بازی های سنتی ایرانی؛ از «هفت سنگ» تا «تیله بازی»

هفته نامه سلامت - حمید مهدوی‌محتشم*: در فرهنگ لغت فارسی، کلمه بازی برابر با سرگرمی، مشغولیت، تفریح، کار و ورزش آمده است، اما زیست‌شناسان، روان‌شناسان، جامعه‌شناسان و هنرمندان در مورد بازی نظرات و تعاریف دیگری ارائه می‌دهند. زیست‌شناسان بر این باورند که علاقه انسان به بازی ریشه در کنجکاوی او نسبت به کشف و شناخت محیط اطراف دارد. روان‌شناسان نیاز انسان به بازی را نتیجه وجود انرژی مازادی می‌دانند که وی در خود نهفته دارد و جایی باید به مصرف برساند.

در دیدگاه جامعه‌شناسی نیز بازی وسیله‌ای برای تمرین آدمی در زندگی اجتماعی تلقی شده است. در نهایت، هنرمندان بر این باورند که بازی هنری ناشی از فرهنگ و آداب و سنن هر جامعه‌ای است.

بنابراین بازی‌ها به‌طور عام دارای باری فرهنگی هستند که چه در عصر حاضر و چه در گذشته با هدف پرکردن اوقات فراغت انسان طراحی شده‌اند. با شناخت بازی‌های بومی، محلی و سنتی ایرانی که علاوه بر بار فرهنگی، از جذابیت و تنوع بالایی نیز برخوردارند، نه‌تنها می‌توان تاریخ و سنن این مرز و بوم را به شکلی پویا و عمیق به نسل‌های آینده منتقل کرد، بلکه از آن به‌عنوان بهانه‌ای برای گریز از عواقب اعتیاد به تکنولوژی و معنا و مفهوم‌بخشی دوباره به زندگی هم استفاده کرد، به‌خصوص اینکه در بسیاری از این نمونه بازی‌ها قوانین ساده و اولیه‌ای از شکل بهینه اداره زندگی و هدایت آن آموزش داده و تمرین می‌شود تا افراد را به مهارت‌های لازم برای رویارویی با موقعیت‌های دشوار زندگی مجهز کند.

با نگاهی اجمالی به چند نمونه از این بازی‌ها به خوبی می‌توان نماد این آموزش‌ها را کشف کرد؛ احترام به دیگران، درک مفهومی و عملی رقابت سالم، دستیابی به مهارت پذیرش شکست، کار گروهی، همکاری و همیاری با دیگران برای رسیدن به هدفی مشترک، ایثار و فداکاری، تلاش جسمی و فکری، اهمیت راستی و صداقت و... . ما نیز در این شماره از صفحه «تناسب اندام»، بازی هفت‌سنگ، دستش ده، تیله بازی و یه قل، دو قل را از لحاظ علمی بررسی می‌کنیم و سپس نحوه اجرای درست بازی‌ها را آموزش خواهیم داد. منظور از بررسی علمی بازی‌ها این است که هر بازی سبب تقویت چه عضوی در بدن می‌شود و همچنین برای کدام رده سنی یا گروه کودکان مناسب‌تر است.

یادتان باشد که...

با توجه به پهناوری اقلیمی و قومی در ایران، انواع بازی‌ها با هدف‌های خاصی طراحی شده و میان مردم رایج بوده‌اند، به‌طور مثال، بازی‌های مراسم عروسی، مراسم کشاورزی، برداشت محصول، اعیاد، تغییر فصول، بارش باران، دور کردن خشکسالی و... در واقع، بالغ بر ۱۵۰ نوع بازی سنتی در ایران وجود داشته که به مرور زمان و تغییر شیوه‌های زندگی، نسل امروز با بسیاری از آنها بیگانه است. این بازی‌ها در دو گروه فضای باز و فضای بسته تقسیم‌ شده و این امکان را برای افراد مهیا می‌کرده‌اند که در هر مکان و شرایطی بتوانند از اوقات خود بهترین بهره را ببرند.

بازی‌هایی مثل هفت‌سنگ، طناب‌کشی، گرگم به هوا، الک دولک، وسطی و... جزو بازی‌های دسته اول (فضای باز) و بازی‌هایی مثل یه‌قل، دوقل، اتل متل توتوله، تاپ تاپ خمیر و... جزو بازی‌های دسته دوم (فضای بسته) تقسیم‌ می‌شوند. ضمن اینکه هر کدام از این بازی‌ها را می‌توان به گروه‌بندی‌های دخترانه و پسرانه نیز تقسیم کرد. البته برخی بازی‌ها از لحاظ اجتماعی، فرهنگی و مذهبی در بیشتر نقاط ایران مشترک بوده‌اند که بد نیست برای احیای ارزش‌های این گروه بازی‌ها هم که شده مروری به آنها داشته باشیم.

