن شد یا فلسفه‌ای در پشت آن وجود دارد موضوعی است که مي‎تواند مورد واکاوی قرار گیرد.

استعفا از مسئولیت امری عادی و پذیرفته شده است، اما استعفاهایی بوده‎اند که بعد از اعلام، محل گمانه‌زنی و نقد و نظر قرار گرفتند. مخصوصا اگر استعفا از جایگاهی باشد که فرد مستعفی سال ها در آن جایگاه بوده و با مردم ارتباط کلامی داشته اما ناگهان تصمیم می‎گیرد که مسئولیت را به کس دیگری واگذار کند.

استعفای روحانیون حامی دولت؛ از شایعه در فضای مجازی تا واقعیت

وقتی خبر استعفای سیدیحیی جعفری امام جمعه کرمان از یاران مرحومان هاشمی رفسنجانی، شهید محمدجواد باهنر، حجتی کرمانی و سیدمحمود دعایی و دارای مواضع اعتدالی اعلام شد، همین وضعیت پیش آمد. برخی معتقد بودند که او با اراده خود به چنین تصمیمی نرسید.

موضع حمایتی حجت الاسلام جعفری از دولت روحانی برکسی پوشیده نبود او در یکی از خطبه های نمازجمعه گفت «همه ما باید از این دولت و کارگزاران حمایت کنیم» و در خطبه دیگری قیاس معناداری انجام تا تفاوت دولت یازدهم با دولت نهم و دهم بیشتر برای مردم مشخص شود، او گفت «فرق احمدی نژاد و روحانی از زمین تا آسمان است».

با انتشار دیدگاه‌هایی هایی که فشارهای پشت پرده را علت کنارگیری امام جمعه کرمان می دانستند، حجت‌الاسلام سیدرضا تقوی رئیس شورای سیاست‌گذاری ائمه جمعه کشور در مقام روشنگری برآمد و ضمن تأیید خبر استعفا، گفت: حضرت حجت‌الاسلام و المسلمین جعفری خطاب به مقام معظم رهبری نامه نوشتند که به دلیل کهولت سن و وضعیت نامناسب جسمانی، ادامه فعالیت به عنوان امام جمعه و نمایندگی ولی فقیه در استان کرمان برایم مقدور نیست و خواهشمندم که با کناره‌گیری اینجانب موافقت کنید. رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز بعد از پذیریش استعفای آقای جعفری، جانشین ایشان را انتخاب خواهند کرد.

اما این توضیح قانع کننده نبود و یک روز بعد از پیامی توئیتری اسحاق جهانگیری معاون اول رئیس جمهور که نوشت «آیت‌الله جعفری یار دیرین امام و انقلاب و امام جمعه با سابقه کرمان، نماد روحانیت روشن ضمیر، آگاه، خوشنام و معتدل است که خبر استعفایش نگرانم کرد»، باردیگر پرداختن به چرایی این استعفا به موضوع گزارش های تحلیلی برخی رسانه ها تبدیل شد تا ابعاد مختلف نگرانی معاون اول رئیس جمهور رمزگشایی شود. از جمله آنکه روزنامه قانون نوشت «فشارها برای استعفای حجت الاسلام جعفری از ۱۵ روز پیش شدت گرفت و هسته اصلی این فشارها، نزدیکان فکری به آیت‎الله مصباح یزدی در کرمان هستند».

در حالیکه همچنان چرایی استعفای امام جمعه کرمان محل تحلیل و نقد و نظر رسانه ای بود، خبر استعفای حجت‌الاسلام علی رضایی بیرجندی امام جمعه بیرجند نیز اعلام شد. امام جمعه مستعفی بیرجند از ابتدای دولت یازدهم رویکرد حمایتی نسبت به قوه مجریه داشت و حتی جمله صریحی درباره این موضوع دارد که «حمایت از رییس جمهور طبق فرمایشات رهبری یک وظیفه است». اما اینکه چه شد که تصمیم به استعفا گرفت، شاید به زمستان ۹۵ برگردد که برخی با فشار و جوسازی در فضای مجازی، قصد داشتند القا کنند که استاندار بیرجند در دیدار هنرمندان جوان استان «رقص مختلط بین زن و مرد» را مجاز دانسته است! با وجودی که پایگاه اطلاع رسانی استانداری خراسان جنوبی نقل قول منتسب به استاندار را خلاف واقع اعلام و آن را تکذیب کرد اما آنها نمی خواستند از موضع خود کوتاه بیایند و رویه تحصن را پیش گرفتند. برای بررسی این موضوع مقیمی قائم مقام وزیر کشور به مرکز خراسان جنوبی رفت و حجت الاسلام رضایی امام جمعه بیرجند او را پذیرفت. آن گروه قلیل وقتی نتوانستند با غوغاسالاری به مقصود خود برسند، امام جمعه شهر را از آن روز به بعد هدف هجمه ها و تخریب های خود قرار دادند. این هجمه ها آنقدر ادامه یافت که حجت الاسلام رضایی تصمیم به استعفا گرفت.

