چهار سال پسرفت در صنعت هسته ای

ابراهیم متقی؛ استاد دانشگاه تهران در صبح نو نوشت: قابلیت و فناوری هسته‌ای را می‌توان در زمره حوزه‌های جدید قدرت راهبردی دانست. براساس چنین انگاره‌ای بود كه ذهنیت اجتماعی ایران و سیاست رسمی دولت برای ارتقاء قابلیت هسته‌ای ایران شكل گرفت. حفظ قدرت و قابلیت‌های راهبردی هر كشور نیازمند بهره‌گیری دولت‌ها از الگوهای كنش سیاسی است كه ضرورت‌های منافع ملی، قدرت ملی و امنیت ملی كشورها را شكل می‌دهد. در مناظره‌ رقابت‌های انتخابات ریاست جمهوری ایران در سال ۱۳۹۲ این موضوع مطرح شد كه بهترین گزینه خروج از بن‌بست، محدودیت‌های راهبردی و تحریم‌های فزاینده را «نقطه تعادلی» تشكیل می‌دهد كه سانتریفیوژها و زندگی اقتصادی مردم در چرخش سازنده قرار داشته باشند.

۱-نقطه تعادلی در چرخه سانتریفیوژها و زندگی اقتصادی مردم

تحلیل نقطه تعادلی در چرخه سانتریفیوژها و زندگی اقتصادی جامعه ایران را نتایج اقتصادی و راهبردی برنامه جامع اقدام مشترك منعكس می‌سازد. شاید واقعیت‌های زندگی اجتماعی و اقتصادی ایران بهترین گواه برای میزان كارآمدی برجام در پایان دادن به تحریم‌های اقتصادی و عادی‌شدن روابط تجاری، مالی، بانكی و پولی ایران با نهادهای بین‌المللی است. هم‌اكنون چهار سال از مناظره‌های انتخاباتی كاندیدای ریاست جمهوری گذشته و شكل جدیدی از تعامل در روابط ایران با آمریكا و سایر كشورهای جهان غرب تجربه شده است. ارزیابی سیاست هسته‌ای براساس واقعیت‌های زندگی اقتصادی جامعه ایران و قابلیت‌های راهبردی ناشی از چرخش سانتریفیوژها انجام می‌گیرد. انگاره‌های مختلفی در ارزیابی وعده‌های انتخاباتی با اهداف راهبردی و سیاست هسته‌ای ایران وجود دارد. در چنین فرآیندی بود كه رئیس‌جمهور ایران براساس جهت‌گیری بوروكراتیك و دیپلماتیك خود در صدد برآمد تا تحولی نمادین را به‌عنوان سرآغاز مذاكرات دیپلماتیك خود قرار دهد. انتقال پرونده مذاكرات هسته‌ای از شورای عالی امنیت ملی به وزارت امورخارجه كه ماهیت بوروكراتیك دارد را باید به‌عنوان اولین اقدام نمادین رئیس‌جمهور اسلامی ایران در روند سیاستگذاری هسته‌ای دانست.

۲-قابلیت هسته‌ای و انگاره اجتماعی ایران در دوران قبل از برجام

برنامه هسته‌ای ایران و تاکید بر «حفظ چرخه مستقل سوخت هسته‌ای» به عنوان موضوعی راهبردی و ملی نوعی اجماع نسبی سیاسی نزد نخبگان ایرانی به‌وجود آورد. در سال‌های ۹۲-۱۳۸۰ برنامه هسته‌ای به‌عنوان یكی از موضوعات امنیت ملی ایران تلقی می‌شد كه ظرفیت‌های لازم برای ایجاد اجماع سیاسی در سطح نخبگان، نهادها و گروه‌های اجتماعی را به‌وجود آورده بود. در حالی كه روند مذاكرات و نتایج حاصل از آن بیانگر نشانه‌هایی از اختلاف‌نظر بین نخبگان فكری و اجرایی در كشور را منعكس می‌سازد. حتی سازمان‌های اطلاعاتی آمریکا به ویژه «سازمان برآوردهای اطلاعات ملی» موسوم به NIE بیان داشته بودند که فعالیت هسته‌ای ایران صلح‌جویانه بوده و هیچ گونه نشانه‌ای از انحراف در فعالیت‌های هسته‌ای وجود نداشته است.

۳-داده‌ها و ستانده‌ها در برنامه جامع اقدام مشترك

مذاكرات هسته‌ای ایران و گروه ۱+۵ بعد از ۲۲ ماه در روز ۱۴ جولای ۲۰۱۵ به توافقی منجر شده كه راهنمای كشورهای ۱+۵، شورای امنیت سازمان ملل و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در ارتباط با روند محدودسازی قابلیت هسته‌ای ایران و همچنین برطرف‌سازی تدریجی تحریم‌ها خواهد بود. هدف اصلی مذاكرات هسته‌ای از سوی ایران را می‌توان جلب اعتماد كشورهای نظام بین‌الملل برای حذف تدریجی تحریم‌ها دانست. در حالی‌كه هدف بنیادین كشورهای گروه ۱+۵ را می‌توان در قالب راستی‌آزمایی مورد توجه و تحلیل قرار داد.

