از گسل شمال تهران باید ترسید

خبرآنلاین نوشت: «کشف گسل جدید در تهران، حوالی پردیسان و برج میلاد، خطرناک‌تر از هر گسل دیگر برای پایتخت» این خبری بود که دیروز ترسی به جان پایتخت‌نشین‌ها انداخت. به هرحال تیتر و خبر ترسناکی است و زندگی بسیاری از مردمی که در حوالی برج میلاد زندگی می‌کنند را به خطر می اندازد؛ شهرک غرب، سعادت آباد، گیشا، ستارخان، مرزداران، کردستان، ملاصدرا و ... هرچند که از زلزله‌های وعده داده شده تهران کلا باید ترسید و برای آنها آماده بود، البته کسی جدی نمی‌گیرد!

اما اینکه اعلام شود یک گسل جدید در تهران، خطرناک‌تر از بقیه است،‌ می‌تواند بسیاری از معادلات را بهم بزند. علاوه بر آسیب به امنیت روانی اهالی محلاتی که ظاهرا روی این گسل زندگی می‌کنند، قطعا پیامدهای اقتصادی هم برای ملک در این مناطق دارد. با این حال ظاهرا چنین کشفی با چنین کیفیتی که بیان شده، چندان هم درست نیست. هرچند که تمام تهران در انتظار یک زلزله هولناک بسر می‌برد.

طبق اطلاعات قبلی، پهنه تهران چند گسل اصلی دارد؛ پهنه گسل شمال تهران، پهنه گسله کهریزک، پهنه گسله‌های به موازات گسل شمال تهران (گسلهای نیاوران و طرشت یا پردیسان). گسل‌های مشا، ایوانکی، رباط کریم و پیشوا مهمترین گسلهای پهنه پیرامون تهران هستند.

با دکتر مهدی زارع، استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله و عضو وابسته فرهنگستان علوم درباره خبر کشف گسل جدید و میزان خطر آن، گفتگو کردیم. به گفته او زلزله در محیط‌های شهری، حتمی است.

مشروح گفتگوی خبرآنلاین با استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله را در ادامه بخوانید؛

گسلهای اصلی در داخل گستره شهری تهران پهنه گسله شمال تهران و در جنوب تهران گسل‌های کهریزک و ایوانکی هستند. البته گسل مشا نیز در فاصله ۳۵ کیلیومتر شمال شهر تهران (تهران پارس) در محل روستا کلان (از توابع لواسان) با گسل شمال تهران تلاقی دارد که از دید خطر زلزله این محل را به عنوان یک پهنه خطرناک برای رخداد محتمل برای یک گسیختگی بعد باید تلقی کرد. از سوی دیگر درست در ۱۰ کیلومتر جنوب این نقطه یک شهرجدید به نام شهر پردیس مکان یابی (و احداث) شده که محل مهمی برای تجمع جمعیت هست (و جمعیت متاسفانه بیشتر هم خواهد شد). اخیرا استاندار تهران اعلام کرد که انتخاب این محل برای شهر جدید یک اشتباه تاریخی بود. به هر حال این محدوده جایی است که در تعریف های زلزله شناسی در حوزه نزدیک گسل فعال (محل تلاقی شمال تهران و گسل مشا) قرار می‌گیرد. در این پهنه احتمال جنبش های شدید و گسیختگی سطحی بیش از حوزه دور از گسیختگی گسل در هنگام زلزله های شدید بعدی وجود دارد. توجه کنید که در محدوده کنونی شهر تهران عملا ساخت ساختمان و برج روی گسل شمال تهران و همچنین روی گسل کهریزک انجام شده است. بنابراین ما با مساله حوزه نزدیک و احتمال خرابی های بیشتر در آن در حین یک زمین‌لرزه شدید در داخل پهنه شهری تهران هم مواجه هستیم.

وجود گسل جدید در پردیسان و‌ گمانه‌زنی‌هایی که درباره میزان خظرناک بودنش منتشر شده، چقدر درست است؟ آیا گسل جدیدی در تهران کشف شده؟

ببینید، به یک نکته مهم باید توجه کرد؛ ما در علم زمین شناسی تا شروع فاز کوهزایی بعدی گسل جدیدی عملا نداریم. زمین شناسان یا گسل های پنهان را می یابند (با مشاهده مستقیم و یا به همراه برداشتهای ژئوفیزیکی) و یا اینکه اطلاعات جدیدی از یک گسل از قبل شناخته شده با مطالعات خود به دست می آورند. در مورد اخیری که در خبرها آمده همکاران ما در سازمان زمین شناسی (آقای دکتر مرتضی طالبیان و همکاران ایشان) مطالعه جدید و جالبی بر روی میزان لغزش بر روی یک گسل (ایوبی، ترشت یا پردیسان، اسمهای گوناگونی است که به این گسل داده شده است) انجام داده و در یک ژورنال بسیار معتبر علمی منتشر کرده اند. بخشهای مختلف این گسل قبلا توسط همکاران خود سازمان زمین شناسی در دهه های قبلی معرفی شده است.