البته شایعه استعفای حجت‌الاسلام علی رضایی همچون خبر استعفای حجت الاسلام جعفری، مدت ها در فضاهای مجازی و واقعی مطرح بود و هر روز بر حرف و حدیث‌ها افزوده می‌شد تا آنکه سی‌ام تیر درست همان روزی که فرزند امام جمعه مستعفی کرمان صراحتا استعفای پدرش را بخاطر برخی فشارها اعلام و علت مشکل جسمی را رد کرد، حجت‌الاسلام علی تابعی امام جمعه موقت بیرجند در جمع نمازگزاران از کنارگیری حجت الاسلام رضایی از امامت جمعه این شهر خبر داد.

امام جمعه بیرجند در حالی مکتوب نامه استعفای خود را برای شورای سیاستگذاری ائمه جمعه ارسال کرده که یک سال و نیم تا پایان حکم مأموریت او زمان باقی بود. البته پیش از ترک شهر بیرجند، حجت الاسلام رضایی برای تنویر افکارعمومی نشست خبری گذاشت و توضیح داد که استعفایش به گمانه‌زنی‌ سیاسی رسانه‌ها ارتباط ندارد و با خواست خود از این شهر مهاجرت می‌کند.

بعد از استعفای امام جمعه کرمان و امام جمعه بیرجند این تحلیل نزد منتقدان شورای سیاستگذاری ائمه جمعه قوت گرفت که هدف، "هاشمی زدایی" از تریبون های نماز جمعه و تحویل دادن تریبون ها به حامیان آیت الله مصباح یزدی است. گرچه حجت الاسلام سیدرضا تقوی مدتی تحمل کرد تا موج انتقادها فروکش کند اما تاب نیاورد و به صحبت های مطرح شده واکنش نشان داد و گفت: «گفتند که تقوی به این ها فشار آورده و دارد هاشمی زدایی می کند و می خواهد طرفداران مصباح را بیاورد! انتخاب نمایندگان ولی فقیه در حیطه شخص رهبری است؛ بودن یا نبودن این ها به عهده رهبری است و ما نمی توانیم دخالت کنیم. آقای شبستری که امام جمعه تبریز بود و اخیرا کنار رفت، آیا هاشمی زدایی بود؟ این ها مسائل معمولی است.»

کسالت و کهولت سن واقعی یا مصلحتی؟

شورای سیاستگذاری ائمه جمعه مطابق ضوابط و موازین خود، فردی را برای دوره ای مشخص، به امامت جمعه یک شهرستان منصوب می کند اما آن شخص قبل از پایان دوره حکم مأموریت، می تواند در نامه ای از ادامه کار استعفا دهد. محمدتقی رهبر امام جمعه اصفهان نیز در گفتگو با خبرآنلاین به همین نکته اشاره کرد و گفت: «هر امام جمعه ای می تواند نامه بنویسد و از ادامه انجام مأموریت به دلیل مریضی، کهولت سن، مسافرت یا سایر علل استعفا دهد. البته شورای سیاستگذاری ائمه جمعه براساس شایستگی، صاحب بیان بودن و داشتن جایگاه اجتماعی افراد را به این مسئولیت منصوب می کند اما اگر فردی را موفق نبیند یا به این جمع بندی برسد که دیگر واجد شرایط برای ادامه کار در این مسئولیت نیست می تواند او را عزل و فرد جدیدی را به امامت جمعه آن شهرستان منصوب کند.»

استعفای ائمه جمعه به دلیل کهولت سن و مشکل جسمانی اتفاقی است که تازگی ندارد. کما اینکه آیت الله حسنی سال ۹۲ از امامت جمعه ارومیه و آیت الله باریک‌بین سال ۹۳ از امامت جمعه قزوین به همین دلایل کناره‌گیری کردند. آنچنانکه حجت الاسلام سیدرضا تقوی گفت، پیش از حجج اسلام جعفری و رضایی، آیت‌الله «محسن مجتهدشبستری» نماینده ولی فقیه و امام‌جمعه تبریز نیز خردادماه امسال به علت کهولت سن، کمردرد و بیماری گوارشی از ادامه حضور در این جایگاه انصراف داد.

