استعفاهای ایرانی، استعفاهای فرنگی

ماهنامه پیشه و تجارت: تورق تاریخ همین چند سال گذشته ایران و دنیا، روزشماری از استعفاها را در مقابل چشمان مان به صف می کند اما بین این و آن، تفاوت های معناداری وجود دارد. نگاهی به استعفاهای ایرانی، نشان می دهد که تقریبا هیچ کدام شان به جهت عذرخواهی نبوده است، یا اختلافی در کار بوده و یا اجباری؛ اما آنچه در دنیا بعد از استعفا به ذهن ها متبادر می شود، بیشتر پشیمانی است و قبول شکست.

استعفای دستوری

روز ۱۶ فروردین ۱۳۳۴ بود که سرلشکر فضل الله زاهدی، از سمت نخست وزیری استعفا کرد. مردی که عامل اصلی کودتای ۲۸ مرداد لقب گرفته بود. زاهدی در کابینه دکتر مصدق وزیر کشور بود و علاوه بر آن، سرپرستی شهربانی را نیز عهده دار شد. با این وجود پدید آمدن اختلافات جدی بین او و مصدق باعث شد که از وزارت کشور استعفا کند و به یکی از مخالفان مصدق تبدیل شود. اتفاقی که در نهایت در ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ به نخست وزیری او با حمایت کودتاگران منجر شد.

زاهدی پس از نخست وزیری، روزنامه های مخالف را توقیف کرد؛ موجی از بازداشت و سرکوب را به راه انداخت؛ نظامیان مغضوب مصدق را آزاد و طرفداران او را بازداشت کرد. محاکمه محمد مصدق، اعدام سید حسین فاطمی، برقراری مجدد رابطه با انگلیس و سرکوب اعتراضات دانشجویان دانشگاه تهران در ۱۶ آذر، از جمله رویدادهای مهم دوران کوتاه نخست وزیری او بود.

افزایش اقتدار زاهدی که از حمایت آمریکا هم برخوردار بود، شاه را نگران کرد. در نتیجه شاه پس از سفری به آمریکا در اسفند ۱۳۳۳ توانست موافقت آیزنهاور رییس جمهور آمریکا را برای تغییر دولت در ایران جلب کند. بر همین اساس در فروردین ۱۳۳۴ با اشاره شاه، امیر اسدالله عدم، زاهدی را برای استعفا تحت فشار گذاشت. زاهدی ابتدا اصرار علم را جدی نگرفت اما هنگامی که اردشیر زاهدی، پسرش پیغام سفیر آمریکا در تهران مبنی بر ضرورت کناره گیری از نخست وزیری را نزد او آورد، تسلیم شد.

محکوم به استعفا

در بیست و پنجمین روز شهریور ماه ۱۳۲۰، رضاشاه پس از اشغال ایران توسط قوای روس و انگلیس از پادشاهی ایران استعفا کرد و سلطنت را به پسرش محمدرضا سپرد. محمدرضا پهلوی در کتاب «پاسخ به تاریخ» می نویسد: «متفقین به دولت ایران اطلاع دادند که قوای مسلح آنها در ۲۹ شهریور ۱۳۲۰ تهران را اشغال خواهند کرد. به محض دریافت این خبر، پدرم گفت: «آیا تو فکر می کنی که من حاضرم از یک سرگرد انگلیسی دستور بگیرم؟» سپس پدرم استعفا کرد.»

این چنین بود که همزمان با حرکت نیروهای متفقین به سوی تهران، رضاشاه، نامه استعفایی را که توسط محمد علی فروغی تهیه شده بود امضا کرد و صبح روز ۲۵ شهریور راهی اصفهان شد. متن استعفا به این شرح بود: «نظر به این که من همه قوای خود را در این چند ساله مصروف امور کشور کرده و ناتوان شده ام، حس می کنم که وقت آن رسیده که یک قوه و بنیه جوان تری به کارهای کشور که مراقبت دایم لازم دارد، بپردازد و اسباب سعادت ورزی ملت را فراهم آورد، بنابراین امر سلطنت را به ولیعهد و جانشین خود واگذار کرده و از کار کناره نمودم. از امروز که ۲۵ شهریور ماه ۱۳۲۰ است، عموم ملت از کشوری و لشکری، ولیعهد و جانشین قانونی مرا باید به سلطنت بشناسند و آنچه از سوی مصالح نسبت به من می کردند نسبت به ایشان منظور دارند.»

