بانک های ایران؛ پولدارهایی که پول ندارند!

هفته نامه صدا - زینب کوهیار: با اسامی ای که با رنگ های جذاب روی تابلوها می درخشند و نشان هایی که روی سردر شعبه ها به نمایش گذاشته شده اند، تبدیل به بخش جدایی ناپذیر خیابان های شهر شده اند. در محله های متراکم پایین شهر، کمتر خیابانی است که لا به لای ساختمان های به هم چسبیده اش، چند شعبه از بانک ها را در خود جای نداده باشد. بالاتر از این محله ها، در مناطقی از شهر که ساختمان ها کمتر فرسوده است و خیابان های کمتر باریک شده، برج های بلند و ساختمان های سر به فلک کشیده، کارمندان دفاتر مرکزی بانک ها را در خودشان جای داده اند.

آمار می گوید که بانک ها نمای شهر را به نفع خودشان تغییر داده اند. این طور به نظر می رسد که هیچ کس پولدارتر از بانک ها نیست. ۲۰ بانک غیردولتی از بانک مرکزی مجوز فعالیت گرفته اند و تعداد شعبه های بعضی از این بانک ها در شهر تهران به بیش از ۵۰ شعبه می رسد. برای مثال بانک اقتصاد نوین نزدیک به ۱۰۶ شعبه در پایتخت دارد و شعب بانک پارسیان در شهر تهران به بیش از ۱۶۰ شعبه می رسد. تعداد شعبه های بانک سامان در شهر تهران به ۸۰ شعبه می رسد و بانک پاسارگاد در سراسر کشور ۳۲۷ شعبه دارد که نزدیک به ۲۰۰ شعبه آن در استان تهران فعالیت می کنند.

این تنها آمار بانک های خصوصی کشور است. بنابر اعلام بانک مرکزی 85 موسسه مجاز فعال در بازار پول کشور نقش آفرینی می کنند. غیر از 20 بانک غیردولتی حاضر در بازار پول نام دو بانک قرض الحسنه معتبر در فهرست بانک مرکزی وجود دارد. پنج موسسه مالی و اعتباری مجاز در کشور سپرده جذب می کنند و 43 صندوق قرض الحسنه در سراسر کشور از نظر بانک مرکزی مجاز به فعالیت هستند و البته نام هفت صندوق قرض الحسنه مرتبط با بانک ها و موسسات مالی و اعتباری هم در فهرست بانک مرکزی به عنوان موسسات مجاز فعال ر بازار پول آورده شده است.

در فهرست بانک مرکزی بانک ملی، بانک سپه و بانک پست بانک ایران سه بانک تجاری متعلق به دولت ایران هستند و پنج بانک تخصصی دولتی در کشور فعالیت می کنند که زمینه های مسکن، صنعت و معدن، توسعه تعاون، صادرات و کشاورزی را پوشش می دهند. شعبه های تمام این بانک ها در سراسر کشور پراکنده است.

رشد قارچ گونه شعبه ها، بنگاه های اقتصادی وابسته به بانک ها و تبلیغات پرسر و صدای چندین ساله آن ها برای پرداخت سود بیش از 20 درصد به صاحبان سپرده اطمینان به خلل ناپذیر بودن فعالیت بانک ها را تقویت می کند. اطمینانی که در سال های اخیر با تردیدهایی مواجه شده است. همین تردیدها باعث شده در اخبار غیررسمی از اصطلاح ورشکستگی برای توصیف وضعیت چند بانک خصوصی استفاده شود یا در خوش بینانه ترین حالت ممکن، بشنویم که وضع بانک ها خراب است و زیان ده شده اند.

4 گامی که بانک ها را به لبه پرتگاه کشاند

۴۵ درصد از دارایی بانک ها منجمد شده است. رییس کل بانک مرکزی با اعلام این درصد از انجماد دارایی بانک ها از حال بد نظام بانکی خبر می دهد و اینکه بانک ها روزگار سختی را در تنگنای مالی پیش آمده می گذرانند. به گفته کارشناسان وضعیت فعلی بانک ها ناشی از تحولات اقتصاد کلان است.

داستان از اینجا شروع شد که اقتصاد ایران به رکود خورد و بنگاه های اقتصادی و تولیدکنندگان که از بانک ها تسهیلات دریافت کرده بودند، نتوانستند در موعد مقرر مبالغ را به شبکه بانکی بازگردانند. با گذشت موعد بازپرداخت و به تعویق انداختن عمل به تعهدات از سوی تسهیلات گیرندگان، فرآیند زیان دهی بانک ها کلید خورد.

1 . شکل گیری حجم زیاد معوقات بانکی مقدمه افتادن بانک ها در سراشیبی بود. از سه، چهار سال پیش که آثار تحریم ها در اقتصاد نمایان شد، بازپرداخت معقوات بانکی به تاخیر افتاد تا جایی که در نهایت بانک مرکزی مجبور به تصمیم گیری شد. قرار شد افرادی که تسهیلات دریافت کرده و بازپرداخت آن را به تاخیر انداخته بودند، جریمه شوند. از همان زمان داستان ممنوع الخروج کردن بدهکاران بانکی و جرایم دیرکردها شروع شد.

