علت اصلی قتل عام های سال ۹۵

سالنامه شرق - سمیرا حسینی: قتل عام خانوادگی ۱۰ نفر در فهرج، قتل عام خونین در اراک و قتل عام هشت نفر از یک خانواده در ایرانشهر؛ تمام اینها جنایات هولناکی بود که در سال ۹۵ رخ داد. اتفاقاتی تلخ که احساسات جامعه را جریحه دار می کرد. این مجرمان روزی مانند همه، کودکانی معصوم و دوست داشتنی بودند. اما حالا علیه افرادی که دوستشان داشتند اقدام کرده اند. چه اتفاقی می افتد یک کودک وقتی که بزرگ می شود به عاملی برای قتل عامل تبدیل می شود و دیگری به پزشکی که جان انسان ها را نجات می دهد؟

درست است؛ عمل آنها احساسات جامعه را جریحه دار کرد و کاری که انجام داده اند هیچ گونه توجیهی ندارد، اما سوال این است که پیش از این اتفاق، جامعه چقدر به آنها روی خوش نشان داده و با آنها مهربان بوده است؟ جامعه ای که احساساتش در مقابل این قتل عام ها جریحه دار می شود، در تولید این افراد چه سهمی دارد؟ چه زمانی و تحت چه شرایطی فرد تصمیم می گیرد دست به قتل عام بزند؟ «شرق» با مطرح کردن این سوالات در میزگردی با حضورحسین اصغرزاده، قاضی دادگستری، مریم رامشت، روان شناس و امان الله قرایی مقدم، جامعه شناس سعی کرده است برای این سوالات پاسخی بیابد.

قتل عام هایی که اتفاق می افتد عمدتا با چه انگیزه ای است؟

مریم رامشت: معمولا قتل عام ها و خصوصا قتل عام های خانوادگی باانگیزه های مالی، اختلاف مالی، مشکلات روانی، خیانت و مواد مخدر اتفاق می افتد و متاسفانه این موضوع در جامعه ما به یک معضل اجتماعی تبدیل شده است. در تمام قتل عام های صورت گرفته خشونت وجه غالب رفتار متهم است. از نظر روان شناسی، عامل قتل عام بدون عاقبت اندیشی و هیچ تفکری کار خود را انجام می دهد و با این کار احساسات جامعه را نیز جریحه دار می کند. چنین اعمالی دارای دو بعد روانی و اجتماعی است. اگر تاریخچه زندگی عاملان قتل عام را بررسی کنیم، معمولا این افراد در زندگی شخصی شان در معرض رفتارهای خشونت آمیز خانوادگی قرار گرفته اند.

در علم روان شناسی خشونت خانوادگی به معنی تجاوز فیزیکی و روحی شدید یک عضو خانواده علیه عضو دیگر است که به عنوان خشونت خانگی تلقی می شود. در یک خانواده ناسالم رفتاری، اعتیاد، فشارهای اقتصادی، اجتماعی و عواملی از این قبیل می تواند دلیل بروز خشونت باشد.

تعداد کمی از این افراد هستند که شاید در معرض خشونت های کلامی، احساسی یا فیزیکی قرار نگرفته باشند بروز چنین رفتارهایی ناگهانی نیست؛ معمولا این ها پیش از مرتکب شدن به قتل عام سابقه رفتارهای خشونت بار داشته اند که معمولا خانواده هایشان با روش حل مسئله با موضوع برخورد نکرده اند و حل مسئله در آن ها کمرنگ است. بیشتر این خانواده ها از نظر اقتصادی و فرهنگی در سطح متوسط رو به پایین جامعه قرار دارند. معمولا محل زندگی شان در حاشیه شهرهاست و همین امر موجب می شود آنها در معرض آسیب های اجتماعی قرار بگیرند. علاوه بر این، معمولا در خانواده هایی با سطح اقتصادی و فرهنگی پایین تراز حد متوسط جامعه، پدر و مادرها رفتاری خشن و پرخاشگرانه دارند که فرزندان از آن الگوبرداری کرده و در بزرگسالی همان را در زندگی شخصی خود پیاده می کنند.