1. هفت‌سنگ

حرکات دویدن و جست‌وخیز کردن در بازی هفت‌سنگ بیشتر اجرا می‌شود. این بازی از هماهنگی چشم و دست و تعقیب دیداری بالایی برخوردار است. بازی هفت‌سنگ به تمرکز فراوانی نیاز دارد، در نتیجه قدرت توجه و تمرکز، تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی را در کودک تقویت می‌کند. همچنین موجب بهبود سرعت عمل و مهارت‌های پایه (دویدن، گرفتن و...) در کودک می‌شود. علاوه بر اینها، کودک با کار گروهی آشنا می‌شود و اهمیت آن را به خوبی درک خواهد کرد. این بازی را تمامی کودکان ۸ ساله به بالا می‌توانند انجام دهند. همچنین کودکان دارای DCD, ADHD, LD و MR نیز می‌توانند از فواید این بازی بهره ببرند.

شرح بازی

برای انجام این بازی، افراد به دو گروه مساوی تقسیم می‌شوند و هر کدام یکی از بازیکنان خود را به‌عنوان سردسته و رهبر برمی‌گزینند. یک گروه در فاصله معینی از محل هفت‌سنگ که روی هم چیده شده‌اند، قرار می‌گیرند تا به نوبت با توپ تنیس، سنگ‌ها را مورد هدف قرار داده و بزنند. گروه دوم نیز پشت هفت‌‌سنگ، منتظر نتیجه‌اند تا هرگاه توپ پرتاب‌شده توسط گروه اول به هفت‌‌سنگ برخورد نکرد، فورا جایشان را با آن گروه عوض کنند ولی اگر برخورد کرد و آرایش آنها را به هم زد، توپ را بردارند و با پاسکاری و هدف‌گیری سعی کنند نفرات گروه اول را با توپ بزنند. اگر توپ به بازیکن برخورد کند، از دور بازی اخراج می‌شود.

همچنین نفرات گروه اول در هر فرصتی که به دست آورند، سراغ سنگ‌ها می‌روند تا آنها را روی هم بچینند و یک امتیاز بگیرند. مشخص است که برای انجام چنین کاری، یکی از دوستان باید خود را به خطر بیندازد و یارش را مقابل ضربات توپ پوشش دهد. اگر باز هم مورد ضرب توپ قرار گرفت و از بازی اخراج شد، دیگری کار را به اتمام می‌رساند ولی اگر دیگر بازیکنی نمانده باشد، بازی تمام می‌شود و در دور بعدی جا و نقش گروه‌ها عوض خواهد شد. در پایان، گروهی که زودتر 7 امتیاز کسب کند، برنده است.

2. دستش ده یا همان خروس جنگی

در این بازی که به اشتباه به «دست رشته» شهرت دارد، حرکات پریدن، جست‌وخیز کردن و لی‌لی کردن بیشتر اجرا می‌شود و برای تقویت توجه و تمرکز در کودک مفید است. به علاوه، موجب تقویت تعادل، ادراکی-دیداری و مهارت‌های پایه (دویدن، گرفتن و...) در کودک می‌شود. این بازی را تمامی کودکان بالای ۴ سال می‌توانند اجرا کنند. همچنین کودکان دارای DCD، ADHD، LD و MR نیز می‌توانند از فواید این بازی بهره ببرند.

شرح بازی

در این بازی که هرچه تعداد نفرات آن بیشتر باشد، لذت بازی بیشتر خواهد بود، فردی به‌عنوان خرس وسط انتخاب می‌شود. این فرد باید حین پاسکاری توپ (با دست) بین بازیکنان، توپ را از آنها بگیرد. شخصی که توپ را از دست می‌دهد، جای او را می‌گیرد. عمل قاپیدن توپ در هوا نیز در این بازی مجاز است.

۳. یه قل، دو قل (به ترکی: ابه داش یا قجمه داش)

هدف از این بازی و سرگرمی، افزایش هماهنگی عصبی-عضلانی، افزایش دقت و تمرکز و چابکی است و تعداد بازیکنان بیشتر از 2 نفر (۲ تا ۱۰ نفر) توصیه می‌شود. ابزار این بازی نیز ۵ سنگ گرد و کمی بزرگ‌تر از فندق است.

شرح بازی

ابتدا با جفت یا تک آمدن، آغازکننده بازی را مشخص می‌کنند، به این گونه که یکی از بازیکنان سنگ‌ها را در مشت می‌گیرد تا دیگری بگوید زوج است یا فرد. این بازی چند مرحله دارد و بازیکن با اجرای موفق هر مرحله، به مرحله دیگر راه می‌یابد ولی اگر در هر مرحله مرتکب اشتباه شود، می‌بازد و باید بازی را به نفر بعدی واگذار کند.

