ایران خفته بر روی انبوهی از گسل

خبرگزاری ایسنا: ایران در حالی در کمربند زلزله دنیا قرار گرفته است که از فناوری‌های نوین در مدیریت ریسک کشور کمتر استفاده شده است و از سوی دیگر نیز از حدود یک میلیون و ۲۰۰ هزار ساختمان در تهران تنها ۴ درصد آنها بازسازی و نوسازی می‌شوند و ۹۶ درصد سازه‌های موجود، در زمان زلزله احتمالی تهران می‌توانند بزرگترین فاجعه انسانی را پدید آورند.

ایران دارای ۱۴۰۰ گسل فعال است که از سال ۱۹۳۶ میلادی سبب بروز ۴۶۰ زلزله تاریخی و ثبت ۶۵۰۰ زلزله توسط دستگاه‌های زلزله نگاری شده و اولین زلزله ثبت‌شده در تاریخ مربوط به ۴۰۰ سال پیش با بزرگای ۷.۶ ریشتر در مناطق «ری» و «ایوانکی» رخ داده است.

شهر ری تا سال ۵۵۶ خورشیدی زلزله‌هایی با بزرگای ۶.۵ تا ۷.۷ را تجربه کرده است و در سال ۱۳۴۱ شمسی بوئین زهرا زلزله ۷.۲ ریشتری، در ۱۳۵۲ ورامین و ایوانکی زلزله ۵ ریشتری، در ۱۳۶۹ رودبار و منجیل زلزله ۷.۴ ریشتری و ۱۳۸۳ فیروز آباد زلزله ۶.۳ ریشتری را پشت سر گذاشته‌اند و به عنوان مهمترین رخدادهای لرزه‌ای کشور از آن نام برده می‌شود.

در میان زلزله‌های مهم، زلزله‌های طبس با شدت ۷.۷ ریشتر در سال ۱۳۵۷ و با تلفات انسانی بالغ بر ۱۹ هزار نفر و تخریب ۱۶ روستا، زلزله «سیرچ» با شدت ۷.۴ در سال ۱۳۶۰ و تلفات انسانی ۱۳۰۰ نفر و تخریب ۸۵ درصدی شهر، زلزله رودبار و منجیل در سال ۱۳۶۹ با شدت ۷.۴ ریشتر و تلفات انسانی ۳۵ هزار نفر و بالاخره زلزله بم در سال ۱۳۸۲ با قدرت ۶.۵ ریشتر و تلفات انسانی بیش از ۴۰ هزار نفر جهانی شدند؛‌ چراکه بخش بسیاری از شهر تخریب شد و مهمتر از آن تلفات انسانی زیادی به همراه داشت.

از سوی دیگر تهران در دامنه‌های البرز مرکزی و در همسایگی شهر کهن ری با قدمت ۲۰۰ ساله قرار دارد. این شهر در حالی با رشدی فزاینده به بزرگترین مرکز تجمع انسانی و اقتصادی کشور تبدیل شده که بر اساس شواهد تاریخی تاکنون چندین زلزله ویرانگر را تجربه کرده است؛ ضمن آنکه هم اکنون حداقل ۷ گسل این شهر را احاطه کرده است.

دکتر مهدی زارع، مدیر گروه زلزله‌شناسی مهندسی پژوهشگاه زلزله‌شناسی سه گسل اصلی تهران را شامل «شمال تهران»، پهنه گسل‌های جنوب تهران شامل گسل «کهریزک»، گسل‌های «ری» و گسل «ایوانکی» می داند معتقد است: روند اصلی گسل‌های داخل شهر تهران که به عنوان راندگی‌های پیشانی پهنه گسل شمال تهران در سطح زمین وجود دارند شامل گسل «نیاوران» و گسل «ترشت» که به نام گسل چیتگر و گسل بزرگراه همت نیز شناخته می‌شود، است.

زارع، گسل‌های محمودیه، قیطریه، نارمک و داوودیه را از دیگر گسل‌های تهران عنوان کرد و گفت: بر اساس برآوردها توان لرزه‌زایی گسل شمال تهران به طول ۹۰ کیلومتر، ۷ ریشتر است؛ ولی شواهدی که در زمینه این گسل وجود دارد، توان لرزه‌ای بین ۷ تا ۷.۵ را تایید می‌کند.