حس انتقام جویی این افراد زیاد و آستانه مقاومتشان پایین است. زمانی که از طرف شخصی آسیب ببینند، معمولا چون روش حل مسئله را در خانواده آموزش ندیده اند، قدرت حل آن را ندارند و از طریق راهکارهای قانونی مشکل را حل نمی کنند، بلکه خودشان با رفتارهای خشونت آمیز، فردی را که از او آسیب دیده اند مجازات می کنند.

اغلب این مجرمان دارای بیماری اختلال شخصیت مرزی، (Borderline personality disorder (BPD))، هستند و در مرز روان نژندی و روان پریشی قرار دارند و مشخصه شان ناپایداری حالت عاطفی، خُلق، رفتار، روابط ابژه ای و خودانگاره آنهاست. این اختلال را شیزوفرنی موقت، اسکیزوفرنی شبیه نورتیک و اختلال منش سایکوتیک نیز می نامند.

از مشخصات اصلی این اختلال شخصیت، بی ثباتی هیجانی است؛ کمااینکه قاتلان، از این دسته، معمولا به صورت ناگهانی تصمیم به جنایت می گیرند. حس انتقام در این افراد بسیار زیاد است. قاتل در این شرایط می خواهد انتقام رفتار ناشایستی را که با او شده است از کسی بگیرد و البته این مسئله به جنبه های اجتماعی این جرم نیز مروبط می شود. متاسفانه خشونت و پرخاشگری درسال های اخیر در جامعه رواج پیدا کرده و یکی از مسائل مهم در همین راستا کم ارزش شدن جان انسان هاست.

از دیگر آسیب های اجتماعی، که خشونت را در جامعه افزایش می دهد، ابراز رفتارهای خشونت آمیز در جامعه است؛ از جمله درگیری های خیابانی، عدم رعایت حقوق فردی در شرایط اجتماعی متفاوت و مجازات و اعدام در ملا عام است. این کار بیش از آنکه باعث عبرت جامعه شود، خشونت را در جامعه افزایش می دهد.

حسین اصغرزاده: هر یک از مجرمان برای انجام قتل عام انگیزه خاصی داشته اند، اما به طور کلی شخص مجرم می خواهد با کشتن تعداد کثیری از عزیزان فرد خاصی، از او انتقام بگیرد تا او را بیشتر عذاب دهد، چون به اعتقاد انتقام گیرنده اگر قربانی کشته شود یا به او آسیب برسد، قربانی پس از مرگ راحت می شود و عذاب نمی کشد.

در برخی موارد نیز قربانی یک مقام مسئول است که رسیدن به او دشوار است؛ در این صورت مجرم به اطرافیان شخصی که می خواهد از او انتقام بگیرد مراجعه می کند تا امکان ارتکاب به جنایت را راحت تر کند. مجرمانی نیز هستند که برای نشان دادن اعتراض شان نسبت به گروه خاصی، گروهی از اجتماع را هدف قرار می دهند.

در این شرایط به احتمال بسیار فرد انتقامجو با قربانیان آشنایی قبلی ندارد. به عنوان مثال، ممکن است فرد مجرم، از دیدگاه خود، از مامور پلیس ضربه خورده باشد و پس از مدتی، برای اعتراض و گرفتن انتقام از ماموران پلیس، گروهی از آنها را هدف قرار دهد. ممکن نیز هست فرد مجرم جنون داشته باشد و بدون فکر و دیوانه وار بخشی از جامعه را بدون انگیزه خاصی هدف جنایتش قرار دهد. برخی قتل عام ها نیز انگیزه ای سیاسی دارند و فرد با این کار می خواهد کشوری را تحت فشار بگذارد؛ مانند حملات سال جاری در پاریس.