استعفا از ترس شکست

در نهمین روز اردیبهشت ۱۳۶۶ محسن رضایی، فرمانده وقت سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، در نامه ای به سید احمد خمینی از مقام فرماندهی کل سپاه استعفا داد. او در استعفانامه خود نوشت که به رغم مقاومت های زیاد در مقابل مشکلات و نارسایی های میدان نبرد (که عمدتا ناشی از افراد و عوامل داخلی جامعه و مسئولین کشور بوده اند)، مجبور به استعفا شده است. رضایی سال ها بعد توضیح داد که امکانات کم، پشتیبانی ضعیف و برآوردش از این که نیروهای ایران بدون رفع این مشکلات تلفان سنگین خواهند داد، دلایل استعفایش بودند. عاقبت این استعفا اما مخالفت امام بود. به همین دلیل محسن رضایی در کارش ماند تا سال ۱۳۷۶.

استعفای اعتراضی هفت وزیر کابینه

در سال ۱۳۶۲ هفت وزیر راستگرای کابینه میرحسین موسوی که با سیاست های اقتصادی او و «بسیج اقتصادی» به شدت مخالف بودند، در نامه ای اعتراض آمیز خطاب به امام از وزارت استعفا کردند. علی اکبر ناطق نوری وزیر وقت کشور، علی اکبر پرورش وزیر آموزش و پرورش وقت، علی اکبر ولایتی وزیر امور خارجه وقت، محسن رفیق دوست وزیر سپاه وقت، مرتضی نبوی وزیر پست و تلگراف وقت و احمد توکلی وزیر کار وقت در این نامه از سیاست های دولت شکایت و از وزارت استعفا کردند.

در این استعفانامه آمده بود: «عده ای در دولت به دنبال دولتی کردن مردم هستند و عده ای به دنبال مردمی کردن دولت. اگر بخواهیم از این بن بستی که دچار آن شده ایم بیرون بیاییم و قفل اقتصاد کشور باز شود، باید به دنبال مردمی کردن اقتصاد باشیم.» به گفته توکلی امام به این نامه جواب نداد و زمانی که ناطق نوری شخصا برای گرفتن پاسخ نزد بنیانگذار جمهوری اسلامی رفت پاسخ گرفت که صلاح نیست که هفت وزیر در دوران جنگ استعفا کنند. در نهایت اما حبیب الله عسگراولادی و احمد توکلی در اعتراض، استعفای خود را پس نگرفتند.

قائم مقام مستعفی

هنوز چند روز از آغاز سال ۶۸ گذشته بود که آیت الله حسینعلی منتظری در نامه ای به امام خمینی از قائم مقامی رهبری استعفا کرد. او خواسته بود که برای تدریس به حوزه علمیه برگردد و آرزو کرده بود در اداره امور کشور اگر «اشتباهات و ضعف هایی که لازمه طبیعت انسان است» وجود داشته، با رهبری آیت الله خمینی برطرف شود. در بخش دیگری از استعفانامه او آمده بود: «از همه برادران و خواهران عزیز و علاقه مند تقاضا می کنم مبادا در مورد تصمیم مقام معظم رهبری و خبرگان محترم، به بهانه حمایت از من کاری انجام دهند و یا کلمه ای بر زبان جاری نمایند زیرا مقام معظم رهبری و خبرگان جز خیر و مصلحت اسلام و انقلاب را نمی خواهند.»

امام هشتم فروردین، با پذیرش این استعفا نوشت: «برای این که اشتباهات گذشته تکرار نگردد، به شما نصیحت می کنم که بیت خود را از افراد ناصالح پاک نمایید؛ و از رفت و آمد مخالفین نظام که به اسم علاقه به اسلام و جمهوری اسلامی خود را جا می زنند، جدا جلوگیری کنید. از پخش دروغ های رادیو بیگانه متاثر نباشید. مردم ما شما را خوب می شناسند و حیله های دشمن را هم خوب درک کرده اند.»

