جام جهانی چقدر پول می سازد؟

هفته نامه صدا - ریحانه یاسینی: پنجره ای بلند از نزدیکی سقف تا پایین زمین کشیده شده است. پرده از دو طرف پنجره کنار زده شده و درختان سبز منطقه زعفرانیه، در قاب تصویر جاخوش کرده اند. اسکلت برجی عظیم با جرثقیلی بر فراز آن نمای سبز درختان برهم ریخته و تصویر محوی از کوه ها در پشت آن دیده می شود. در کنار پنجره و در دفتر کاری بزرگ، مردی با موهای سفید و خاکستری که در پشت سر او پیچ خورده اند، ایستاده و روی کراواتش بته جقه های ایرانی نقش بسته اند.

رودریگو دی آزردو سانتوس، سفیر برزیل در تهران، 6 ماه است که در ساختمان سفارت برزیل در یکی از خوش نشین ترین محله های تهران مشغول به کار است و در همین مدت، آشنایی کاملی با ایران پیدا کرده است. او تا پیش از این، در سمت های اقتصادی و تجاری، برزیل فعالیت می کرده و حالا با صمیمیت به سوالات اقتصادی دو خبرنگار که پای حرف های او نشسته اند، پاسخ می دهد.

او پس از مدتی با انگلیسی سلیس می گوید: «چرا فقط از نفت و گاز و کشاورزی حرف می زنیم؟ برزیل چیزهای دیگری هم دارد که مردم ایران با آن ها آشنا شوند شعر و ادبیات برزیل خیلی قوی است، ولی ایرانی ها اصلا با آن آشنا نیستند. فوتبال! فوتبال ما یکی از مهم ترین بخش های تجاری و اقتصادی است. می دانم فوتبال برزیل را ایرانی ها می شناسند. اقتصاد ما فقط کشاورزی و صنعت نیست.»

همین نگاه در میان مدیران و سیاست مداران برزیلی، این کشور را به یکی از موفق ترین کشورها در اقتصاد ورزش و اقتصاد فوتبال تبدیل کرده است. آزردو سانتوس، از ناامنی و خشونت بالا در شهرهای برزیل حرف می زند و خیابان های ایرانی را امن و امان توصیف می کند، با وجود این مشکلات اجتماعی، برزیل با نگاه اقتصادی به ورزش توانسته بالاترین درآمدها را از رویدادهای ورزشی برای مردمش بسازد.

جام جهانی برزیل در سال ۲۰۱۴، ۲ میلیارد و ۶۰۰ میلیون دلار سود خالص برای فیفا به ارمغان آورد و برای برزیل نیز سود چند صد میلیون دلاری داشت. همین جام موتور محرکی شد تا برزیل به اقتصادی نوظهور در جهان تبدیل شود.

اما در ایران به جز چند سال در دهه هفتاد، هیچ وقت نگاه و ساختار درآمدزایی در ورزش و فوتبال وجود نداشته است.

محسن صفایی فراهانی، سیاستمدار برجسته که در سال های ۷۶ تا ۸۱، بر کرسی ریاست فدراسیون فوتبال تکیه زده بود، فوتبال را آیینه تمام عیار اقتصاد ایران می داند و می گوید: «فوتبال ایران به نظر من الگویی از اقتصاد ایران است یعنی همان بی نظمی هایی که شما در اقتصاد ما می بینید در فوتبال هم می بینید. نبودن انضباط مالی در فوتبال مشهود است و این هم ناشی از اقتصاد دولتی است و چون به هر حال این بی انضباطی ها را شما در تیم هایی که در لیگ به دولت وابسته هستند می بینید.»

اولین باری که پس از انقلاب ایران به جام جهانی صعود کرد، به سال خاطره انگیز 1998 بر می گردد. یعنی درست زمانی که صفایی فراهانی نگاه اقتصادی را وارد فوتبال ایران کرد. حالا این روزها که ایران موفق شده به جام جهانی 2018 روسیه صعود کند، اقتصاد فوتبال بیش از پیش مطرح شده است. هرچند بعد از صفایی فراهانی، یعنی در 15 سال گذشته، دیگر هیچ گاه تحلیل های اقتصادی در سخن هیچ مقام فوتبالی ای نیست.

صنعت فوتبال در ایران و جهان چه جایگاهی دارد؟

گردش مالی فوتبال اروپا، با یک سال درآمد نفتی ایران برابری می کند. در فوتبال قاره سبز جهان که به عنوان پرقدرت ترین فوتبال باشگاهی دنیا شناخته می شود، بررسی لیگ های فعال ۲۳ کشور نشان می دهد که رقمی در حدود ۱۴ میلیون یورو برای نقل و انتقالات بازیکنان صرف می شود و اگر هزینه های جاری نیز به آن اضافه شود، مبلغی بالغ بر ۲۰ میلیارد یورو به دست می آید که این مقدار پول معادل یک سال درآمد نفتی کشور ایران است.