امان الله قرایی مقدم: از نظر من فردی که دست به چنین اعمالی می زند باید از نظر شخصیتی بررسی تا انگیزه اصلی اش شناسایی شود. اما به طور کلی، چنین اعمالی ریشه اقتصادی، ملکی و احساسی دارند؛ مثلا دختری را دوست دارد اما به هر دلیلی نمی تواند با او ازدواج کند و دست به رفتارهای پرخطر می زند.

از گذشته تاکنون این سه مورد عاملی برای نزاع بوده اند. مسئله ناموسی یکدیگر از انگیزه های این قتل عام هاست. بسیاری از طایفه ها و اقوام برای نشان دادن قدرت و اقتدار خود از قانون کمک نمی خواهند، بلکه به روش خود مسئله را حل می کنند. امروزه همچنان در بافت های سنتی شاهد مسئله ای به نام «خون بس» یا «خون صلح» هستیم که دو طایفه برای پایان دادن به خون ریزی خون صلح می کنند. این به این معنی است که قاتل باید سینه خیز مسافتی را بپیماید و پای پدر مقتول را ببوسد تا آن خانواده از خون او و افراد خانواده اش بگذرند.

وضعیت روانی عاملان این نوع قتل عام ها چطور است؟ آیا می توان به لحاظ قانونی مجرم را فردی سالم و مسئول اعمال خود دانست؟

اصغرزاده: غالبا افرادی که دست به چنین کارهایی می زنند، ممکن است بیمار باشند اما مجنون نیستند. این نوع جرائم عموما با نقشه، زمان بندی مشخص و تهیه وسیله انجام می شود که همه این موارد نشان از قدرت تفکر مجرم دارد. البته باید خاطرنشان کرد که ممکن است فرد مجنون نباشد اما به احتمال زیاد دارای اختلالات روانی، انحرافات ذهنی و اختلال شخصیت باشد. از نظر قانون اگر عامل قتل عام مجنون باشد، دارای تفکر نیست؛ در نتیجه مجرم شناخته نمی شود. اگر عامل قتل عام بیماری روحی (نظیر عصبانیت، خشم یا بیماری های قابل کنترل و دارای تفکر) داشته باشد، از نظر قانون باب مسئولیت اعمالی را که انجام داده است.

رامشت: من فکر می کنم اینکه چقدر عاملان قتل عام مسئول رفتار خود هستند، بسته به شرایط روانی و اجتماعی و حدود بیماری آنهاست. برخی بیماری ها و اختلالات روانی در بین افراد شدت پایینی دارد که فرد بدون توجه به بیمای و درمان آن چند دهه زندگی می کند. برخی دیگر از بیماری ها نیز زمانی که لرد دچار بحران شدید روحی می شود به صورت جنون آنی خود را نشان می دهد و باعث می شود فرد دست به چنین رفتاری بزند.

البته بیشتر این افراد زمینه های آن را در گذشته از خود، به صورت عصبانیت غیرقابل کنترل و رفتارهای هیجانی غیرقابل پیش بینی، نشان داده اند اما خانواده ها، به دلیل توجه نکردن یا ناآگاهی، سراغ درمان فرزندشان نمی روند و پس از مدتی کنترل این افراد از دست خانواده ها هم خارج می شود و فرد رفتارهای پرخطر از خود بروز می دهد. گاهی نیز افراد با مصرف مواد مخدر مانند شیشه که مواد مخدر صنعتی به حساب می آید و باعث بروز رفتار پرخطر از جانب شخص مصرف کننده می شود، به صورت مصنوعی دچار جنون می شوند.

در بسیاری از این مواقع فرد می گوید متوجه نشدم آدم کشته ام. اما شخصی که آگاهانه مواد مخدر مصرف کرده، در مقابل کارهایی که انجام داده است مسئول است. اما شخصی که دچار بیماری های روانی و اختلالات شخصیتی است که زمینه بروز توهم یا هذیان را به وجود می آورد، بدیهی است که بر عمل خود آگاه نیست و اختیار رفتار خودش را ندارد و البته تعداد یان افراد بسیار کم است.