مستعفی منطقی

در دوم خرداد سال ۷۱ سید محمد خاتمی با نوشتن نامه ای به مرحوم اکبر هاشمی رفسنجانی رییس جمهوری وقت، از مقام خود به عنوان وزیر ارشاد استعفا کرد. او در استعفانامه خود نوشت: «در عرصه فرهنگی ایران با شکسته شدن همه مرزهای قانونی، شرعی، اخلاقی و عرفی کار از نقد و ارزیابی (ولو غیرمنصفانه) گذشته و هر وسیله ای برای رسیدن به اهداف خاصی مباح شمرده شده است و بدینسان می رود که کار به کلی از روال منطقی و مشروع خارج شود و در نتیجه فضایی ناسالم و آشفته پدید آید که فوری ترین اثر آن دلزدگی و عدم امنیت اندیشمندان و هنرمندان سالم و صاحب شخصیت و حتی مومن و شیفته انقلاب و اسلام است.» عبدالواحد موسوی لاری سال ها بعد گفت آقای خاتمی با آقای هاشمی رفسنجانی برای استعفا مشورت کرده بود و آقای هاشمی رفسنجانی با وجود مخالفت، برای حفظ آقای خاتمی «پافشاری» نکرده بود.

استعفا برای رفع مزاحمت

علی لاریجانی بعد از این که کارش را در صداوسیما انجام داد، برای ادامه فعالیت، به شورای عالی امنیت ملی رفت تا دبیر شود اما دوران دبیری او که همزمان با ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد بود، به استعفا محکوم بود.

او در پاییز ۱۳۸۶ استعفا کرد و سعید جلیلی جانشین او شد. اتفاقی که انگار پیش از آن بارها صورت گرفته بود اما مورد پذیرش قرار نمی گرفت. او چند سال بعد درباره استعفای خود گفت: «من حس می کردم یک نوع اختلاف جدی مدیریتی با آقای احمدی نژاد دارم. مسائل استراتژیک کشور باید با تأنی و حساب شده پیش برود و احتیاج دارد همه بخش های مختلف همگرایی داشته باشند. کارهای لحظه ای نمی تواند صدق کند و برای کشور مشکلاتی ایجاد می کند. تا یک مدتی تحمل بود و بحث می کردیم اما از یک زمانی به بعد من دیدم به هر حال ایشان رییس جمهور است و حق دارد و لزومی ندارد که بنده مزاحم ایشان باشم.»

ناکام ابتدا، کامیاب انتها

مصطفی معین، در سال های سخت وزارت علوم، مسئولیت این وزارتخانه را بر عهده داشت. او در زمان تصدی این مسئولیت دوبار استعفا کرد. یکی بعد از ۱۸ تیر ۱۳۷۸ که حادثه کوی دانشگاه و تمام حواشی اش به وجود آمد و دیگری در دوم تیر ۸۲. او سال ها بعد درباره اولین استعفایش گفت: «فکر کردم که دیگر نمی توانم به مسئولیتم ادامه دهم و صبح شنبه نخستین کاری کره کردم این بود، رفتم وزارتخانه و استعفایم را دادم. هم واقعی بود و هم یک اعتراض بسیار بسیار جدی. یک نشان صداقت من بود با دانشجویان.»

این استعفا از سوی رییس جمهوری دوران اصلاحات پذیرفته نشد. معین اما در دومین استعفای خود که توسط خاتمی پذیرفته شد، نوشت: «واقعیت این است که از یک سو تعداد مراجع تصمیم گیرنده و به ویژه تداخل مسئولیت ها با شورای عالی انقلاب فرهنگی، سوءظن ها، دخالت ها و تعرض های نهادها و شوراهای غیرمسئول یا غیر پاسخگو، فرصت کار و تلاش مفید و موثر را به میزان قابل توجهی از وزارت و دولت سلب کرده و از سوی دیگر حریم مقدس دانشگاه، منزلت، حرمت و امنیت فکری و اجتماعی دانشجویان، استادان و دانشگاهیان و به طور کلی جوانان، متفکران و فرهیختگان در معرض تنگ نظری و کژ اندیشی، تجاوز و خشونت قرار گرفته است.»