در فوتبال باشگاهی اروپا، لیگ برتر انگلستان با رد و بدل شدن ۲ میلیارد و ۷۷۳ میلیون و ۹۵۰ هزار یورو، پرهزینه ترین لیگ محسوب شده و بعد از آن لالیگای اسپانیا با ۲ میلیارد و ۳.۹ میلیون و ۴۰۰ هزار یورو قرار دارد. کم هزینه ترین لیگ نیز مربوط به مسابقات باشگاهی فنلاند است که در آن ۲۲۷ میلیون و ۲۲۵ هزار یورو برای نقل و انتقال بازیکنان صرف می شود.

صنعت فوتبال در ایران نیز در نتیجه تجددخواهی های رضاشاه پا گرفت. تا اواسط دهه 1310 ورزش های غربی برای اقلیتی از ایرانی ها جالب بود و فوتبال که رسما روی آن سرمایه گذرای می شد، عمدتا فعالیتی خاص نخبگان و بالادستی ها باقی مانده بود. براساس اطلاعات کتاب روزی روزگاری فوتبال، نخبه گرا بودن فوتبال از روی اسم داوران بازی ها نیز مشخص بود؛ سردار اکرم قره گوزلو، ارسلان و عبدالله خلعتبری و عظام السلطنه ذوالفقاری.

عصر رضاشاه عصر طلایی ورزش دانشگاه ها در ایران بود. سرمایه گذاری حکومت روی فوتبال، هم در نیروهای مسلح و هم در نظام آموزش به سرعت فوتبال را به ورزش و سرگرمی محبوب تبدیل کرد. نتیجه تلاش ها این بود که به رغم مقاومت سنتی ها، فوتبال بین مردم نیز جای خودش را پیدا کرد.

ناظری انگلیسی در سال 1314 نوشت: «فوتبال ایران را هم فتح کرده و در سرتاسر مملکت بازی می شود... در شهرستان ها و روستاهای کوچک اغلب بچه مدرسه ای های پسر و بعضی مردان بزرگسال فوتبال بازی می کنند. بازی زیرکانه ای هم هست، سریع، بهداشتی، هوشمندانه...» و ترجیع بند معمول درباره کار گروهی را هم اضافه کرد: «در بسیاری مدارس ایران هفته ای چند بار فوتبال بازی می شود، نه فقط به خاطر اهمیت جسمانی اش بلکه به این دلیل که اعتقاد دارند ابزار آموزشی خوبی است برای آموختن این که چطور «شرافتمندانه» بازی کنند، خصلتی که ایرانی ها می خواهند در فرزندانشان به وجود بیاورند، چون هم در ایران و هم در اروپا در برخورد با اروپایی ها دیده اند که این عامل چقدر در ایجاد روابط بهتر انسانی اهمیت دارد.»

اما طی تمام دهه هایی که فوتبال ایران را هم فتح کرده است، هنوز این ورزش نتوانسته در جایگاه اقتصادی صحیحی قرار بگیرد و حتی اطلاعات و آماری درباره گردش مالی آن نیز وجود ندارد.

صفایی فراهانی یکی از مشکلات اصلی فوتبال ایران را چنین تحلیل می کند: «از دیرباز، یکی از مشکلات بزرگان فوتبال ایران این بود که مطلقا به درآمدزایی فکر نمی کرد. این مورد فقط به مدیران ربط پیدا نمی کرد. نوع اقتصاد ایران و شرایط آن و وابستگی های فدراسیون و به طور کلی تر ورزش ما به دولت داشت باعث می شد آنها فقط به بودجه دولتی فکر کنند و منابع خود را صرفا از دولت تعریف کنند.

من از سال 73 که آقای مصطفوی رییس فدراسیون شدند عضو هیئت رییسه بودم و مشکلات مالی زمان ایشان را می دیدم. شاهد بودم که او برای تامین بودجه چقدر به سازمان وابستگی داشت. چقدر فدراسیون دچار مشکل بود و برای هر کدام از تیم ها که می خواست به اردو برود به دنبال منابع مالی بود تا هر چند محدود بتواند اردوی ملی را برگزار کند. به هر حال فوتبال ما شرایط خودش را داشت.»

جام جهانی چقدر پول می سازد؟

براساس گزارش رسمی فیفا، ارگان اداره کننده فوتبال جهان موفق شده است تا میلیاردها دلار از برگزاری رقابت های جام جهانی فوتبال در برزیل درآمد کسب کند. فدراسیون جهانی فوتبال ۴ میلیارد و ۸۰۰ میلیون دلار از آخرین دوره رقابت های جام جهانی در سال ۲۰۱۴ درآمدزایی کرده است.

هزینه های برگزاری بزرگ ترین تورنمنت فوتبالی جهان در برزیل رقمی بالغ بر 2 میلیارد و 200 میلیون دلار گزارش شده است. یعنی جام جهانی برزیل 2 میلیارد و 600 میلیون دلار سود خالص برای فیفا به ارمغان آورده است. در این میان، رقم دقیق سود چندصد میلیون دلاری برزیل مشخص نیست، اما به اندازه ای بود که به یکی از عوامل محرک برای نوظهور شدن اقتصاد این کشور تبدیل شد.