بخری نیز دچار اختلال عصبانیت هستند و به دلیل خشم ناگهانی، که درجه بالایی از خشم است، دست به چنین رفتاری می زنند اما این اشخاص بر رفتار خود کنترل دارند و فقط راه کنترل آن را یاد نگرفته اند. آنها به صورت انفجاری درونی به مرحله ای از خشم می رسند که فکر می کنند تنها بروز چنین رفتارهایی آنها را آرام می کند. و معمولا افرادی که پرخاشگری گسترده را تجربه می کنند، بعد از رفتار مجرمانه خود پشیمان می شوند.

قرایی مقدم: من با صحبت های خانم دکتر موافق هستم اما باید چیزی را اضافه کنم: فضای اجتماعی باعث می شود فرد در شرایطی قرار بگیرد که عقلش زائل شود و دست به رفتارهای پرخطر و قتل بزند؛ مانند اتفاقاتی که در میدان کاج رخ داد. از نظر روان شناسی اجتماعی، این افراد در شرایطی قرار گرفته اند که درک تصمیم گیری ندارند؛ بنابراین دچار تعارض روانی و واکنش آنی می شوند.

این افراد عموما از نظر روانی سالم نیستند و در شرایط نامساعد روانی قرار دارند. نمی توان گفت عامل قتل عام ناگهان و به صورت آنی عقلش زائل شده. بلکه این افراد تحت شرایط، کم کم به این نقطه بحرانی می رسند؛ مانند آب که کم کم با دادن حرارت به نقطه جوش می رسد.

از نظر جامعه شناسان، بیماری روانی ارثی و ذاتی نیست بلکه اکتسابی است. حتی کودک از زمان شیرخوارگی نیز از اطراف تاثیر می پذیرد. قطعا فردی که از نوزادی، هنگام شیر خوردن، نوازش شده است، با فردی که با او خشونت کرده اند و هیچ مهری از خانواده دریافت نکرده، تفاوت دارد. تحقیقات نشان داده نوزادی که مادر با نوازش و در آرامش به او شیر داده، هنگام بزرگ سالی در جامعه فردی آرام است. از خشونت، خشونت زاده می شود. افرادی که در خانواده یا محله ای خشن زندگی می کنند، تحت تاثیر همان خشونت ها در آینده رفتارهای پرخطر از خود نشان می دهند.

اصولا قتل عام با طرح و برنامه قبلی است یا در یک دوره زمانی و تحت تاثیر یک اتفاق ایجاد می شود؟

قرایی مقدم: این قتل عام ها با برنامه ریزی قبلی است. بیشتر افرادی که دست به قتل عام می زنند برای چنین اهدافی از قبل برنامه ریزی می کنند. البته نمی توان گفت همیشه قتل عام ها با برنامه ریزی و طرح قبلی اتفاق می افتد. به طور کلی برنامه ریزی برای این نوع قتل ها با کینه توزی آغاز می شود و آرام آرام این کینه عمق پیدا می کند و در نهایت نیز با قتل عام به پایان می رسد. دیدن برخی فیلم ها و سریال ها خشونت را در این افراد زنده می کند.

وقتی عامل قتل عام کینه ای در دل دارد، با دیدن سریال ها و فیلم های خشن نقشه های مختلفی برای انتقام گیری به ذهنش خطور می کند. بررسی های انجام گرفته بر افرادی که به تماشای فیلم و سریال های اکشن و خشن می پردازند، نشان داده خشونت افراد پس از دیدن این فیلم افزایش یافته است.

اصغرزاده: با آقای دکتر موافقم. قاعدتا این نوع قتل عام ها با طرح و زمان بندی قبلی و با انگیزه انتقام شخصی است. به طور مثال، وقتی فرد احساس می کند با بی عدالتی به زندان افتاده، در طول مدتی که در حبس است، به همه اتفاق هایی که افتاده و گفته های شاهدان، اولیای دم و دیگر افرادی که در ماجرا نقش داشته اند، فکر می کند و تصمیم به انتقام می گیرد و پس از آزادی یا مرخصی از زندان با برنامه ریزی قبلی به قربانیان حمله می کند.