یک استعفای دسته جمعی

مجلس ششم که روزهای پایان کارش نزدیک می شد، شد جایی برای یک نمایش یک استعفای دسته جمعی. مجلس با اکثریت اصلاح طلب که با جنجال اصلاح قانون مطبوعات آغاز شد و با تحصن و استعفای نمایندگان پایان یافت. ۸۰ نفر از نمایندگان مجلس ششم برای شرکت در مجلس هفتم تایید صلاحیت نشدند. «نداشتن پایبندی عملی به اسلام» عنوان دلیل عدم تایید آنها بود و به همین دلیل هم ۱۲۰ نفر از نمایندگان معترض دست به تحصن زدند. بعد از این اتفاق صلاحیت تعدادی از نمایندگان مجددا بررسی شد اما نتیجه تفاوت چندانی با نتیجه اول نداشت و به همین دلیل نمایندگان به صورت دسته جمعی استعفا کردند.

استعفای زودهنگام

وقتی پس از عزت الله ضرغامی، محمد سرافراز رییس سازمان صداوسیما شد، خیلی ها تصور نمی کردند که او تنها یک سال و نیم بعد استعفا کند؛ اما این اتفاق افتاد، تا منصوب رهبر انقلاب در رسانه ملی، زودتر از آنچه انتظارش می رفت، از ساختمان شیشه ای رسانه ملی خداحافظی کند.

محمد سرافراز در پایان مراسم تودیع و معارفه با رییس جدید سازمان صداوسیما دلایل استعفای خود را اینگونه توضیح داد: «برای یک دستمال که قیصریه را به آتش نمی کشند.» اما این جمله برای خبرنگاران کافی نبود. او پس از مراسم تودیع اش در مواجهه با خبرنگارانی که دلیل اصلی استعفایش را خواستار شدند به این جمله اکتفا کرد که «من رفتم تا صداوسیما با اقتدار و قدرت به کارش ادامه دهد.» او با بیان این که این جمله حرف های زیادی را دربر دارد، گفت: «من رفتم تا صداوسیما با اقتدار و قدرت به کراش ادامه دهد.»

مستعفی رسوا

در جریان انتخابات ریاست جمهوری ایالات متحده آمریکا تعدادی از ماموران اف بی آی وارد ساختمان هتل واترگیت محل استقرار ستاد انتخاباتی حزب دموکرات ایالات متحده آمریکا شدند؛ دستگاه های شنود کار گذاشتند و سپس اسناد و مدارکی را برای اهداف مختلف به سرقت بردند.

این اقدام غیرقانونی با پیدا شدن یک نوار توسط یک مامور حراست هتل به طور تصادفی لو رفت و روزنامه واشنگتن پست از طریق دو نفر از روزنامه نگاران خود آن را به اطلاع افکار عمومی رساندند. بعدها مشخص شد که چنین اقداماتی قبلا مکررا انجام گرفته بوده است و تحقیقات بعدی نشان داد که عمق این گونه فعالیت های جاسوسی بسیار گسترده بوده است.

پس از آن که مشخص شد که کنگره به استیضاح نیکسون رأی خواهد داد، او در شب 8 اوت 1974 از سمت خود کناره گیری کرد. به این ترتیب نیکسون اولین رییس جمهور آمریکا بود که استعفا کرد. اگرچه استعفای نیکسون روند استیضاح را متوقف کرد، اما در عین حال به پیگیری های قضایی پایان نداد. در جریان رسوایی واترگیت، رییس جمهوری وقت ایالات متحده آمریکا به سه جرم جلوگیری از عدالت، سوءاستفاده از قدرت و نهایتا تحقیر کنگره متهم شد.