این کار به لحاظ علمی بسیار با ارزش و قابل ستایش است. ولی اینکه از این مطالعه با ارزش کسی بخواهد در مورد میزان خطر زمین‌لرزه در تهران نتیجه جدیدی بگیرد و یا اعلام شود که گسلهای قبلی که می شناختیم خطر زیادی نداشتند و این یکی است که خطر واقعی را برای تهران دارد، نکته ای نیست که بتوان در تحلیل خطر زلزله برای آن توجیه جدی یافت. بنابراین تاکید می کنم که کار همکاران ما در سازمان زمین شناسی بسیار جالب و با ارزش بوده و برای من دیدن نتایج جدید روی روند گسله یاد شده (به ویژه اینکه موفق شده اند میزان لغزش روی گسل را در یک پهنه شهری اندازه بگیرند) بسیار جالب و قابل ستایش بود ولی این موضوع فعلا در حد یک دانسته جدید است و این اطلاعات جدید مدل چشمه های لرزه‌زا برای تحلیل خطر زلزله را از اساس نمی تواند تغییر دهد و عملا نتایج حاصل از تحلیل خطر زلزله را بر روی این مدل، دگرگون نمی کند.

نکته ای را هم باید اینجا اضافه کنم و آن اینکه این گسلها مانند گسلهای نیاوران و طرشت (پردیسان) به باور بعضی از همکاران من عملا "راندگی های پیشانی" همان گسل شمال تهران هستند (یعنی عملا به لحاظ ساختاری و در عمق به یک پهنه گسیختگی گسله وابسته‌اند) که در سطح زمین بدین صورت رخ نمایی می‌کنند و گسلهایی مانند نیاوران و طرشت به موازات گسل شمال تهران در سطح زمین دیده می شوند.

آیا تقسیم بندی خاصی درباره میزان اثرگذاری و قدرت تخریب گسل های تهران وجود دارد؟

در مورد میزان اثرگذاری معمولا مهمترین پارامتری که مورد توجه قرار می‌گیرد بزرگای زمین‌لرزه است و برای هر گسل برآورد می شود که میزان توان لرزه زایی هر کدام از گسلها و بیشینه بزرگایی که در یک زمین‌لرزه بعدی می تواند موجب شود چقدر است. بر اساس این پارامتر مهم که روشهای مختلفی برای برآورد آن وجود دارد، کار مهمی که انجام می‌شود محاسبه میزان شتاب و شدت قابل انتظار در سناریو های مختلف زمین‌لرزه و در نهایت با توجه به این میزان شتاب و شدت، با بهره‌گیری از منحنی‌های شکنندگی محاسبه میزان خسارت محتمل (براساس نوع و تراکم ساختمانها و تاسیسات موجود در هر منطقه) است. چنین مطالعاتی برای تهران آغاز شده و هم در پژوهشگاه ما (پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله) و هم در دانشگاه ها و مراکز پژوهشی دیگر نتایجی به دست آمده که میزان تخریب را در سناریو های مختلف رویداد زمین‌لرزه مشخص می کند.

میزان تخریب و تهدید هرکدام از گسل چگونه است؟ باتوجه به توسعه مناطق شهری و بارگذاری های جمعیتی، پیش بینی می‌شود کدامیک از گسل‌های تهران احتمال خرابی و تلفات بیشتری داشته باشند؟

توجه داشته باشید که این موضوع، بستگی دارد به میزان بزرگا و موقعیت مکانی رخداد زمین‌لرزه (کانون زمین‌لرزه در کجای گسل واقع خواهد شد) و اینکه زمان وقوع زمین‌لرزه کی خواهد بود (چه فصلی از سال و چه ساعتی از شبانه روز). بنابراین اینکه بخواهیم میزان تخریب را به صورت مجزا برای هر گسل با هم مقایسه کنیم ممکن است، ولی عملا کار دقیقی نیست.

در عوض می توان نشان داد که اگر خیلی ساده فقط میزان بزرگای زمین‌لرزه را بیشینه و کانون زمین‌لرزه را در نزدیکترین نقاط به پهنه‌های پر تراکم شهری نشان دهیم، آنگاه وضع چگونه خواهد بود (در آن صورت گسل شمال تهران عملا خطرناک ترین پهنه گسله خواهد بود) و از سوی دیگر می‌توان با در نظر گرفتن احتمال رخداد زمین‌لرزه ها و در نظر درگرفتن عدم قطعیت های مختلف تمام احتمالات را در نظر گرفت، که در آن صورت شمالی ترین و جنوبی ترین نقاط شهر تهران بدون در نظر گرفتن خاک سطحی از سایر نواحی خطرناکترند، و اگر مساله تشدید خاک سطحی هم افزوده شود، عملا پهنه مرکزی به سمت جنوب، و جنوب شرق و جنوب غربی تهران بیشترین شتاب و شدت زمین‌لرزه را در آینده (با در نظر گرفتن ترکیب تمام سناریو ها با هم) نشان خواهد داد.