گاهی عامل قتل عام بر اثر هیجانات ناشی از مواد مخدر، شرب خرم یا دعوا و درگیری دست به جنایت و خونریزی می زند. به طول مثال، دو گروه اوباش با یکدیگر برای دعوا در مکانی خاص قرار می گذارند و در همان حین، تعدادی از رهگذران که به موضوع ارتباطی ندارند، آسیب می بینند.

رامشت: من باید نکته ای را در این باره بگویم؛ توجه کنیم که قتل عام ها معمولا به چهار دسته تقسیم می شوند:

- نوع خیالبافانه: قاتل معتقد است که به او الهام می شود و صداهای او را برای ارتکاب قتل هدایت می کند. معمولا بیماران اسکیزوفرنیا و یا بیمارانی با اختلال شخصیت مرزی به آن مبتلا هستند.

- نوع رسالتی: قاتل تصور می کند باید گروهی از افراد را از جامعه نیست و نابود کند که این نوع رفتار معمولا ناشی از یک توهم و هذیان است.

- نوع لذت گرایانه: قاتل تنها برای لذت بردن یا به دست آوردن چیزی دست به قتل می زند.

- نوع کنترل و اعمال قدرت: قاتل از کنترل و مجازات قربانیان خود، احساس قدرت و آسایش می کند. حس انتقام نیز یک وجه دیگر این تفکر است. اغلب قتل عام ها در جامعه مابا حس انتقام گرفتن و مجازات کردن دیگرانی است که (به تصور خود) به قاتل ظلم کرده اند انجام می شوند.

علاوه بر موارد مذکور، دو نوع قتل دیگرنیز وجود دارد که در دسته قتل های سازمان یافته و سازمان نیافته قرار می گیرد، در قتل های سازمان یافته، قاتل از لحاظت اجتماعی فردی باکفایت، باهوش و مبتکر است که اغلب بیگانه ها را هدف قرار داده و برای ارتکاب جرم قید و بندهایی برای خود دارد. او با قربانیانش ارتباط جنسی برقرار کرده و در نهایت از یک وسیله برای کشتن آنها استفاده می کند.

از خصوصیات مهم این نوع قاتل ها، داشتن شریک، بررسی جرمش در رسانه ها، طرح ریزی قتل، پنهان سازی جسد و مدارک، بازگشت به صحنه قتل و پیش بینی پرسش هایی است که ممکن است برای پلیس مطرح شود.

اما در قتل های سازمان نیافته، قاتل در اجتماع محبوبیت یا مقبولیتی ندارد؛ او قربانیانش را می شناسد و ناگهانی تصمیم به قتل آنها می گیرد. از لحاظ روابط جنسی خجالتی و کمروست. از نظر روانی دوران کودکی پرافت و خیزی داشته، تنها زندگی می کند، از صحنه جرم فراری است، از خود مدارکی به جا می گذارد، علاقه ای هم به تعقیب ماجرا در رسانه ها ندارد و به خاطر جرمی که مرتکب شده سبک زندگی خورد را تغییر نمی دهد.

عموما این افراد با طرح و برنامه ریزی قبلی دست به قتل عام نمی زنند. در بیشتر مواقع عاملا قتل عام به قصد کشتن یا آسیب رساندن به یک نفر وارد خانه یا محلی که شخص در آن است می شوند، اما امکان دارد افراد دیگری هم در محل حاضر باشند و فرد در شرایط موجود در صحنه، کنترل خود را از دست بدهد و افراد حاضر در صحنه نیز عکس العمل هایی از خود نشان دهند که فرد را بیشتر تحریک کنند و در آن شرایط عامل قتل عام برایش فرقی نکند که یک نفر را به قتل برساند یا همه کسانی که در آنجا حضور دارند. البته چنین شرایطی بسیار کم پیش می اید. معمولا تصمیم بسیار آنی گرفته می شود.