یک پیشنهاد شرافتمندانه

همین چند وقت قبل بود که رییس جمهوری کره جنوبی، مجبور شد استعفا کند. دلیلش فساد و اعمال نفوذ دستیار پارک گئون های بود. رسانه های کره جنوبی جریانی مخالف با رییس جمهوری را رقم زدند که در نتیجه آن رییس جمهوری در یک سخنرانی زنده تلویزیونی گفت: «من مسائل مربوط به سرنوشت ریاست جمهوری ام از جمله کوتاه کردن دوره ریاست جمهوری خودم را به پارلمان می سپارم تا درباره اش تصمیم گیری کند. اگر احزاب حاکم و اپوزیسیون طرحی را برای کاهش سردرگمی در امور دولت و تضمین انتقال امن قدرت تهیه کنند، من تحت برنامه تهیه شده و فرآیندهای تصریح شده در قوانین از ریاست جمهوری استعفا خواهم کرد.»

قربانی فوکوشیما

حادثه ۱۱ مارس در ژاپن که بعد از زلزله و سونامی، منجر به شکاف در نیروگاه اتمی فوکوشیما شد، استعفای مقامات عالی رتبه ژاپن را به همراه داشت. نائو توکان، پس از این حادثه مورد انتقادهای شدید قرار گرفته بود و به همین سبب از سمت خود کناره گیری کرد. او در حقیقت از مقام ریاست حزب دموکرات ژاپن کناره گیری کرد که معنایش کناره گیری او از مقام نخست وزیری بود.

استعفای قابل تحسین

کره جنوبی یک سابقه دیگر هم در استعفای نخست وزیر دارد و آن استعفای چانگ هونگ وان در پی سانحه غرق شدن یک کشتی در آب های جنوبی آن کشور بود که ۲۰۰ قربانی عمدتا دانش آ»وز، بر جای گذاشت. این حادثه در سال ۱۳۹۲ رخ داد و چانگ در زمان تسلیم استعفای خود گفت که بابت مدیریت بحران و نقش دولت در واکنش به آن پوزش می خواهد.

استعفایی برای آموزش

در آبان ماه ۱۳۹۱ به دنبال تصادف اتوبوس حامل دانش آموزان خردسال مصری با قطار، ۴۹ نفر از جمله ۴۷ نفر دانش آموز جان خود را از دست دادند. در پی این اتفاق «محمد رشادالمتینی» وزیر راه و ترابری مصر استعفا کرد. پیش از او هم رییس سازمان راه آهن مصر استعفا کرد. وزیر راه و ترابری قبل از استعفای خودش، استعفای او را پذیرفت و وی را برای تحقیق به دستگاه های ذیربط معرفی کرد. نکته قابل توجه اینجاست که این استعفاها، تنها چند ساعت بعد از وقوع حادثه انجام شدند.

متقلب مستعفی

خرداد ماه امسال بود که مدیرعامل شرکت سوزوکی در پی رسوایی، تقلب و دستکاری اطلاعات مربوط به مصرف سوخت خودروهای این شرکت استعفا کرد. سوزوکی ۸۶ ساله اعتراف کرده است که دیگر برای این شرکت بزرگ ژاپنی که چهارمین شرکت ژاپنی است کارایی ندارد و بهتر است که هر چه زودتر مسئولیت خود را تحویل شخص کارآمدتری بدهد. این شرکت خودروساز ژاپنی همچنین گفت که اسامه هوندا، معاون اجرایی و مسئول ارشد فناوری خود را برکنار خواهد کرد.

قربانی فساد مالی

در سال ۹۰، کریستین وولف، رییس جمهوری وقت آلمان به صورت غیرمنتظره از سمتش استعفا کرد. رییس جمهوری مستعفی آلمان که مورد حمایت ائتلاف حاکم به رهبری آنگلا مرکل بود متهم شد که با سرمایه گذاران و ثروتمندان رابطه داشته و با آنان معاملات غیر قانونی انجام داده است. وولف به عنوان دهمین رییس جمهور آلمان، جانشین هورست کوهلر شد که به دلیل اظهارات تند در مورد قضیه افغانستان با انتقادات شدید محافل سیاسی آلمان روبرو بود.