رویکرد سیاسی شورای سیاستگذاری ائمه جمعه

اما آنچه شائبه ایجاد می کند تصمیماتی است که شورای سیاستگذاری ائمه جمعه در سال های اخیر به ویژه در شهر قم و تهران اتخاذ کرد. اهمیت جایگاه نمازجمعه شهر قم اگر بیش از جایگاه نمازجمعه تهران نباشد قطعا کمتر نیست. بعد از حوادث سال ۸۸، تدوین برنامه های دعوت از ائمه موقت جمعه تهران و قم برای اقامه نماز با ملاحظاتی همراه شد.

گرچه راهکار عزل برای برخی خطبای شهیر به کار گرفته نشد اما روند امور به گونه‎ای بود که برخی را به تصمیم برای اعلام استعفا برساند. آذر سال ۸۸ آیت الله جوادی آملی از امامت جمعه قم خداحافظی کرد. برخی این تصمیم را به اعلام مرجعیت ایشان دلالت دادند و در مقابل نیز کسانی رسیدن به چنین تصمیمی را به روابط پرچالش آیت الله جوادی آملی و رئیس دولت نهم در قضیه «هاله نور» و تایید این داستان توسط دفتر این مرجع عالی قدر در انتخابات ریاست جمهوری دهم و گلایه حامیان احمدی نژاد از حضرت آیت الله و حمایت ایشان از مرحوم آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی در انتخابات ریاست جمهوری ۸۴ ارجاع می دادند.

البته خطبایی هم بودند که هیچ گاه اعلام انصراف نکردند و در مقابل حکم عزل هم دریافت نکردند اما دیگر برای اقامه نماز جمعه دعوت نشدند. اتفاقی که برای مرحوم آیت الله هاشمی در تهران و آیت الله امینی و آیت الله استادی در قم رخ داد.

محمد هاشمی یک سال قبل از فوت مرحوم برادر گفت: الان هم آقای هاشمی مشکلی با حضور در نماز جمعه ندارند. مردم هم در این سال‌ها از ایشان خواسته‌اند در نماز جمعه حضور پیدا کنند اما موانعی وجود دارد که اجازه نمی‌دهد آیت‌الله هاشمی در نماز جمعه شرکت کند.

روحیه تمرکزگرایی شورای سیاستگذاری در حال تقویت است؟

در این میان منتقدانی هم هستند که فلسفه کنارگذاشتن برخی ائمه جمعه را شدت یافتن روحیه تمرکزگرایی شورای سیاستگذاری ائمه جمعه می دانند. یعنی معتقدند این شورا علاقه دارد ائمه جمعه سراسر کشور متن ارسالی از مرکز را محور خطبه های خود قرار دهند. به همین دلیل گاه خطبا صفات و تعابیر مشابه هم را در تریبون نمازجمعه نقاط مختلف کشور به کار می برند. اما برخی از امامان‌ جمعه مستثنا بوده‌اند. آیت الله سید‌یحیی جعفری امام جمعه مستعفی کرمان نیز در این طیف از ائمه جمعه قرار می‌گرفت. در مقابل این دیدگاه حجت الاسلام محمدتقی رهبر به خبرآنلاین گفت «ستاد مرکزی هر هفته نشریه ای را برای ائمه جمعه سراسر کشور ارسال می کند که حاوی اطلاعات و مسائل روز است. امامان جمعه مختار به استفاده از مطالب آن نشریه هستند یعنی این طور نیست که ستاد مرکزی امام جمعه را ملزم به بیان مطالبی در خطبه ها کند.»

در مجموع اینکه اصرار ستاد مرکزی در هماهنگی محتوای خطبه های بیان شده از تریبون های نمازجمعه سراسر کشور چقدر در عزل یا استعفاها تأثیر دارد؟، آیا عواملی در استعفای امام جمعه کرمان و امام جمعه بیرجند دخیل بوده‎اند یا آنکه همه اتفاقات روی پرده رخ داده؟ طرح دلایلی همچون کهولت سن و وضعیت نامناسب جسمانی چه میزان مصلحتی و چه میزان واقعی است؟ موضوعاتی است که افکار عمومی می تواند بهترین قضاوت را درباره آن داشته باشد.