تحقیقات نشان می دهد فاصله بین زمانی که این دسته از افراد تصمیم به رفتار مجرمانه می گیرند تا هنگامی که آن را عملی می کنند بسیار کم است. بر همین اساس معمولا رفتارهای مجرمانه برنامه ریزی شده نیست و فرد مجرم به طور ناگهانی و کنترل نشده چنین رفتار پرخطری را انجام می دهد.

قتل عام خانوادگی بیشتر در چه مناطقی است؟ آیا می توان گفت این اتفاق زمانی رخ می دهد که فرد احساس عدالت اجتماعی را از دست داده است؟

رامشت: اجازه بدهید پاسخ به این سوال را من شروع کنم. با بررسی پرونده های جنایی، خصوصا در حوزه قتل عام های خانوادگی، بعضا دیده شده که این اتفاق در مناطق مرفه نشین شهری نیز روی داده است اما به میزان کم. لیکن بیشتر قتل عام ها در مناطق فقیرنشین اتفاق می افتد. به طور کلی جرائم از طبقات اجتماعی تبعیت می کند. زندگی در فضاهای فرسوده و قدیمی شهر همراه با افسردگی، عصبانیت، هرج و مرج و فقدان آرامش است. هر چند در یک زندگی سالم شهری و در محله های مختلف سبک زندگی ها تفاوت دارد و نوع جرائم نیز بر این اساس مفتاوت است.

اینکه فرد در چه محله یا محیطی زندگی می کند، در چه خانواده ای است و از نظر اقتصادی در چه شرایطی به سر می برد، تاثیر زیادی در ارتکاب جرم داد. ارتکاب جزائم، هم از لحاظ روانی و هم از لحاظ نوع جنایت و هم از نظر نوع دستگیری در اقشار مختلف جامعه متفاوت است. آمارها نشان می دهند کسانی که از طبقات پایین تر جامعه هستند و در فقر اقتصادی زندگی می کنند، احساس بی عدالتی و ظلم بیشتری دارند و جرائم در بین آنها بیشتر رایج است.

متاسفانه در چند سال اخیر آمارهایی که از جرم های مالی مطرح می شود، زمینه احساس بی عدالتی و خشونت را افزایش می دهد: اختلاس های چندین میلیاردی و... همه احساس پوچی و بی عدالیت را در جامعه گسترش می دهند و رفتار خشونت آمیز را دامن می زنند. کسانی که در جانواده های فقیر بزرگ می شوند از کودکی کمبودهای زیادی را تجربه می کنند و کمتر قدرت این را دارند که خشم خود را کنترل کنند. آنها حتی درکی از قانون نیز ندارند و بروز بی عدالتی، اجرای قانون در جامعه را دچار تشکیک می کند. این دسته از افراد با بروز کوچک ترین مشکل دست به جرم و جنایت می زنند. متاسفانه این دسته از افراد با این ویژگی های اقتصادی و اجماعی بیشتر در حاشیه شهرها اسکان دارند.

قتل عام ها بیشتر در حاشیه شهرها و برخی استان ها به شکل خاص اتفاق می افتد گاهی قتل عام ها به دلیل خرده فرهنگ های موجود در چنین مناطقی اس. بشتر این افراد زمانی که احساس کنند نسبت به آنها بی عدالتی شده و حقشان پایمال شده است یا جامعه حقشان را احیا نمی کند و نمی توانند از طریق مراجع قانونی حق خود را بگیرند ممکن است هر رفتاری از خود نشان دهند؛ حتی ممکن است فرد بخواهد خودش خقش را بگیرد تا نادیده گرفته نشود. فرد زمانی که احساس کند مورد ظلم واقع شده است می خواهد به نوعی احساس خود را نشان دهد.