استعفای اجباری

در اردیبهشت سال ۸۶ پل ولفوویتز رییس بانک جهانی در پی رسوایی اخلاقی و افزایش غیرقانونی حقوق یکی از کارکنان زن این بانک از سمت خود کناره گیری کرد. ولفوویتز در پی شش هفته بحث و جنجال سیاسی به سبب رسوائی اخلاقی سرانجام از مقام خود استعفا کرد و این تصمیم پس از آن صورت گرفت که مقام های بانک برای اتخاذ تصمیم درباره اخراج رییس این بانک، جلسه ای تشکیل دادند. پیش تر کاخ سفید با پذیرش اشتباهات ولفویتز تاکید کرده بود که او را مستحق برکناری نمی داند. ولفوویتز یکی از معماران اصلی جنگ عراق و از شناخته شده ترین چهره های نومحافظه کار آمریکایی بود.

قربانی ریزش سقف

والدیس دومبروفسکیس، نخست وزیر لتونی به دنبال فرو ریختن سقف یک فروشگاه مواد غذایی در نوامبر ۲۰۱۲ در پایتخت این کشور از سمت خود استعفا کرد. سخنگوی نخست وزیر لتونی با تایید خبر استعفای وی،اعلام کرد که والدیس دومبروفسکیس و دولت لتونی به دنبال حادثه ریزش سقف ساختمان ساختمان فروشگاه که در جریان آن ۵۰ تن کشته شدند، به شدت تحت فشار قرار گرفته بود و به همین دلیل استعفا کرد.

خداحافظی تلخ با توشیبا

رییس هیات مدیره شرکت توشیبا ساعاتی پس از افشای جزییات مربوط به زیان چند میلیارد دلاری این شرکت ژاپنی، از سمت خود استعفا کرد. پیش از این اتفاق توشیبا اعلام کرده بود که در سال مالی منتهی به مارس ۲۰۱۷ میلادی، حدود ۲۹۰ میلیارد ین ضرر کرده است. طبق اعلام این شرکت، شیگه نوری شیگا، رییس هیات مدیره توشیبا با به عهده گرفتن «مسئولیت های مدیریتی مربوط به این ضرر»از سمت خود کنار رفت.

و باقی قضایا

این تنها بخشی از استعفاهایی بود که با دلایل مختلف اتفاق افتاد و نمونه هایش را در ایران نمی توان یافت. علاوه بر این ها می توان به این لیست آموزنده، استعفای احمد جوهری یحیی رییس شرکت هواپیمایی مالزی دو هفته بعد از ناپدید شدن پرواز ۳۷۰ خطوط هوایی مالزی، استعفای بیل لی، رییس پلیس فلوریدا در پی کشته شدن جوان سیاه پوست، استعفای کستاس پاپاکستاس وزیر دفاع قبرس به دلیل وقوع انفجار در یک پایگاه نیروی دریایی این کشور، استعفای لی چانگ ژیانگ، رییس اداره کل نظارت بر کیفیت و بازرسی محصولات غذایی چین به دلیل توزیع شیر خشک آلوده در بازار، استعفای ژروم کائوزاک، وزیر اقتصاد فرانسه به دنبال مسائل مالی پیش آمده در کابینه این کشور، استعفای ماتئو رنتزی،نخست وزیر ایتالیا به جهت شکست همه پرسی در خصوص اصلاح قانون اساسی، استعفای وزیر ورزش و جوانان کویت برای پایان دادن به بحران سیاسی و اختلاف با نمایندگان مجلس، استعفای زیگموندور گونلاگسون، نخست وزیر ایسلند در واکنش به افشاگری اسناد پاناما، استعفای مارتین سالیوان رییس شرکت ای آی جی که بزرگ ترین شرکت بیمه جهان است در واکنش به زیان شدید این شرکت در اثر بحران بازارهای مالی و رکود بخش مسکن آمریکا، استعفای یویچی ماسوزوئه، شهردار توکیو به دنبال مطرح شدن اتهاماتی علیه وی در خصوص فساد مالی و بسیاری نمونه های دیگر را اضافه کرد.