زلزله‌های تاریخی تهران که تمدن قیطریه و آبادی های این منطقه در هزارهای قبل را از بین برده است، چگونه بوقوع پیوسته اند؟

پژوهش‌های باستان شناسی که زیر نظر زنده یاد دکتر عزت الله نگهبان و توسط زنده یاد سیف الله کامبخش فرد، در منطقه قیطریه با حفاری در حدود ۸۰۰۰ متر مربع به کشف ۳۵۰ گور باستانی، تدفین های یک نفره و دو نفره و مقادیر فراوانی اشیاء‌ فرهنگی منجر شد. نتایج این پژوهشها که در دهه ۴۰ شمسی انجام شده و در دهه ۵۰ ادامه یافته است، در کتابی زیر نام "تمدن قیطریه" از سوی پژوهشگاه میراث فرهنگی منتشر شده است. در این پژوهشها نشان داده شده که گورستان قیطریه یکی از سندهای بسیار مهم از روش تدفین در دوره عصر آهن است.

به گفته باستان شناسان، بیشتر تدفین ها به شیوه جنینی یا خوابیده به پهلو با دست و پاهای جمع شده صورت گرفته است. تعیین سن های انجام شده نشانگر توقف زندگی در این محدوده تمدنی در حدود ۳۲۰۰ سال قبل بوده است. جالب است که این تاریخ با تعیین زمان آخرین زمین‌لرزه مهم (با بزرگای ۷ ریشتر) روی گسل شمال تهران (در ترانشه ای که زیر نظر دکتر حمید نظری و همکاران سازمان زمین شناسی در دهه ۸۰ در منطقه ورداورد حفر کردند) همخوانی دارد، و چه بسا ویرانی تمدن قیطریه به رخداد همان زمین‌لرزه تعیین سن شده مربوط باشد. بنابراین اکنون می توان انتظار داشت تا با پژوهشهای جدید بر روی سایر محدوده های مدفون در گستره تهران و ری و همچنین تعیین سن های جدید در محل های دیگر در پهنه گسل شمال تهران و سایر گسلها در محدوده تهران، با روشهای گوناگون به بازه های زمانی رویدادهای زمین‌لرزه در تهران پی ببریم.

تا آنجا یادم می‌آید پیش از این گفته‌اید تهران دو زلزله محتوم دارد با بازه زمانی مختلف، درباره آنها توضیح می‌دهید؟

ببینید، یک نکته که باید به آن توجه کرد آن است که در مورد زمین‌لرزه در آینده در تهران در کدام محدوده صحبت می کنیم و چه بازه زمانی را مد نظر داریم. آنچه که امروزه می دانیم آن است که رخداد زمین‌لرزه ها در محدوده تهران (تاکید می‌کنم: حتی در محدوده شهری تهران کنونی) در آینده حتمی است. چرا که ما در همین محدوده زمین‌لرزه هایی در گذشته داشته‌ایم و از سوی دیگر در فرآیندی که منجر به رویداد این زمین‌لرزه‌ها شده به تغییر شکل در پوسته زمین در حد 2 تا 3 میلیمتر در سال به صورت افقی و حدود 4 میلیمتر در سال به صورت قائم در جنوب البرز مربوط است و بر اساس مشاهدات و سنجش های علمی این تغییر شکل ادامه دارد. حال ممکن است سوال شود که در کدام پهنه ها می توان بیشترین انتظار رویداد زمین‌لرزه بعدی را داشت.

جواب آن است که هم در پهنه گسله شمال تهران و هم در پهنه گسله جنوب تهران این احتمال وجود دارد. برای تدقیق مکان با بیشترین احتمال رخداد زمین‌لرزه ها در محدوده های شمالی و جنوبی شهر تهران لازم است تا با صرف هزینه آزمایشگاه‌های علمی روی پهنه‌های گسله بر پا شود و سنجش های میدانی با روشهای گوناگون صورت گیرد. این سنجشها به نتایجی می انجامد که اکنون در کشور های پیشرفته و بر روی پهنه های گسلهای فعال مهم مانند گسل سان آندریاس در ایالت کالیفرنیا بدان دست یافته اند. در آن حالت می توان از تعداد رخداد زمین‌لرزه های مهم و قطعه های آماده به گسیختگی بعدی سخن گفت.