مرحله اول (قل اول): 5 سنگ را به گونه‌ای که جدا از هم باشند روی زمین پخش می‌کنند. آغازکننده بازی یکی از سنگ‌ها را برمی‌دارد و بالا می‌اندازد و در فاصله زمانی پایین آمدن سنگ، یکی از سنگ‌های روی زمین را برمی‌دارد و با همان دست، سنگ بالاانداخته را که در حال سقوط است، می‌گیرد و به همین شیوه همه سنگ‌ها را برمی‌دارد.

مرحله دوم (دو قل): ۵ سنگ را به گونه‌ای که دو به دو قرار بگیرد، روی زمین پخش می‌کند؛ یکی را برمی‌دارد و بالا می‌اندازد و سنگ‌ها را دوتایی از روی زمین برمی‌دارد.

مرحله سوم (سه قل): مانند مراحل مذکور است؛ با این تفاوت که 4 سنگ روی زمین را باید در دو حرکت یک تایی و سه تایی بردارد.

مرحله چهارم: یک سنگ را به هوا می‌اندازد و ۴ سنگ را با هم از روی زمین برمی‌دارد و سنگ معلق در هوا را می‌گیرد.

مرحله پنجم (قرتک): یک سنگ را به هوا می‌اندازد، در حالی که 4 سنگ دیگر در مشت است، انگشت سبابه را به زمین می‌کشد، بعد سنگ را در هوا می‌گیرد.

مرحله ششم: بازیکن سنگ‌ها را پخش می‌کند. یکی را برمی‌دارد و بالا می‌اندازد. در فاصله بازگشت، یکی از سنگ‌های روی زمین را برمی‌دارد و سنگ هوا را می‌گیرد و با یک پرتاب دیگر، سنگی را که از روی زمین برمی‌دارد، با یکی از سنگ‌ها عوض می‌کند و به همین روش، مرحله را با تعویض تمامی سنگ‌ها به پایان می‌رساند.

مرحله هفتم: در این مرحله، بازیکن بعد از ریختن سنگ‌ها روی زمین، دست چپ را در یک طرف آنها به شکل عمودی بر زمین می‌گذارد و دیواری درست می‌کند. با دست راست یکی را بعد از برداشتن به طرف بالا می‌اندازد و 2 بار می‌گیرد و در این فاصله باید یکی از سنگ‌ها را بردارد و آن سوی دیوار بگذارد و این حرکت را برای تمامی سنگ‌ها اجرا کند.

مرحله هشتم: در این مرحله، بازیکن سنگ‌ها را یکجا به طرف بالا می‌اندازد و در فاصله بازگشت آنها، به سرعت دست‌ها را به هم می‌چسباند و با دو کف دست، سنگ‌ها را می‌گیرد. دوباره آنها را در همان حالت با دو دست به طرف بالا می‌اندازد و در این فاصله دست‌ها را وارونه می‌کند و از ناحیه انگشت سبابه به هم می‌چسباند و آنها را با پشت دست‌هایش می‌گیرد و سپس سنگ‌ها را بالا پرتاب می‌کند و با کف دو دست می‌گیرد. افتادن

حتی یک سنگ موجب سوختن است و هر کدام از بازیکنان که این مراحل را بدون اشتباه بگذراند، برنده بازی معرفی می‌شود و اگر در هر مرحله بسوزد، باید بازیکن حریف بازی را ادامه بدهد.

مرحله آخر: مرحله تنبیه است و دو بازیکن روبروی هم می‌نشینند. بازنده کف دستش را به زمین می‌چسباند و نفر برنده سنگ‌ها را یکی‌یکی با اسامی تنبیه‌ها مانند: «نوازش و برداشتن عسل از کندو» پشت دست او می‌چسباند، سپس باید با یک حرکت همه سنگ‌ها را به سوی بالا بیندازد و با کف دست بگیرد. اگر توانست همه را بگیرد، تنبیهی متوجه او نیست، اما اگر سنگی روی زمین بیفتد، به تعداد سنگ‌های افتاده برای او جریمه تعیین می‌کنند.

۴. شمع گل پروانه

این بازی برای تمامی کودکان بالای 4 سال مفید است و موجب تقویت تعادل، مهارت‌های پایه و تقویت اندام تحتانی می‌شود و برای کودکان DCD, ADHD, LD و MR نیز مفید است.

شرح بازی

این بازی معمولا با ۳ نفر انجام می‌شود. ۲ نفر، دو طرف یک طناب را می‌گیرند (به صورتی که وسط طناب کمی به زمین برخورد کند)، نفر سوم وسط می‌ایستد و نفرات طرفین طناب را با این شعر (شمع گل پروانه افسانه و اسم طرفین بازی) طناب را می‌چرخانند و نفر وسط از روی طناب می‌پرد و روی هر اسمی که نتواند همزمان با آن از روی طناب بپرد، جایش را با اسمی که روی آن می‌ایستد، عوض می‌کند.