مدیر گروه زلزله‌شناسی مهندسی پژوهشگاه زلزله‌شناسی با تاکید بر اینکه تهران در معرض خطر جدی زلزله قرار دارد، افزود: تحقیقات ما نشان می‌دهد که رخداد زلزله بیشتر از ۷ ریشتر را باید در تهران انتظار داشت؛ ضمن آنکه آلودگی هوا هم وجود دارد و معتقدم با توجه به وضعیتی که ایران دارد و با توجه به مطالعات صورت گرفته، کشور باید به سمت ساخت یک پایتخت جدید حرکت کند.

وی با بیان اینکه همه مناطق ایران به یک میزان و یکسان لرزه‌خیز نیستند، خاطرنشان کرد: این امر (ایجاد پایتخت جدید) ممکن است نتواند مشکل تهران را به طور کامل حل کند؛ ولی می‌تواند به ایجاد زیرساخت‌های مناسب در پایتخت جدید (که در محل هیچ یک از شهرهای موجود کشور نباید احداث شود، بلکه مکانی جدید و بکر برای احداث آن لازم است انتخاب شود) کمک کند.

شناسایی گسل جدید پردیسان در تهران

علاوه بر آن دکتر مرتضی طالبیان رییس پژوهشکده علوم زمین نیز به بیان وضعیت لرزه‌خیری تهران پرداخت و گفت: از ۳۰ سال گذشته سازمان زمین شناسی با تهیه نقشه‌هایی، گسل‌های تهران را معرفی کرده است و از آن زمان تاکنون تغییرات زیادی در این گسل‌ها و جایگاه آنها ایجاد نشده است و گسل‌های شناخته شده عمدتا در شمال و جنوب بوده است.

وی از اجرای مطالعات جدیدی بر روی گسل‌های تهران خبر داد و اظهار کرد: نتایج این مطالعات نشان داد که گسل شمال تهران توان ایجاد زمین لرزه‌هایی که در تاریخ تهران درج شده است را ندارد و سوالی که در این زمینه مطرح شد این بود که منشا این زمین لرزه‌ها کجاست. برای یافتن پاسخ مناسب به این سوال، مطالعات گسترده‌ای در بخش مرکزی شهر تهران انجام شد و توانستیم گسل «پردیسان» را معرفی کنیم.

طالبیان محل قرار گیری این گسل را بین بزرگراه آیت الله حکیم و شهید همت دانست و تاکید کرد: این گسل در حال حاضر فعال‌ترین گسلی است که در تهران وجود دارد و توان لرزه‌زایی آن به مراتب بیشتر از گسل‌های شمال و جنوب تهران است.

وی توان لرزه‌زایی این گسل را ۶.۲ تا ۶.۳ ریشتر ذکر کرد و یادآور شد: ولی فراموش نکنیم که زلزله بم ۶.۵ ریشتر بوده است و لزومی ندارد که توان گسلی ۷ ریشتر و بیشتر از آن باشد و به طور کلی در فلات ایران زمینلرزه‌هایی که بیشتر از ۵.۵ هستند می‎توانند مخرب باشند.

مدیریت ریسک شهری با متد ۵۰ سال گذشته دنیا

دکتر فریبرز ناطق الهی، عضو هیات علمی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله با اشاره به وضعیت ساختمان‌های موجود در تهران گفت: بر اساس آمارهای موجود، تهران حدود یک میلیون و ۲۰۰ هزار بنا دارد که ۴ درصد از این میزان در هر سال یا مورد بازسازی قرار می‌گیرند و یا دوباره‌سازی می‌شوند.

وی با بیان اینکه این امر نشان می‌دهد که بسیاری از ساختمان‌های تهران قدیمی هستند، اظهار کرد: بسیاری از این سازه‌ها مشکل دارند؛ چراکه بیشتر این ساختمان‌ها در دهه‌های گذشته ساخته شده است و چون در آن زمان الزام قانونی برای رعایت ضوابط زلزله نبوده است؛ از این رو بیشتر ساختمان‌ها فاقد استانداردهای لازم برای زلزله هستند و یا اگر ضوابط رعایت شده باشند، شرایط لازم را ندارند.

ناطق الهی با بیان اینکه این امر نشان‌دهنده آن است که هر سال ۹۶ درصد از ساختمان‌های کشور می‌توانند دارای مشکل سازه‌ای باشند، ادامه داد: در حال حاضر تنها ۴ درصد از سازه‌ها بازسازی و نوسازی می‌شوند و از سوی دیگر ما با حجم زیادی از سازه‌های فاقد استانداردهای لرزه‌ای مواجه هستیم که می‌تواند در زمان زلزله احتمالی تهران بحران‌ساز در سطح جهانی باشند.