از کل درآمد فیفا، ۲ میلیارد و ۴۰۰ میلیون دلار از درآمد گزارش شده از محل حق پخش تلویزیونی رقابت ها محقق شده است. در حالی که یک میلیارد و ۶۰۰ میلیون دلار آن را اسپانسرها پرداخت کرده و ۵۲۷ میلیون دلار دیگر درآمد ناشی از فروش بلیت بازی ها عنوان شده است.

در سال 2010 نیز هزینه برگزاری جام جهانی فوتبال در آفریقای جنوبی از پیش بینی های صورت گرفته توسط دولت این کشور بیشتر شد، اما این افزایش هزینه برای توسعه فوتبال و زیرساخت های این کشور توسعه یافته آفریقایی تاثیری روی درآمدهای این رقابت ها نداشته و براساس آمارهای منتشرشده، آفریقای جنوبی موفق شده تا 6 میلیارد دلار سود خالص از میزبانی جام جهانی فوتبال به دست آورد.

رقمی بیش از یک میلیارد و ۱۰۰ میلیون دلار برای نوسازی و احداث ورزشگاه های جدید از جمله هزینه هایی است که این کشور برای میزبانی رقابت های جام جهانی فوتبال متقبل شده است. با این حال عمده ترین هزینه صورت گرفته تخصیص رقمی معادل یک میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار برای توسعه زیرساخت های حمل و نقل و در نهایت صرف مبلغ ۳۹۲ میلیون دلار برای بهبود شرایط و نوسازی بنادر ورودی آفریقای جنوبی بود. پول هایی که مستقیما به توسعه خود این کشور انجامید.

اما به جز میزبانان جام جهانی، هر کدام از تیم های شرکت کننده نیز می توانند از این مسابقات، کسب درآمد کنند. طی هفته گذشته بعد از صعود ایران به جام جهانی، تمام تحلیل ها از اقتصاد فوتبال به پاداشت تیم ملی و بازیکنان معطوف بود. هیچ مدیر و هیچ مسئولی به صحبت از ساختاری برای کسب درآمد از این فرصت نپرداخت و همین فضا، بیم یک غفلت را ایجاد کرد.

دو دهه پیش، حضور ایران در جام جهانی 1998، یکی از معدود زمان هایی بود که به خلق درآمد مستمر برای فوتبال ایران انجامید. محسن صفایی فراهانی، رییس آن زمان فدراسیون در این باره می گوید: «ما می توانستیم از این فرصت به خوبی استفاده کنیم. با توجه به شرایط زمانی موفق بودیم. فوتبال هم چاره ای جز این ندارد که به دنبال تولید خوب باشد تا به درآمد مطلوب برسد. نتایج ایران در جام جهانی 98 در تسریع روند ما خیلی موثر شد. ایران در آن بازی ها بهترین تیم آسیایی بود.

این نتایج دو پارامتر برای ما به وجود آورد. یکی این که تعداد زیادی از بازیکنان ما طالب پیدا کردند تا به اروپا بروند که اگر شما سیر مهاجرت بازیکنان به لیگ های اروپایی را در آن زمان دنبال کنید می بینید که از ۹۸ به بعد وارد فضای جدیدی شدیم. من یادم هست در یک مقطع ما ۲۳ بازیکن در لیگ های اروپایی داشتیم.

موضوع دوم این بود که تعداد تیم هایی که خواهان بازی با ایران بودند قابل توجه شدند. از آمریکا تا ژاپن با ما مکاتبه می کردند که علاقه مندند تا با ایران بازی کنند. بازی هایی که ما با دانمارک، اتریش، آمریکا، کره و ژاپن داشتیم، همگی براساس مکانیزم درآمدزایی بود. هدف این بود تا بتوانیم شرایطی فراهم کنیم تا فدراسیون محتاج کسی نباشد.»

صفایی فراهانی، با روش ساده ای برای فوتبال ایران پول خلق کرده بود: «به مجردی که وارد فدراسیون شدم و مسئولیت به عهده گرفتم شروع کردم به بررسی مسائلی که در کشورهای دیگر مورد توجه بود چرا که به هر حال می شد از آنها الگوبرداری کرد و خیلی هم پیچیده نبود، برای مثال تیم ملی برزیل در بازی های دوستانه مبلغی در حدود ۲ تا ۳ میلیون دلار دریافت می کند.

من چهار دوره جام LG در ایران برگزار کردم و در هر دوره ما ۵۰۰ هزار دلار کسب درآمد داشتیم پس با نرخ آن روز ما همیشه پول قابل توجهی را از این طریق به دست می آوردیم. علاوه بر این که سه تیم خارجی در این تورنمنت بودند که خودش فرصت خوبی می شد تا تیم ملی بازی های تدارکاتی مناسبی انجام دهد.»