5. وسطی

این بازی برای تمامی کودکان بالای ۴ سال مفید است و موجب تقویت تعادل، مهارت‌های پایه و تقویت اندام تحتانی می‌شود و برای کودکان DCD, ADHD, LD و MR نیز مفید است.

شرح بازی

در این بازی، بازیکنان به ۲ گروه مساوی تقسیم می‌شوند و به قید قرعه یا شیر و خط، یکی از گروه‌ها در وسط محوطه بازی می‌ماند و گروه دیگر، در دو قسمت، به طرفین عرضی محوطه بازی روانه می‌شوند. بازی با پرتاب توپ به وسیله یکی از بازیکنان گروه کناری آغاز می‌شود. گروه کناری سعی بر این دارند که با نشانه رفتن و زدن افراد گروه وسطی باعث سوختن و اخراج آنها شوند. تلاش گروه داخلی هم بر این است که با حرکات سریع از برخورد توپ در امان بمانند و اگر یار سوخته داشته باشند، با ایثار و گرفتن توپ در فضا که یک امتیاز محسوب می‌شود، او را به بازی برگردانند. حال، شاید به این مرحله از بازی رسیده باشیم که تنها یک نفر از گروه وسطی، داخل میدان بازی باشد که اگر تا ۱۰ شماره پرتاب نتوانند او را هدف‌گیری کنند و بزنند، تمامی یاران سوخته گروهش را احیا می‌کند و همگی در وسط میدان باقی می‌مانند و بازی را ادامه خواهند داد.

گاهی با در نظر گرفتن موقعیت وسطی‌ها، به جای نشانه‌گیری و زدن حریف وسطی، توپ را برای فریب و شیرین‌کاری هم که شده به دوستان مقابل پاسکاری می‌کنند تا آنها به حسابشان برسند. از جمله مقررات این بازی نیز این است که اگر تمامی بازیکنان وسطی در محدوده میدان باشند، هر توپ گرفته‌شده به‌عنوان یک امتیاز ذخیره ضداخراجی محسوب می‌شود و اخراجی و اخراج‌ها را به تاخیر می‌اندازد. گرفتن توپ پس از برخورد با زمین هم موجب سوختن بازیکن است.

6. تیله‌بازی

بازی‌های یک قل، دو قل و تیله‌بازی سبب بهبود هماهنگی چشم و دست، حرکات ظریف، گرفتن سه‌انگشتی، توزیع نیرو، سرعت عمل و تقویت ادراکی-دیداری در کودک می‌شود. این دو بازی برای تمامی سنین بالای ۵ سال قابل‌اجراست. همچنین برای کودکانی که مبتلا به LD، MR و ADHD هستند بسیار مفید خواهد بود و سبب بهبود دست‌خط کودک، برانگیختگی حسی-حرکتی و تمرکز و توجه‌شان می‌شود.

شرح بازی

در قدیم بچه‌ها (بیشتر پسربچه‌ها) روی زمین چاله‌هایی (۵ یا ۶ تا) به پهنای کف یک دست و عمق تقریبی ۲ تا ۳ انگشت با فاصله‌های نیم‌متری از هم می‌کندند و گوی‌های شیشه‌ای کوچکی (به اندازه تقریبا ۲ برابر یک نخود) را دستشان می‌گرفتند و از یک نقطه شروع و به نوبت سعی می‌کردند تیله‌ها را با قرار دادنشان بین نوک انگشت شست و انگشت وسط داخل یکی از گودال‌ها بیندازند.

اگر تیله به گودال می‌افتاد، یک امتیاز به نفع او بود و نوبت به دیگری می‌رسید و فرد امتیازآورده در دور بعد باید تیله‌اش را از همان مکان چاله به سمت چاله بعدی با همان شیوه مخصوص پرت می‌کرد و اگر هم نمی‌افتاد، تیله همان‌جا که افتاده، می‌ماند تا دوباره نوبت به او برسد و دوباره تلاش کند. این بازی تا وقتی ادامه دارد که یکی زودتر از بقیه همه چاله‌ها را طی کند یا اینکه به توافق خودشان پایانی برای بازی انتخاب کنند. این بازی مقید به تعداد افراد نیست و با هر تعداد نفری قابل‌اجراست.

LD: ناتوانایی یادگیری یا اختلال یادگیری

MR: عقب‌ماندگی ذهنی و اختلالات زبان

DCD: اختلال هماهنگی رشدی

ADHD: بیش‌فعالی

*کارشناس ارشد آسیب‌شناسی ورزشی و حرکات اصلاحی