این محقق با بیان اینکه پیش‌بینی می‌شود که زلزله احتمالی تهران زلزله‌ای با بزرگای بیش از ۷ ریشتر باشد، تاکید کرد: زلزله تهران به بزرگترین فاجعه انسانی در قرن اخیر تبدیل خواهد شد؛ از این رو باید به سازه‌ها توجه بیشتری صورت داشته باشیم.

وی خاطر نشان کرد: مدیریت بحران کشور فاجعه است و بر اساس ضوابط فنی که در دنیا انجام می‌شود، نیست. مدیریت بحران ما با مدیریت بحرانی که در ۵۰ سال گذشته در دنیا انجام می‌شد، اداره می‌شود و این در حالی است که امروزه مدیریت بحران در دنیا تغییر کرده است.

فناوری‌های نوینی که در مدیریت ریسک به فراموشی سپرده شدند

دکتر مرتضی موسی خانی رییس کمیته ملی ربوکاپ جمهوری اسلامی ایران از توانمندی محققان کشور برای ساخت ربات‌های امدادرسان خبر داد و یادآور شد: ربات‌های امدادگری که در دانشگاه آزاد قزوین طراحی و ساخته شده است کاربردهای وسیعی در شناسایی مصدومین و ارائه گزارش‌های حیاتی دارد ضمن آنکه قادر به گزارش دهی از صدا، حرکت و دما است.

وی ربات آتش‌نشان ایرانی را از دیگر دستاوردهای محققان دانشگاهی نام برد و یادآور شد: این ربات قادر است در اطفا حریق نقش موثری ایفا کند و در حال حاضر این ربات طراحی و مراحل ساخت را طی می‌کند.

موسی خانی با تاکید بر اینکه ربات‌های آتش‌نشان در دنیا در حال کاربردی شدن است، یادآور شد: در ایران علی‌رغم تلاش‌های ۱۴ ساله محققان، سرمایه‌گذاری‌های صورت گرفته و دستاوردهایی که در این زمینه عرضه شده تاکنون از این فناوری‌ها بهره‌مند نشدیم.

رییس کمیته ملی ربوکاپ جمهوری اسلامی ایران اضافه کرد: دانشگاه آزاد اسلامی قزوین در طول ۲ سال گذشته، بارها با تقبل هزینه‌های اجرایی، به صورت داوطلبانه اقدام به برگزاری مانورهای متعدد امداد و نجات، چک و خنثی‌سازی بمب و مدیریت بحران در ارگان‌های مختلف کرده است اما با وجود برگزاری موفقیت آمیز مانورها و با وجود کسب گواهینامه‌های مختلف، تاکنون هیچ اقدام عملی و درخواستی مبنی بر تجهیز مراکز امدادی از جمله آتش‌نشانی به این امکانات به ما ارائه نشده است.

وی با تاکید بر اینکه فقدان یک فرد و تلفات جانی عوارض گسترده اجتماعی و معنوی را در پی دارد، اظهار کرد: ربات‌های امدادگر ایرانی با وجود تمام ویژگی‌های منحصر به فرد، طی سالیان گذشته مورد بی‌توجهی‌ و بی مهری قرار گرفته‌اند و انتظار ورود به عرصه‌های عملیاتی را می‌کشند.

به گفته رییس دانشگاه آزاد قزوین با راه نیافتن ربات‌ها به عرصه‌های عملیاتی کشور و همچنین عدم وجود حمایت‌های موثر از نخبگان علم رباتیک، بسیاری از دانشگاه‌ها، موسسات و شرکت‌های مرتبط با این رشته در اقصی نقاط دنیا فرصت را غنیمت شمرده و با جذب مهندسان زبده ایرانی، بی هیچ زحمتی حاصل سال‌ها پژوهش و تجربه را در جهت اهداف خود به کار خواهند گرفت.

مطالعات ژاپن درباره گسل‌های ایران

تحقیقات انجام شده توسط آژانس همکاری‌های بین‌المللی ژاپن (JICA) درباره گسل‌های تهران و نحوه مدیریت ریسک در این شهر، تایید کننده گفته‌های این محققان است.