قرایی مقدم: خانم دکتر بعد اجتماعی و خانوادگی را پررنگ کردند اجازه بدهید من هم روی همین نکته تاکید کنم. هرچه فرهنگ جامعه ای سنتی تر، تعصبات قومی قوی تر و فاصله طبقاتی بیشتر باشد و آموزش و پرورش، فرهنگسراها و مکان های فرهنگی در آن مطنقه ضعیف تر عمل کنند، میزان خشونت در آن مناطق بیشتر خواهدبود. توزیع نامتناسب ثروت نیز ار جمله پدیده های اجتماعی است که به احساس بی عدالتی و بروز جرم و جنایت کمک می کند.

تاریخ نشان داده در جوامعی که فاصله طبقاتی در آن زیاد است، افراد پایین دست جامعه احساس ناعدالتی اجتماعی کرده و فکر می کنند جامعه به آنها ظلم کرده است. معمولا افرادی که در چنین شرایطی رشد می کنند، سعی دارند حق خود را از جامعه بگیرند، چون به اعتقاد آنها جامعه حق آنها را خورده است.

اصغرزاده: به یک نکته بی توجهی شد. من فکر می کنم باید شرایط جغرافیایی را، از نظر من عاملی تاثیرگذار در قتل عام است، فراموش نکنیم. شرایط مکانی و زمانی در جغرافیایی قتل عام تاثیرگذار است. معمولا مکان هایی دور از تیررس پلیس و استان هایی که مردم راحت تر به سلاح گرم دسترسی دارند، وقوع این نوع جرائم بیشتر است. این نوع قتل عام ها بیشتر در شهرهای نزدیک به مرز دیده می شود تا شهرهای مرکزی، به دلیل این که تهیه اسلحه در این شهرها بسیار راحت تر است.

در مورد عدالت اجتماعی باید بگویم تعریف های مختلفی برای آن در فرهنگ و کشورهای مختلف وجود دارد. همه جنایت ها به دلیل احساس ناعدالتی اجتماعی نیست، اما می توان بخش قابل توجهی از قتل عام ها را ناشی از احساس بی عدالتی اجتماعی دانست. وقتی فرد از نظر اقتصادی در طبقه ضعیف جامعه قرار دارد و نتوانسته در این زمینه رشد کند، نسبت به افراد متمول تر کینه در دل می پروراند و حتی ممکن است حادثه ایجاد کند؛ مثلا کارگر یک کارخانه برای انتقام از صاحب کارخانه با ایجاد یک حادثه هم به کارخانه و هم به کارگران آن آسیب می رساند.

نقش اطرافیان و قربانیان در این مسئله چقدر است؟ آیا می توان گفت در تحریک فرد و اعمال چنین جرمی موثر است؟

قرایی مقدم: اطرافیان نقش پررنگی در تحریک و کنترل عاملا قتل عام بازی می کنند. آنها می تواند با حرف زدن یا نشان دادن راه های منطقی تر فرد را از تصمیمی که گرفته است منصرف کنند یا با تایید کردن رفتار فرد او را برای انجام این کار مصرتر کنند. علاوه بر خانواده و نزدیکان عامل قتل عام، خود قربانیان نیز نقش مهمی در شکل گیری چنین اتفاقی ایفا می کنند.

اینکه فردی تصمیم می گیرد به شخص یا اشخاصی آسیب برساند، بی دلیل نیست؛ مگر آنکه فرد بیمار روانی باشد. معمولا در چنین شرایطی قربانی به جای مصالحه، با گفتار و رفتار تحریک آمیز فرد را خشمگین تر می کند و هیزم به آتش می اندازد و شرایطی برای او به وجود می آورد تا فرد به درجه ای از خشونت برسد که دست به چنین اقدامی بزند.

اصغرزاده: اطرافیان نقش مهم و موثری در تحریک و کنترل عامل جرم می توانند ایفا کنند. اکثر مواقع شخص انتقام گیرنده بارها قصد و نیت خود را به اطرافیان اعلام می کند. در این شرایط اطرافیان باید با منطق راهکارهای بهتری به او، برای رسیدن به حقش، پیشنهاد دهند با این کار می توان جلوی چنین رفتارهایی را گرفت؛ راه هایی مثل مراجعه به پلیس و گرفتن وکیل.