با توجه به پایان مذاكرات جولای ۲۰۱۵ و تهیه متن توافق می‌توان به این جمع‌بندی رسید كه موافقت‌نامه تنظیم‌شده، سازوكارهای نظارتی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را در ایران افزایش داده است. در این فرایند، ایران اجرای پروتكل الحاقی را به‌گونه داوطلبانه پذیرفت و به این ترتیب، زمینه برای افزایش سازوكارهای نظارتی آژانس در روند فعالیت‌های هسته‌ای و راهبردی ایران فراهم شده است. پروتكل الحاقی، امكان اشاعه فناوری هسته‌ای از كشورهای دارنده به كشورهای غیردارنده هسته‌ای را كاهش می‌دهد.

در این فرایند، سایت فوردو كاركرد خود را برای غنی‌سازی در شرایط اضطراری از دست می‌دهد. اگر چه ۱۰۰۰ سانتریفیوژ نسل اول در این سایت نگهداری خواهند شد، اما راه‌اندازی و به‌كارگیری آن در زمان محدودی امكان‌پذیر نیست. از همه مهم‌تر آنكه براساس موافقت‌نامه لوزان ۶ آوریل ۲۰۱۵ مقرر شد كه مواد شكافت‌زا وارد سایت فوردو نشوند. در چنین شرایطی، كاركرد فوردو برای غنی‌سازی اضطراری به میزان قابل توجهی كاهش می‌یابد.

آژانس اجازه نظارت بر مراكز تغلیظ اورانیوم غنی‌شده ایران را به‌مدت ۲۵ سال به‌دست آورده است. چنین وضعیتی به‌مفهوم آن است كه امكان دستیابی به اورانیوم ۲۰ درصد برای تهیه میله سوخت رآكتور تهران نیز وجود نخواهد داشت. آژانس اجازه نظارت بر تولید لوله روتور و بیلوز سانتریفیوژها را به‌مدت ۲۰ سال به‌دست آورده است. چنین نظارتی مانع از فرایندی خواهد شد كه تحقیق و توسعه را برای تأمین ۱۹۰ هزار سو اورانیوم غنی‌شده جهت می‌دهد. غنی‌سازی ایران برای مدت ۱۵ سال صرفاً در مقیاس ۳,۶۷ درصد خواهد بود. در این ارتباط، رآكتور آب سنگین اراك كه پروژه ساخت آن نسبتاً به اتمام رسیده بود، كارآمدی خود را از دست داده و هنوز هیچ‌گونه نشانه‌ای برای بازطراحی رآكتور جدیدی كه انتظارات صنعتی، اقتصادی و راهبردی ایران را تأمین كند مشاهده نمی‌شود.

نتیجه‌گیری

فرآیند دیپلماسی هسته‌ای ایران به‌گونه‌ای شكل گرفته كه امكان برگشت‌پذیری تحریم‌ها بدون قطعنامه جدید شورای امنیت امكان‌پذیر است. علاوه‌بر آن، نهادهای قانون‌گذار آمریكا تلاش خود برای اعمال تحریم‌های اقتصادی جدید علیه ایران را گسترش داده‌اند. موفقیت هرگونه توافق بین‌المللی را می‌توان براساس نتایج حاصل از آن مورد بررسی قرار داد. در شرایط موجود كنگره آمریكا تلاش دارد تا با طرح بهانه‌های خاص در حوزه هسته‌ای یا موشك‌های بالستیك، محدودیت‌های جدیدی را علیه ایران اعمال كند. تاكنون تحریم‌های جدیدی در ارتباط با ایران در دستور كار قرار گرفته است.

موج جدید محدودسازی قدرت ایران و بهره‌گیری آمریكا از سازوكارهای اجبارآمیز مانند تحریم سپاه پاسداران در زمره نشانه‌هایی است كه دومینوی گذار از قدرت، به‌گونه اجتناب‌ناپذیر بر ساختار سیاسی ایران تحمیل خواهد كرد. اگرچه كروكر رئیس كمیسیون سیاست خارجی مجلس سنای آمریكا، بررسی و رأی‌گیری درباره لایحه تحریم جدید ایران را تا پایان انتخابات ریاست جمهوری از دستور كار خارج كرده است. واقعیت‌های سیاست خارجی و الگوی كنش راهبردی آمریكا بیانگر شرایطی است كه سیاست تحریم به‌گونه‌ای اجتناب‌ناپذیر ادامه خواهد یافت. در حالی كه بازسازی زندگی اجتماعی و اقتصادی جامعه ایران ‌اكنون در هاله‌ای از ابهام باقی مانده است. علت اصلی ركود اقتصادی را می‌توان ناشی از عدم تأمین انتظارات اقتصادی با واقعیت‌های ناشی از نتایج برنامه جامع اقدام مشترك دانست. طبعاً موضوعات اقتصادی و میزان اثربخشی برنامه جامع اقدام مشترك یكی از موضوعات اصلی رقبای جدید در روند انتخابات ریاست جمهوری ۱۳۹۶ خواهد بود