مطالعات «جایکا» بر پایه مطالعات و تحقیقات انجام‌شده بر روی گسل‌های عمده تهران و اسناد تاریخی زلزله‌هایی که از سال ۷۴۳ میلادی در تهران واقع شده بود، انجام شد. این گروه سه سناریو در زمینه فعال شدن سه گسل اصلی شهر تهران و یک سناریو برای فعال‌شدن گسل‌های پنهان در زیر لایه‌های رسوبی شهر تهران ارائه می‌دهند

در سناریوی زلزله مدل گسل ری، منطقه جنوبی شهر شدت زلزله ۹ و منطقه شمالی آن شدت زلزله بین ۷ تا ۸ احساس می‌شود و در مدل گسل شمال تهران شدت زلزله در بخش شمالی شهر به ۹ و در بخش جنوبی به ۷ می‌رسد و بخش بزرگی از شهر شدت زلزله ۸ را تجربه خواهند کرد.

در مدل گسل مشا در قسمت بزرگی از شهر، زلزله‌ای با شدت ۷ و در مدل شناور نیز بخش اعظم شهر شدت زلزله ۸ و چندین قسمت نیز شدت زلزله ۹ را تجربه خواهند کرد.

این گروه در مدل گسل ری اعلام می‌کنند در صورتی که زلزله تهران به خاطر فعال شدن گسل ری رخ دهد، ۴۸۰ هزار ساختمان در تهران یعنی ۵۵ درصد ساختمان‌ها فرو خواهد ریخت.

بیشترین تعداد ساختمان‌های آسیب دیده در منطقه ۱۵ خواهد بود. نسبت ساختمان خسارت دیده به ساختمان‌های سالم در مناطق ۱۱، ۱۲، ۱۶ و ۲۰ مقدار بسیار بالایی در حدود ۸۰ درصد است. دلیل این نسبت بالای خسارت، وجود ساختمان‌های آسیب پذیر فراوان و جنبش لرزه‌ای نیرومند (با شدت ۹) در این مناطق است.

در صورت فعال شدن گسل شمال تهران نیز ۳۱۰ هزار ساختمان که ۳۶ درصد کل ساختمان‌ها را شامل می‌شود، آسیب می‌بینند. نسبت ساختمان‌های خسارت دیده به ساختمان‌های سالم در مناطق یک تا ۵ که در بخش شمالی شهر تهران قرار دارند، درحدود ۵۰ درصد است.

نسبت خسارت در بخش جنوبی شهر کمتر از ۳۰ درصد است. تفاوت خسارت بین قسمت شمالی و جنوبی شهر به اندازه مدل گسل ری نیست.

در صورت فعال شدن گسل ری شاهد گسترده‌ترین تلفات خواهیم بود، یعنی حدود ۶ درصد کل جمعیت شهر تهران جان خود را از دست خواهند داد. در منطقه ۱۵ به علت تعداد زیاد جمعیت ساکن، تلفات بسیار وسیع خواهد بود. نسبت تلفات به کل جمعیت در مناطق ۱۱ و ۱۲ به ۱۵ تا ۲۰ درصد خواهد رسید؛ چراکه در این مناطق شمار ساختمان‌های آسیب پذیر بسیار زیاد است و شدت زلزله نیز به ۹ می‌رسد.

در مورد مدل گسل ری، برآورد می‌شود که تعداد تلفات انسانی در جنوب شهر به حداکثر برسد. در برخی حوزه‌های آماری تعداد کشته شدگان از هزار تن تجاوز خواهد کرد. در مدل گسل شمال تهران، هر چند تلفات انسانی در بخش شمالی بیشتر از دیگر نقاط است؛ اما در برخی حوزه‌های آماری، تعداد کشته شدگان به ۱۰۰ نفر یا بیشتر می‌رسد.

در سناریوی زلزله ناشی از فعال شدن گسل شمال تهران در بهترین حالت حدود ۱۳۰ هزار نفر یعنی دو درصد جمعیت تهران از بین می‌روند. البته نسبت تلفات در بخش شمالی شهر در مناطق یک تا ۵، زیادتر از همه (حدود ۳ درصد) و در جنوب شهر کمتر از همه (حدود یک درصد) خواهد بود.