2 . بانک ها در چند سال گذشته به دلیل مسائل مربوط به تورم به زیان دهی رسیدند. بانک ها به سپرده های ریالی به ویژه سپرده های مدت دار یک ساله، دوساله و پنج ساله سود 22 درصد پرداخت می کردند اما از سوی دیگر با کاهش تورم، بانک مرکزی بانک ها را در مسیر کاهش نرخ سود تسهیلات قرار داد؛ به طوری که سود تسهیلات از 23 درصد به 22 درصد رسید و امروز هم بحث سود 18 تا 15 درصد مطرح است.

کاهش تورم باعث شد شورای پول و اعتبار سود کمتری برای تسهیلات پرداختی بانک ها در نظر بگیرد در حالی که بانک ها متعهد بودند به سپرده های بلندمدتی که پیش از کاهش تورم و دستور شورای پول و اعتبار جذب کرده بودند، سود بالای ۲۰ درصد پرداخت کنند. به طور معمول تفاضل بین سود تسهیلات و سپرده ها بازه ای بین ۲.۵ تا ۳.۵ درصد است. بانک برای اینکه بتواند هزینه خودش را دربیاورد و به سود برسد، سود تسهیلات را تا همی حدود بیش از سود سپرده در نظر می گیرد. این تفاضل در این دوره افزایش چشمگیری یافت.

۳ - با کاهش تورم و کاهش سود بانکی، بخش از سپرده گذاران برای خروج سپرده هایشان از حساب ها و انتقال به بازارهای موازی که فکر می کردند سود بیشتری دارد، به بانک ها مراجعه کردند و بانک ها برای نگه داشتن منابع سپرده ها دوباره پرداخت سودهای بالا را تبلیغ کردند و مجبور شدند سود بالای ۲۰ درصد را به سپرده های جدید بپردازند.

این مسئله مشکلات بانک ها را تشدید کرد و نقدینگی بانک ها به شدت کاهش پیدا کرد. با وجود دستور شورای پول و اعتبار برای کاهش سود سپرده و رساندن آن تا سقف 18 درصد، بانک ها کار خودشان را کردند و این دستورالعمل هرگز رعایت نشد. از سوی دیگر بانک ها بازپرداخت تسهیلات را تمدید کردند و تفاضل سود سپرده و تسهیلات به جایی رسید که صاحبان سهام در عمل به سودی نرسیدند.

4 . بانک مرکزی در سه سال گذشته نظارت بر کار بانک ها را تشدید کرده است. از جمله دستورات بانک مرکزی به بانک ها مربوط به بحث افزایش کفایت سرمایه است. بانک ها بر این اساس موظف هستند سرمایه شان را افزایش دهند تا مورد اطمینان بانک های خارجی برای تبادلات مالی بین المللی قرار بگیرند. از سوی دیگر ترازنامه بعضی بانک ها نشان می داد بانک ها و بنگاه های مرتبط با آنها زیان کردند و ذخیره کافی نداشتند.

با توجه به این مسئله بانک مرکزی نماد چهار بانک را در بازار سرمایه بست. به طور تقریبی نماد بانک ها به مدت یک سال در بازار سرمایه بسته بود. این بانک ها در گذشته ذخایر کافی را دریافت نکرده بودند و سرمایه لازم را نداشتند. در نهایت نماد دو بانک تجارت و ملت در بازار سرمایه باز شد و امید به بازگشایی نماد باقی بانک ها زیاد شده است.

بهرام که گور می گرفتی همه عمر

طنز تلخی است. بانک ها که زمانی از مهم ترین طلبکاران بنگاه های اقتصادی ورشکسته بودند، به لبه پرتگاه رسیده اند. وقتی پای چوب حراج زدن به اموال کسب و کارهای ورشکسته به میان می آمد، سر و کله بانک ها هم پیدا می شد اما این روزها خبر دیگری به گوش می رسد،

سید حسین سلیمی، عضو هیئت موسس چند بانک خصوصی است. او می گوید: «استفاده از اصطلاح ورشکسته برای توصیف وضعیت فعلی بانک ها درست نیست. ورشکستگی آخر خط است و اتفاقی است که امیدواریم برای بانک ها به وقوع نپیوندد. من بعید می دانم که بانک هایی که از بانک مرکزی مجوز فعالیت دارند، ورشکسته شده شابند. وضع بانک ها مناسبب نیست اما مسیر بهبودی را در پیش گرفته اند. سخت گیری های بانک مرکزی به بانک ها به منظور اصلاح ساختار، بهینه سازی و شفاف شدن عملکرد آنها هر چند شرایط سختی ایجاد کرده اما باعث شده شبکه بانکی در مسیر مناسبی قرار بگیرد. در حال حاضر بانک مرکزی برگزای مجامع را تا تایید ترازنامه بانک ها به تعویق انداخته است. چند بانک از سهامداران شان برای برگزاری مجمع دعوت کرده اند اما در مجامع تصیمی گیری نکرده اند.»