در برخی مواقع اطرافیان باتحریک شخص، او را ترغیب به انجام کارهای مجرمانه می کنند. البته مجرمانی هم هستند که ظاهر آرامی دارند و هرگز کسی نمی تاند از افکار آنها سر در بیاورد؛ در این صورت اطرافیان نمی توانند نقشی در تحریک یا کنترل آنها داشته باشند؛ همیشه کارهایشان توام با ترس است؛ در سنین پایین زمانی که از درسی نمره پایین می گیرند با خط انداختن روی ماشین معلم اعتراض خود را نشان می دهند در بیشتر این قتل عام ها قربانیان نقشی در تحریک عامل قتل عام ندارند. مگر آنکه خودشان هدف و انگیزه انتقام جویی باشند.

در بسیاری پرونده ها درباره رفتار و گفتار قربانیان نیز تحقیق می شود تا بدانیم آیا قربانی رفتار تحریک آمیزی انجام داده یا خیر. درست است که این تحریکات به فرد مجوز انجام رفتار مجرمانه نمی دهند، اما اگر فرد هم او را تحریک نمی کرد شاید این اتفاق نمی افتاد. به طور کلی، برای جلوگیری از محاکمه های خودسرانه، باید مردم را نسبت به حق و حقوق خود آگاه و نیز آنها را درباره اعتراضاتشان در جامعه تربیت کرد. اعتراض یک حق است که باید نحوه بیان کردن آن را آموزش داد.

در بسیاری از کشورها مردم اعتراضات خود را نسبت به گرانی، سوخت یا هر چیزی که به آن اعتراض داشته باشند، از طریق سندیکا یا ارگان های شناخته شده، با مجوز از کانال های رسمی، بیان می کنند. ما باید این را بدانیم که هر اعتراضی به معنای دعوا نیست و نباید با آن برخورد کرد، چون ممکن است روزی مانند یک دمل چرکی سر باز کند.

رامشت: در مواردی که فرد چار بیماری یا اختلالات روانی شدید است قربانی نمی تواند در تحریک فرد مقصر باشد اما اگر فرد دچار بیماری نباشد، به احتمال بسیار زیاد قربانی هم مقصر است. گاهی ما متوجه نیستیم با رفتارمان چه میزان طرف مقابل را تحریک می کنیم.

به طور مثال، زمانی که فرد با همسرش به مشکل بر می خورد و خانواده همسر بدون در نظر گرفتن ماجرا جانبدارانه رفتار می کنند، این رفتار می تواند بسیار تحریک آمیز باشد. درست است که چنین رفتارهایی قابل قبول نیست و فرد در صورت تحریک شدن نیز نباید چنین رفتاری از خود بروز دهد اما معمولا زمانی که تاریخچه چنین رفتارهایی بررسی می شود، می بینیم قربانی یا قربانیان فرد را در بروز چنین رفتاری تحریک کرده اند پس افراد می توانند در تحریک کردن یا آرام کردن شخص نقش مهمی ایفا کنند.

متاسفانه ما به افراد جامعه خود کمتر کنترل هیجان و خشم را یاد داده ایم. اصولا آموزش مهارت های زندگی، که برنامه ای پیشگیرانه است و از سوی سازمان بهداشت جهانی نیز سال هاست ارائه شده، در جامعه ما همچنان کمرنگ است.

ما باید کنترل هیجان و توانایی حل مسئله را از کودکی به افراد جامعه آموزش بدهیم؛ از طریق آموزش و پرورش و در کتاب های درسی، از طریق رسانه های گروهی از جمله صدا و سیما، که متاسفانه در این زمینه بسیار غیرفعال اند. ما باید علاوه بر آموزش های گروهی، آموزش های فرد به فرد را نیز از طریق ان جی اوها فعال کنیم. نباید تمام انتظار را از دولت داشته باشیم. نقش سازمان های مردم نهاد در زمینه طلاق، اعتیاد و بزه های اجتماعی و جرم و جنایت باید پررنگ شود.