نسبت تخریب ساختمان‌ها با میزان تلفات

دکتر نعمت حسنی، رییس دانشکده مهندسی عمران، آب و محیط زیست پردیس فنی مهندسی شهید عباسپور دانشگاه شهید بهشتی و دانشیار دانشگاه شهید بهشتی با تاکید بر اینکه رابطه‌ای میان واحدهای مسکونی تخریب‌شده با تعداد تلفات ناشی از زلزله وجود دارد، گفت: مشاهده شده است که نسبت تعداد کشته‌شدگان و واحدهای تخریب‌شده در شهرهایی مانند «بم» و «بروات» رابطه یک به یک است؛ به این معنی که در زلزله بم حدود ۳۰ هزار واحد مسکونی تخریب شده و در حدود ۳۰ هزار نفر هم کشته شدند.

وی اضافه کرد: این در حالی است که در کشوری مانند ژاپن رابطه دیگری میان تعداد واحدهای تخریب شده با تعداد قربانیان وجود دارد؛ به این صورت که در زلزله سال ۱۹۹۵ شهر کوبه ژاپن که من هم در آن زمان در این شهر بودم، تعداد واحدهای مسکونی کاملا تخریب شده ۱۰۰ هزار واحد، ولی تعداد تلفات حدود ۶ هزار نفر بوده است.

حسنی با تاکید بر اینکه نسبت تخریب واحدهای مسکونی به تعداد تلفات ناشی از زلزله در ژاپن ۶ درصد بوده است، اظهار کرد: به این معنی که از هر ۱۰۰ واحد مسکونی تخریب‌شده تنها ۶ نفر کشته شدند، ولی در بم از هر ۱۰۰ خانه تخریب شده، ۱۰۰ نفر تلفات داشتیم.

وی با محاسبه این رابطه برای شهر تهران، گفت: با توجه به ساخت‌وسازهای صورت گرفته به نظر می‌رسد این رابطه حدود ۳۰ تا ۳۵ درصد باشد که تلفات ۲۵۰ هزار نفری را بالغ خواهد شد.

حسنی با تاکید بر ضرورت توجه به مدیریت بحران در جهت کاهش تلفات ناشی از زلزله، یادآور شد: از سوی دیگر باید با اطلاع‌رسانی مردم را آگاه کنند که در زمان وقوع حادثه بزرگ قطعا تلفات زیاد است.

کشوری که دوباره باید آن را شناخت

به گواه اسناد علمی رسمی، ایران کشوری قرار گرفته در کمربند زلزله است و این در حالی است که فناوری‌های نوین در مدیریت ریسک آن دخالت کمی دارد. از سوی دیگر سازه‌های ساخته شده در شهرهای کشور قبل از آنکه سقفی برای امنیت باشند، عاملی برای افرایش تلفات انسانی در زلزله‌ها شده اند؛ چراکه در چندین سال است که رعایت استانداردهای نظام مهندسی را در ساخت و ساز به فراموشی سپرده‌ایم.

بعد از حادثه غم انگیز پلاسکو به یک باره همه توجه‌ها به سمت زلزله و مدیریت ریسک به ویژه در کلانشهر تهران متمرکز شد. نگرانی که خیلی زود به دست فراموش سپرده شد و این در حالی است که خطر زلزله و آتش سوزی همواره در کمین کلانشهر تهران و همه شهرهای ایران است. به گفته دکتر حسنی برای کشورهایی مانند ژاپن که ۷۰ درصد سازه‌ها چوبی هستند، مساله آتش‌سوزی مهم است؛ ولی برای ایران باید نگران آتش سوزی بعد از زلزله ناشی از اتصال سیم‌های برق باشیم.

بر این اساس لازم است تا مدیریت ریسک در کشور تقویت شود. مدیریت ریسک با کاربرد سیستماتیک سیاست‌های مدیریتی، رویه‌ها و فرایندهای مربوط به فعالیت‌های تحلیل، ارزیابی و کنترل ریسک به ما می‌آموزد که چگونه عوارض ناشی از حوادث طبیعی و غیر طبیعی را کاهش دهیم.

«فرهنگ ایثار»، «فرهنگ ایمنی» و «فرهنگ قانون‌مداری» ۳ ضلع کاهش عوارض سوانح هستند و از سوی دیگر پرهیز از چند دستگی، برنامه ریزی جدی و مدیریت ریسک، استفاده از فناوری‌های روز برای مدیریت ریسک و امداد و نجات از مهمترین استراتژی‌هایی است که می‌تواند کشور را در مسیر کاهش عوارض بلایای طبیعی و غیر طبیعی یاری کند.