حال سوال این است که زیان ده شدن یا ورشکستگی بانک ها چقدر منافع سپرده گذاران به ویژه سپرده گذاران خرد را تهدید می کند سلیمی در این باره می گوید: «زمانی که پولی سپرده می شود، 10 تا 12 درصد از آن در اختیار بانک مرکزی قرار می گیرد. از طرف دیگر دارایی بانک ها فراتر از ورشکسته شدن آن هاست. مشکلی که بانک ها در حال حاضر با آن دست و پنجه نرم می کنند، این است که باید فعالیت های بنگاه داری و تعداد شعب را کمتر کنند اما بازار مسکن در رکود است و کسی املاک بانک را نمی خرد.

اگر مسکن از رکود خارج شود، املاک بانک ها آن قدر هست که جوابگوی نیازهای امروز باشد اما این که چه زمانی این امکان فراهم شود، مسئله دیگری است. من اخبار ورشکسته شدن بانک ها را در سایت ها و کانال های خبری می بینم. اسامی بانک هایی در این اخبار به چشم می خورد که وضعشان خوب است و دارند کارشان را می کنند. به نظر من این جو نامساعد بیشتر سیاسی است و به دلیل نزدیک شدن به زمان برگزاری انتخابات است. شرایط بانک ها از یک سال پیش تغییری نکرده است. بانک ها یک سال پیش ورشکسته نبودند و امسال هم نیستند اما عملکرد ناموفق آنها زیر میکروسکوپ برده شده و بزرگنمایی می شود.»

سلیمی می گوید: «بانک مرکزی وضعیت ترازنامه بانک ها را بررسی می کند. زمانی که سرمایه باک ها کافی نباشد و بحث ورشکستگی مطرح شود، علایت بانک ها متوقف و برای حفظ حقوق سپرده گذاران بانک ورشکسته در بانک دیگری ادغام می شود. این اقدام برای افزایش بهره وری و کارآیی بانک ها ضروری است و روشی است که در تمام دنیا از جمله ترکیه و ایالات متحده آمریکا شاهد اجرای آن بوده ایم. اگر بحث ورشکستگی بانکی مطرح شود، بدون تردیدی بانک مرکزی به این مسئله ورود می کند و اخطار لازم را در مجامع به صاحبان سهام می دهد. تمام بانک ها در بورس اوراق بهادار حاضرند و زمانی که زیان انباشته در حد نصف سرمایه بانک باشد و بانک به آستانه خطر نزدیک شود، براساس ماده ۱۴۱ قانون تجارت این مسئله در مجامع اعلام می شود و آن زمان است که بانک مرکزی وارد ماجرا می شود.»

نایب رییس کمیسیون بازار پول و سرمایه اتاق تهران می گوید: «در هشت سال تحریم بانک ها تقلا می کردند تا اقتصاد را از این مخمصه نجات دهند. پس از برجام تحولات مثبتی در اقتصاد ایجاد شد اما آن طور که انتظار می رفت تمام مشکلات در یک سال حل نشد. این انتظار هم انتظار درستی نبود؛ به این دلیل که ایجاد این مشکلات و رسیدن اقتصاد ایران به رکود و به این مرحله از بحران در هشت سال انجام شده است و نمی توان مشکلات هشت ساله را یک ساله حل کرد. در حال حاضر اتفاقات امیدوارکننده ای در اقتصاد افتاده است و باید منتظر ماند و نتایج سرمایه گذاری های زمان حال در اقتصاد را در آینده دید. بهبود اقتصاد با باز و بسته کردن شیر آب حل نمی شود و هر اصلاحی به زمان نیاز دارد.»

به نظر می رسد تنگنای مالی بانک ها تا زمان نامعلومی ادامه پیدا کند. در این روزهای سخت، دارایی ای که بانک ها سوداگرانه در سال های گذشته جمع کردند به کار نمی آید. حال نظام بانکی رو به وخامت است. سودی که بانک ها در صورت های مالی شان درج می کنند، از سوی کارشناسان غیرعملیاتی قلمداد می شود. بانک ها تسهیلات زیادی پرداخت کردند که باز نگشته است و املاک زیادی دارند که فروش نمی رود. شاید استفاده از واژه ورشکسته برای توصیف وضعیت قطعی بانک ها نامناسب به نظر برسد اما برای آینده نه چندان دور، در شرایطی که بحران نظام بانکی جدی گرفته نشود یا گشایشی در کار بانک ها اتفاق نیفتد، ورشکسته، بهترین توصیف کننده است. البته احتمالا ورشکستگانی که در جای جای شهرها و روستا حداقل اثری از آنها دیده می شود و بین ساختمان ها و خانه ها سرک می کشند.